CC BY
4УДК 904:739.1(476.5-21)"9/17"
ЭЛЕМЕНТНЫ СКЛАД ПРАДМЕТАУ ХРЫСЦ1ЯНСКАГА КУЛЬТУ З КАЛЯРОВЫХ МЕТАЛАУ Х - ХУШ стст. З ТЭРЫТОРЫ1 ПАУНОЧНАЙ I ЦЭНТРАЛЬНАЙ БЕЛАРУС11
канд. гкт. навук, дац. I. У. МАГАЛ1НСК1 (Полацт дзяржауны ушверсШэт iмя Еуфрасшш Полацкай)
У артыкуле прадстаулены вынт вывучэння элементнага складу прадметау хрысщянскага культу з ка-ляровых металау X - XVIII стст. з тэрыторып Пауночнай i Цэнтральнай Беларуа. Аутар прыходзщь да высно-вы, што найбольш распаусюджаным сплавам для вырабу прадметау дадзенай катэгорып з'яулялася алавяна-свтцовая бронза з блiзкiмi канцэнтрацыямi легiруючых кампанентау (53,3% выбарт), што можа указваць на кнаванне пэунай вытворчай традыцып цi пра паходжанне прадметау з аднаго цэнтру. Адзначаецца таксама, што iстотную ролю у якасцi сыравiны для вырабу прадметау хрысцiянскага культу адыгрывалi шматкам-панентныя сплавы, а таксама свтцова-алавяныя сплавы i нелтраваныя легкаплауюя металы (34,4% выбарт). Выказваецца меркаванне, што шырокае распаусюджванне гэтых металау у каляровай металаапрацоуцы на тэрыторып Пауночнай i Цэнтральнай Беларуа можа з'яуляцца ускосным сведчаннем мясцовай вытворчасцi частк абразцоу.
Ключавыя словы: археалогiя Беларуа, гкторыя старажытнай тэхналогИ, ювелiрнае рамяство, археа-металургiя.
Уводзшы. Важным наюрункам развщця беларускай археалапчнай навую на сучасным этапе уяуляецца усебаковае вывучэнне археалапчных артэфактау, у тым лшу з выкарыстаннем метадау прыродазнаучых навук. Сярод знаходак асаблiвае значэнне для разумення агульнага узроуню развщця рамеснай вытворчасщ, выяулення культурных i эканамiчных сувязей пэунай тэрыторьп у старажытнасщ маюць вырабы з каляровых металау. Выкарыстанне каштоунай iмпартнай сыравiны патрабавала наяунасщ у майстроу глыбокага ведання фiзiчных i хiмiчных уласцiвасцей металау i iх сплавау, мастацкага густу, выкарыстання найбольш прагрэауных рамесных аперацый i прыёмау.
Важным iнструментам вывучэння вырабау з каляровых металау з'яуляецца даследаванне вышкау аналiзу хiмiчнага складу гатовых прадметау i сыравiннага металу. Перспектыуным наюрункам такiх работ уяуляецца вывучэнне карэляцыи памiж тыпалагiчнай групай артэфактау i хiмiчным складам металу, з якога яны зроблены. Атрыманыя даныя, заснаваныя на вялiкай серыi аналiзау, могуць стаць важным iнструментам для датавання прадметау, а таксама устанаулення iх паходжання.
Мэта працы - увядзенне у навуковы зварот i аналiз даных па хiмiчным складзе прадметау хрысщянскага культу Х - XVIII стст. з тэрыторыi Пауночнай i Цэнтральнай Беларусi.
У артыкуле аналiзуюцца матэрыялы, атрыманыя у вынiку вывучэння хiмiчнага складу прадметау хрысщ-янскага культу Х - XVIII стст., яюя паходзяць з даследаванняу на тэрыторыi асобных археалагiчных помнiкаУ на тэрыторыi Пауночнай i Цэнтральнай Беларус (Полацк, Мiнск, Менка, Бiрулi, Кардон, Друцк, Фрунзэ). Усяго аналiзуюцца даныя адносна хiмiчнага складу 90 прадметау X - XVIII стст.: крыжы-энкалтоны (10 проб), крыжы нацельныя (70 проб), крыжы ювотныя (2 пробы), дэталi хораса (6 проб), накрыука лампадкi (1 проба), змеявiк (1 проба). Сярод даследаваных абразцоу пераважаюць прадметы X - XIII стст. (71 проба), акрамя таго вывучаны артэфакты XIV - XVI стст. (5 проб) i XVII - XVIII стст. (14 проб) (таблща).
Таблща. - Размеркаванне прадметау хрысщянскага культу з каляровых металау X - XVIII стст. па тыпах сплавау i храналогп
Дата Тып сплава Усяго
1 2 3
Латунь свшцовая 1
Шматкампанентная бронза 8
Шматкампанентная латунь 4
X - XIII стст. Алавяная бронза 1
Алавяна-свшцовая бронза 39
Свшцовая бронза 2
Свшцова-алавянныя сплавы 1 нелтраваныя легкаплауюя металы 11
Сплавы каштоуных металау 4
1 Артыкул падрыхтаваны у межах Дзяржаунай праграмы навуковых даследаванняу «Грамадства 1 гумаштарная бяспека беларускай дзяржавы» на 2021-2025 гг. (падпраграма «Псторыя», заданне «Археалапчная спадчына як фактар забеспячэння гу-маштарнай бяспею беларускага грамадства», праект «Гаспадарка, культурныя традыцын 1 насельнщтва Полацка 1 Полацкага Падзвшня у эпоху станаулення 1 развщця пстарычных форм беларускай дзяржаунасщ у IX-XVШ стст.»).
2022
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
Канчатак таблщы.
1 2 3
Шматкампанентная бронза 2
XIV - XVI стст. Алавяна-свшцовая бронза 3
Свшцова-алавянныя сплавы i нелтраваныя легкаплаутая металы 1
Латунь двухкампанентная 1
Латунь свшцовая 1
XVII - XVIII стст. Шматкампанентная бронза 3
Шматкампанентная латунь 2
Алавяна-свшцовая бронза 6
Даследаванне хiмiчнага складу вырабау праводзiлася па метадзе оптыка-эмiсiйнага спектральнага аналiзу у кантрольна-выпрабавальнай лабараторыi Полацкага дзяржаунага ушверсиэта пад шраунщтвам С.Ф. Дзешсён-ка на партатыуным iскравым аптычным эмiсiйным спектрометры SPECTROPORT (13 проб), у 1нстытуце фiзiкi НАН Беларусi па метадзе лазернага спектральнага аналiзу пад шраунщтвам С.М. Райкова на лазерным спектрометры уласнай распрацоук (28 проб), а таксама аутарам артыкулу у археалагiчнай лабараторьп Полацкага дзяржаунага ушверсиэта па метадзе безэталоннага рэнтгенафлюарэсцэнтнага аналiзу на партатыуным РФА спектрометры Vanta C (49 проб).
Асноуная частка. У вынiку праведзенага даследавання устаноулена наступнае размеркаванне абразцоу па тыпах сплавау: латунi - 3 пробы (3,3% выбарш), бронзы - 51 проба (56,6% выбарш), шматкампанентныя сплавы - 19 проб (21,1% выбарш), свшцова-алавянныя сплавы i нелiгiраваныя легкаплаушя металы - 12 проб (13,3% выбарш); сплавы на аснове каштоуных металау (серабра i золата) - 5 проб (5,6% выбарш) (дыяграма).
60
50
Дыяграма. - Хiмiчны склад прадметау хрысщянскага культу з каляровых металау Х-ХУШ стст. з тэрыторьп Пауночнай i Цэнтральнай Беларуа
Латут. Медна-цынкавыя сплавы рэдка выкарыстоувалюя для вытворчасщ прадметау хрысцiянскага культу. У выбарку трапiлi два нацельныя крыжы XVII - XVIII стст., зробленыя з высокацынкавых сплавау (двух-кампанентнай латунi (2и = 26,8%) i свiнцовай латунi (2и = 27,77%)). Яшчэ адна крыжападобная падвеска XI -XII стст. таксама зроблена са свшцовай латунi з шзшм утрыманнем цынка (4,7%).
Выкарыстанне медна-цынкавых сплавау з высокiмi канцэшрацыямi 2и сведчыць пра доступ майстроу да металiчнага цынку. Улiчваючы адзшкавасць знаходак латунных крыжоу XVII - XVIII стст. з высокiмi канцэнт-радыямi гэтага легiруючага кампаненту, магчыма дапусцiць iмпартнае паходжанне артэфактау, якя маглi трапiць на тэрыторыю Пауночнай i Цэнтральнай Беларусi з Расшскай iмперыi, дзе зафiксавана значна колькасць надельных крыжоу падобнага складу [1, с. 46; 2, с. 44]. Акрамя таго, вядома, што у Сiбiры з сярэдзiны XVIII ст. была распачата вытворчасць метатчнага цынку, што дазваляла майстрам атрьЕ^ваць не забруджаную шматлiкiмi пераплаукамi сыравшу [3, с. 60].
Наяунасць у выбарцы крыжападобнай падвесш, упрыгожанай кропкавым арнаментам, указвае на абмежа-ванае выкарыстанне латунных сплавау для вытворчасщ прадметау хрысцiянскага культу у XI - XII стст.
Бронзы. Бронзавыя сплавы з'яулялюя асноунай сыравшай для вытворчасщ прадметау хрысцшскага культу. У выбарку трапш прадметы з алавяна-свшцовай (48 абразцоу), алавянай (1 абразец) i свiнцовай бронзы (2 абразца).
Сярод прадметау з алавяна-свтцовай бронзы пераважаюць вырабы X - XIII стст. - 39 проб. Сустрэты таксама абразцы XIV - XVI стст. - 3 пробы i XVII - XVIII стст. - 6 проб. Утрыманне волава у прадметах вагаецца у межах ад 1 да 5% - 15 проб, ад 5 да 10% - 13 проб, ад 10 да 20% - 12 проб, у метале яшчэ 7 абразцоу выяулена надзвычай высокая канцэнтрацыя 8п - звыш 20%, а у асобных прадметах - звыш 30%. Пры гэтым пераважаюць абразцы з шзшм (ад 1 да 5%) утрыманне свшца. Сустрэты таксама прадметы з канцэнтрацыяй РЬ ад 5 да 10% -10 проб, ад 10 да 20% - 11 проб, акрамя таго у складзе 5 проб выяулена звыш 20% свшца. Кан^нтрацыи цынка у вырабах не перавышаюць 0,93% пры перавазе абразцоу з утрыманнем 2п да 0,5% (15 проб).
Пераважнае выкарыстанне алавяна-свiнцовых бронз характэрна для вытворчасщ прадметау хрысцiянскага культу з шшых рэгiёнау старажытнай рус!. Так, у вышку вывучэння элементнага складу энкалшёнау з археала-гiчнага збору Дзяржаунага пстарычнага музея (г. Масква, Расшская Федэрацыя), устаноулена, што 9 з 15 абразцоу был! зроблены з алавяна-свшцовай бронзы са значным утрыманнем волава [4, с. 325]. Падобная сиуацыя характэрна таксама для полацкай выбарш, дзе алавяна-свшцовыя бронзы з'яулялюя сыравшай для вытворчасщ большасщ даследаваных прадметау хрысщянскага культу [5, с. 245].
Прадметы з алавянай ! свгнцовай бронзы адзшкавыя ! не дазваляюць меркаваць аб ступеш выкарыстання дадзеных сплавау для вытворчасщ прадметау хрысщянскага культу. Алавяная бронза стала сыравшай для вырабу крыжа-энкалшёна XII - XIII стст. Канцэнтрацыя волава у прадмеце - 7,9%, свшца - 0,983%. Са свшцовай бронзы зроблены два крыжы-энкалшёны XII - XIII стст. з Полацка ! Друцка. Канцэнтрац^хя свшца у прадметах невял!кая -1,78 ! 5,36%, адпаведна, волава - 0,64% ! 0,66%.
Шматкампанентныя сплавы. Складаныя сплавы на меднай аснове шырока выкарыстоувалюя рамесш-каш для вытворчасщ прадметау хрысщянскага культу. Сярод абразцоу прадстаулены шматкампанентныя лату-н1 (6 проб) ! шматкампанентныя бронзы (13 проб). Са шматкампанентнай бронзы зроблены 8 прадметау X - XIII стст., 2 прадметы XIV - XVI стст., а таксама 3 вырабы XVII - XVIII стст. Усе пробы адносяцца да нацельных крыжоу. Абсалютная большасць абразцоу утрымл!вае цынк у дыяпазоне ад 1,04 да 3,83%, тольш у складзе аднаго абразца выяулена 11,35% гэтага метала. Для большасщ прадметау характэрна таксама сярэдняя канцэнтрацыя волава -ад 6,37 да 9,39% (8 проб). Пры гэтым вырабы утрымл!ваюць значную колькасць свшца. Так, у складзе 8 абразцоу выяулена звыш 10% гэтага металу, а у 2 - звыш 30%.
Шматкампанентныя латуш вызначаюцца перавагай у сплавах цынка над волавам. Сярод даследаваных абразцоу 4 прадметы датуюцца X - XIII стст., яшчэ 2 - XVII - XVIII стст. Артэфакты вызначаюцца утрыманнем цынка у дыяпазоне ад 5,48 да 12,01%, пры гэтым только у двух вырабах зафшсавана звыш 10% 2п. Волава сустрэта у канцэн-трац^хях, як1я, як правша, не перавышаюць 10%. Только у метале крыжа-энкалшёна з Б!рулей выяулена 11,66% 8п.
Складаныя шматкампанентныя сплавы, верагодна, не рабшся адмыслова, а з'яулялюя вышкам змешвання рознахарактарнай сыравшы. Шырокае распаусюджванне шматкампанентных сплавау на тэрыторы! Пауночнай ! Цэнтральнай Беларуа трэба л!чыць вышкам абмежаванага доступу мясцовых рамесшкау да крынщ "свежага" металу [6; 7, с. 6].
Свшцова-алавяныя сплавы i нелтраваныя легкаплаутя металы з'яулялюя важнейшай сыравшай для вытворчасщ прадметау гарадскога ювел!рнага рамяства у XII - XIII стст. У той жа час, у выбарку трапша только 12 прадметау хрысщянскага культу, зробленых з гэтых металау. Сярод даследаваных абразцоу выяулены сплавы на аснове свгнца (5 абразцоу) ! сплавы на аснове волава (7 абразцоу). Усе пробы адносяцца да нацельных крыжоу ! датуюцца XI - XIII стст. Сплавы на аснове волава прадстаулены сплавам волава са свшцом (3 пробы), сплавам волава з меддзю (1 проба), а таксама "чыстым" волавам (3 пробы). Сярод сплавау на аснове св!нца сустрэты сплау свшца з волавам (1 проба), сплау свшца з меддзю ! волавам (2 пробы), сплау з меддзю, волавам ! цынкам (2 пробы).
Ступень распаусюджанасщ свшцова-алавяных сплавау ! нелтраваных легкаплаушх металау у каляровай металаапрацоуцы рэпёна складана аданiць у вышку адсутнасш спецыяльных абагульняючых даследаванняу. У той жа час, таннасць ! даступнасць падобнай сыравшы, знешняе падабенства гатовых вырабау з яе да дарапх сярэбраных рэчау, мат спрычынщца да шырокага выкарыстання легкаплаушх металау у ювел!рнай справе.
Сплавы на аснове серабра i золата адносяцца да найбольш рэдшх у выбарке. З каштоуных металау зроблены! нацельныя крыжы ! !х фрагменты X - XIII стст., сустрэты таксама адзш крыж, як датуецца XVII - XVIII стст. Сярод сплавау з каштоуных металау выяулены 4 прадметы са сплаву на аснове серабра ! 1 прадмет - на аснове золата. На сёння адсутшчаюць работы, яшя ул!чвал! б даныя адносна ступеш распаусюджвання ! заканамер -насцях выкарыстання сплавау з каштоуных металау, што не дазваляе рабщь абагульняючыя высновы.
Заключэнне. Таким чынам, у вышку даследавання х!м!чнага складу прадметау хрысщянскага культу з ка-ляровых металау X - XVIII стст., яшя паходзяць з матэрыялау археалапчных даследаванняу на тэрыторы! Пауночнай ! Цэнтральнай Беларуа, магчыма зрабщь наступныя высновы:
1. Найбольш распаусюджаным сплавам для вытворчасщ прадметау хрысщянскага культу з'яулялася алавяна-свшцовая бронза, з якой зроблена 53,3% уах даследаваных артэфактау. Пры гэтым большасць абразцоу вызначаецца падабенствам рэцэптуры прыгатавання сплавау, што можа сведчыць пра юнаванне пэунай вытвор-чай традыщи, ц пра паходжанне прадметау з аднаго цэнтру.
2. ктотную ролю у якасц сыравшы для вырабу прадметау хрысшянскага культу адыгрыват шматкампа -нентныя сплавы, а таксама свшцова-алавяныя сплавы ! нелтраваныя легкаплаушя металы, як1я разам складаюць 34,4% выбарк1. Шырокае распаусюджанне гэтых сплавау у каляровай металаапрацоуцы на тэрыторы! Пауночнай ! Цэнтральнай Беларуа можа з'яуляцца ускосным сведчаннем мясцовай вытворчасщ часта абразцоу.
2022
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
Л1ТАРАТУРА
1. Сальникова, И.В. Результаты статистического анализа химико-технологического исследования коллекции меднолитой пластики / И.В. Сальникова // Вестник НГУ. Сер. История, филология. - 2016. - Т. 15, № 7. - С. 39-48.
2. Колпакова, Ю.В. Псковские нательные кресты с надписями и их сплавы: опыт изучения / Ю.В. Колпакова // Археология и история Пскова и Псковской земли. Семинар имени академика В.В. Седова : материалы 60-го заседания. - Вып. 30. -М. : ИА РАН; СПб. : Нестор-История, 2015. - С. 40-59.
3. Сальникова, И.В. Элементный анализ православного медного художественного литья как способ химико-технологической атрибуции / И.В. Сальникова // Вестник НГУ. Сер. История, филология. - 2016. - Т. 15, № 5. - С. 50-69.
4. Асташова, Н.И. Химико-технологическое изучение древнерусских рельефных энколпионов из археологического собрания Государственного Исторического музея / Н.И. Асташова, Т.Г. Сарачева // Славяно-русское ювелирное дело и его истоки. Материалы Международной научной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения Г.Ф. Корзухиной, Санкт-Петербург, 10-16 апр. 2006 г. - СПб. : Нестор-История, 2010. - С. 317-329.
5. Магалшсю, 1.У. Хiмiчны склад вырабау з каляровых металау X-XVII стст. з тэрыторьп Полацка (суадносшы металурпчных i тыпалапчных груп) / 1.У. Магалшсю // Псторыя i археалог1я Полацка i Полацкай зямлi : матэрыялы VI Мiжнар. навук. канф., Полацк, 1-3 лют. 2013 г. : у 2 ч. - Ч. 1. - Полацк : НПГКМЗ, 2013. - С. 243-251.
6. Магалинский, И.В. Элементный состав цветного металла Х - XIII вв. с территории Центральной Беларуси (по материалам исследований археологических комплексов Менка, Василевщина, Фрунзе, Дружба) / И.В. Магалинский, А.В. Войтехович // Вестник Полоцкого государственного университета. Сер. A, Гуманитарные науки. - 2021. - № 9. - C. 69-72.
7. Магалiнскi, I. У. Xiмiчны склад вырабау з каляровых металау X - XIII стст. з тэрыторш Пауночнай i Цэнтральнай Беларуа / 1.У. Магалiнскi // Вестник Полоцкого государственного университета. Сер. A, Гуманитарные науки. - 2022. - № 1. - С. 2-7.
Пастуту 2 7.04.2022
ХИМИЧЕСКИЙ СОСТАВ ПРЕДМЕТОВ ХРИСТИАНСКОГО КУЛЬТА ИЗ ЦВЕТНЫХ МЕТАЛЛОВ Х - XVIII вв. С ТЕРРИТОРИИ СЕВЕРНОЙ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ БЕЛАРУСИ
И.В. МАГАЛИНСКИЙ
В статье представлены результаты изучения элементного состава предметов христианского культа из цветных металлов X-XVIII вв. с территории Северной и Центральной Беларуси. Автор приходит к выводу, что наиболее распространенным сплавом для изготовления предметов данной категории являлась оловянно-свинцо-вая бронза (53,3% выборки), что может свидетельствовать о существовании определенной производственной традиции или о происхождении предметов из одного центра. Отмечается также, что существенную роль в качестве сырья для изготовления предметов христианского культа играли многокомпонентные сплавы, а также свинцово-оловянные сплавы и нелигированные легкоплавкие металлы (34,4% выборки). Высказывается мне -ние, что широкое распространение данных металлов в цветной металлообработке на территории Северной и Центральной Беларуси может являться косвенным свидетельством местного производства части образцов.
Ключевые слова: археология Беларуси, история древней технологии, ювелирное ремесло, археометаллургия.
CHEMICAL COMPOSITION OF CHRISTIAN CULT OBJECTS MADE OF NON-FERROUS METALS OF THE X - XVIII CENTURIES FROM THE TERRITORY OF NORTHERN AND CENTRAL BELARUS
I. MAHALINSKI
The article presents the results ofstudying the elemental composition of Christian cult objects made ofnon-ferrous metals of the X - XVIII centuries from the territory of Northern and Central Belarus. The author comes to the conclusion that the most common alloy for the manufacture of objects of this category was tin-lead bronze (53.3% of the sample), which may indicate the existence of a certain production tradition or that the objects originate from the same center. It is also noted that multicomponent alloys, as well as lead-tin alloys and non-alloyed fusible metals (34.4% of the sample), played a significant role as raw materials for the manufacture of Christian cult objects.. An opinion is expressed that the wide distribution of these metals in the territory of Northern and Central Belarus may be indirect evidence of local production of samples.
Keywords: archeology of Belarus, history of ancient technology, jewelry craft, archaeometallurgy.
