CC BY
12FТАХР 18.45.91
«ТЕЩЗ ЖАГАЛАЙ ЖYГIРГЕН ТАРГЫЛ ТвБЕТ» ПОВЕС1НЩ САХНАЛЬЩ КЕСК1Н1
(Бердах атындагы Каракалпак Мемлекеттiк академиялык музыкалык драма театры непзвде)
З.У. Исламбаева
Т.К.ЖYPгенов атындагы Казак улттык енер академиясы, Алматы к., Казакстан,
Гылыми макалада Бердах атындагы Каракалпак Мемлекетпк академиялык музыкалык драма театрынын репертуарындагы кыргыз жазушысы Ш.Айтматовтын «Тещз жагалай жупрген таргыл тебет» повес бойынша сахналанган спектакльге талдау жасалган. Мунда сахналык кещспкп утымды пайданаланган жас режиссер Мухтар Реймовтщ, психологиялык теб1реню1 мол кешпкерлерд1 кеск1ндеген Б.Назарымбетов (Орган), К.Алланазаров (Эмрайин), Б.Максетбаев (Мылгун), Г.Абатовалардьщ (Кириск) роль сомдаудагы керкемд1к-шыгармашыльщ 1здешстер1 кэс1би непзде сараланады. Аталган шыгармашылык ужымнын адам мен табигат арасындагы тылсым кушт1 сауатты баяндау урдюш аныктау зерттеу жумысынын непзп максаты болтан. Макалада автор прозалык шыгарма мен сахналык койылымды салыстырмалы турде талдай отырып, кемшш тустарына да кэс1би бага беред1. Сол сиякты зерттеуш1 нивх халкынын ерте кезден калыптасып, атадан балага мура болган аса катерл аншылык кэаб1 мен дэстур-салтын, улттык бояуын кесек бейнелер аркылы жетк1зген Ш.Айтматовтын аталган шыгармасындагы идеянын кай кезенде де езектшпне басымдылык берген.
ТYйiн свздер: Ш.Айтматов, спектакль, прозалык шыгарма, кешпкер, аншылык дэстур, сахналык кещстж, табигат куш1.
Кiрiспе. Адам мен табигаттын, жырткыш пен тенiз астын мекендеген лршшк атаулынын тылсым сыры мен сан катпарлы психологиясын шынайы штрихтармен сипаттаудын хас шеберi Шынгыс Айтматов езшщ «Тенiз жагалай жYгiрген таргыл тебет» повесiн «Охот жагалауын тутас тутып жаткан тастай карангы суык тYнде курлык пен сулыктын узына бойына жайлаган екi зулмат дYниенщ дамылсыз мэнгi-баки шайкасы толастамаган. Тещз кешкiнiн курлык кес-кестейдi, ал су сурапылы курлыкка шабуылдаудан бiр тынбайды-ак» [1; 292], - деп бастапты. Мунымен ол шыгармадагы катерлi окиганын, ондагы ой-идеянын негiзгi мэнiн ангартып етедi. Кыргыз жазушысы Ресейдiн C0лтYCтiк енiрiнде мекен ететiн, адам саны жагынан аз гана нивх тайпасындагы бiр отбасынын тагдырынан сыр шертетш бул прозалык туындысына сол халык турмысынын тенiзбен тыгыз байланысты пршшшн аркау еткен.
Мунда адам психологиясынын теренiндегi тун^иык ойдын арпалысы, емiр мен елiм тартысы, адамзат пен табигат арасындагы айкас терен философиялык сипатта ерiлген. Кек Тэнiрiнiн алапат кYшiнiн алдында адамнын элсiздiгiн, дэрменшздшн, керiсiнше Жаратушы куатынын басымдыгын Ш.Айтматов небэрi терт кейiпкердiн тагдыры аркылы уктырады. Жаратылыстын ешкiмге багына бермейтш тылсым тынысын паш еткен гулама жазушынын пiкiрiнше, табигаттын мейiрiмдiлiгiмен, ракымшылыгымен бiрге онын катыгездiгi де, зулымдыгы да бар екен. «Природа необходимо не только для того, чтобы раскрыть внутренний мир героя, природа - это источник красоты, укращающий всю жизнь. Магический, таинственный, волшебный мир. Айтматов показывает как жестокую страшную силу природу, так и противоположные ее качества, их неразрывную взаимосвязь между собой. Неразрешимую дилемму понять которую до конца вряд ли удается когда-нибудь» [2; 555]. Демек, автор табигаттын зулым кYшi мен сол зулматка тетеп берер адамзаттын езгеше куатын керкемдш параллельдште алып отыр.
Непзп бeлiм. Окырманнын да, керерменнщ де жан дYниесiне ауыр эсер ететiн, онын дYниетанымына ерекше ыкпал ететiн осы кYрделi шыгарманы Бердах атындагы Каракалпак Мемлекеттiк академиялык музыкалык драма театры Кыргыз Республикасынын астанасы Бiшкек каласында жазушынын 90 жылдык мерейтойына арнап еткiзiлген «Айтматов жэне театр» атты халыкаралык театрлар фестивалiнде кепшiлiкке «Лувр Yйрек» («Утка Лувр») деген атаумен усынды. Шыгармашылык ужымнын повестiн сахналык нускасын булайша атау себебш: «...это произведение, образы которого имеют глубокое символическое и обобщающее значение. Заключает в себе философскую притчу длительной истории, начиная с самого сотворения мира и до наших дней, когда человечество уже начало покорять космос. Выражая глубинную суть всей истории человечества» [2;
265
553], - деген жолдардан iздеген д¥рыс болар. бйткеш аталган жазбаньщ астарында жердщ пайда болуы мен сол жер бепндеп адамзат тагдырыныц арасындагы тылсым байланыстыц мэнi бар жэне б^л койылымныц идеясын ашуга мYмкiндiк береди
Режиссер М^хтар Реймов пен суретшi Темур Шардеметов эдеттегiдей отбасылык кайыктыц накты бейнесiн жасамай-ак, терт сатыдан т^ратын баспалдак аркылы спектакльдщ пластикалык шешiмi мен сценографиялык к¥рылымын келют шешкен. Сол баспалдак станок аркылы децгелене айналып, кайыктыц жYзу барысы мен багытын кескiндейдi. Кей сэттердеп сахнаны т^тас алып жаткан бу мен коцыркай тYC, тещздщ шулы дыбысы мен компьютерлiк техника аркылы берiлген толкын иiрiмдерi барлыгы косылып, бiрде Охот тещзшщ тыныштыктагы кейшн, ендi бiрде дауыл соккан сэттеп аласапыран кYЙiн байкатады.
Сахнадагы саты-кайыктыц ец биiгiнде емiрлiк тэжiрибесi мол, тещз элемшщ барлык к¥пия сырына канык карт Орган тещз кекжиегш алыстан барлап отыр. Одан кешнп сатыда Кирискшщ экесi, аса сабырлы Эмрайин, одан теменде бiр караганда момын болып керiнгенiмен кейде кызуканды, намысын колдан бермейтiн Мылгун жайгаскан. Ал, кайыктыц ец теменгi белшнде емiрiнде алгаш рет ац аулауга шыккан бала Кириск орналасыпты. Б^лардыц осы жолгы катерлi сапарга шыгудагы максаты да айкын: ол - Кирисюш нерпа (итбалык) аулауга баулу, ягни оныц болашактагы ацшылык кэшбше дацгыл жол салу, ¥шы-киыры жок тецiз Yстiнде адаспай жол табуды YЙрету, сол тецiз тiршiлiгiнiц кызыгы мен мехнатын керсете отырып, баланыц бойына батылдык касиетп сiцiру. Жалпы нивх халкыныц т¥рмыстык ^станымы да осы. Демек, ацшылыктыц машакатына бала кезден-ак машыктану -б^л халыктыц атадан балага жалгасып келе жаткан дэстYрлi салты.
«Повестщ окырманга байкалатын бiрiншi эсерi - бейтаныс елкенщ, ондагы сiбiрлiк нивх тайпасы т^рмыс-пршшпнщ, дYниетанымы мен салт-дэстYрiнiц керкем суреттелуь Автор жергiлiктi халыктыц ацыз-эпсанасын, тещзбен байланысты ацшылык жорыгын, оган катысты ескi тYсiнiк-сенiмiн, емiр CYPуге к¥штар кажыр-кайраты мен философиясын бiрде Орган карттыц терец толганысымен, бiрде Кириск баланыц киял-гажайыпка сенгiш таза да ацгал кецiлiмен бередi. Шыгармада онша кеп сейлемесе де, iшкi кайратымен, мыктылыгымен керiнетiн баланыц экесi Эмрайин, агасы Мылгун да мiнез-бiтiмi т^ргысынан бiр-бiрiне ¥ксамайтын кейiпкерлер болганмен, сiбiрлiк нивх халкы туралы окырман тYсiнiгiн толыктыра тYсетiн, езiндiк керкемдiк жYк аркалаган айкын образдар» [3], - деп жазады филология гылымдарыныц докторы, профессор Сэмен К¥лбарак. Шыгармадагы окиганыц даму барысында дYлей дауылга тап болып, кек т¥манныц т¥ткынында т¥цгиык ой мен аштык азабын тарткан, шетсiз-шексiз тецiз Yстiнде бiр тамшы суга зар болып, касiрет шеккен осындай кейiпкерлердiц тым ауыр халш шынайы ойындарымен беруге тырыскан актерлш ансамбльде шыгармашылык жауапкершiлiктi тYсiну бар.
Органныц ролiндегi Базарбай Назарымбетовтiц т¥р-т¥лгасы, даусындагы айшыкты Yнi мен езгеше тембрi емiрiнде кептi керген аксакалдыц биiк болмысына сай келген. Алысты кезiмен шолып отырган актерде ездершщ осы сапарга шыгудагы негiзгi максатыныц орындалуын тiлеген карттыц кескiнi бар. Дегенмен роль орындаушыныц эрбiр сездi айтуы, оны керерменге керкемдiк накышта жеткiзуi Органныц шыгармадагы автор суреттеп берген зор т¥лгасынан, оныц кереген кескшшен элдекайда алшак жатыр. Жалпы сахналык эрекетi аз ру басыныц езiнiц ¥рпагына айтар енегелi сездерш жеткiзудiц мэнi терец, магынасы белек. Бiр жерде, ягни кайыктыц Yстiнде гана отырып эрекет ететiн актер Yшiн Ш.Айтматовтыц негiзгi философиясы болып табылатын ¥рпак мэселесiнiц мэнiн, осы т¥стагы бiр отбасыныц мYлдем жойылып кетпей жалгасуы Yшiн езiн к¥рбан еткен жанныц iшкi кYЙзелiстен туындап жаткан эрбiр сезiнiц терец магынасын, сол сез астарыныц кепшiлiкке шынайы жетуш назарда ¥стау мацызды.
Ал, Б.Назарымбетовтщ сездi жылдам немесе ешкандай магына бермей к¥ргак айтуы, декламациялык сипатта орындауы емiрден кергенi мен тYЙгенi мол кейiпкердiц езi айтатын «¥лы адам» децгейiне жете алмай жатыр. Сонымен бiрге роль орындаушы кейiпкерiнiц лексиконында кездесетiн «барады, болады, кYн ашылмайды», т.б. дейтiн етютш сездерiндегi соцгы «ы», <а» эрштершщ айтылмау керектiгiн ескермеген. Б¥ган бiрнеше мысал келтiруге болады. «Казак тшшдеп ы дыбысына катысты болып отырган б¥л ерекшелiктер тYркi тiлдерi тарихымен тыгыз байланысты екендiгiн тiл тарихы материалдарынан керуге болады. Казак, кыргыз, езбек тiлдерiндегi ы-у сэйкестiгiн ы дыбысыныц тарихымен байланыстырсак, казiргi казак тшндеп ы дыбысыныц кене тYркi тарихына катысты у /у/-ы немесе у-у-ы болып шыгады.
Казак тшнде кесемшенiц -а, -е, -й ж¥рнагынан кейiн жалганган жiктiк жалгаудыц -ды, -дг, -ты,-т.г к¥рамындагы -ы, -г кей кезде ауызею сейлеудiц орфоэпиялык зацдылыктарына сэйкес естшмей калады, бiрак орфографиялык ереже бойынша жазылуда сакталады. Мысалы: барады - [барад], келедг
266
- [келед], айтады - [айтад]. Осы етютштщ келер шагынын Yшiншi жагына катысты жалгау кыргыз тiлiнде казак тшндепдей -ды, -дг, -ты, -т\, тYрiнде емес, -т жалгауы аркылы бершедк ягни казак тiлiндегiдей емес, -ы, -г колданылмайды. Бул жалгаудын кепше тYрi кыргыз тiлiнде -ышат,-ишет, -ушат, -ушет болып келедi. Мысалы: айтщыгм келед1 - айткым келет, барсам болады - барсам болат, ¡стег1м келед1 - иштегим келет, таныссам болады екен - танышсам болат эле, олар хат жазысады -алар кат жазышат, сагат сег1зде басталады - саат сегизде башталат т.б.» [4; 72]. Сахна тшнщ кэаби маманы, профессор Дарига Туранкулованын iргелi енбектершде де тшдш ерекшелiк, дыбыс Yндестiгiнiн мэнi, фонетиканын езiндiк зандылыктары туралы угымдар кездеседi [5]. Ендеше сахнанын басты зандылыктарынын бiрi болып табылатын мундай кагиданы устанбау каhарманнын биiк болмысын жасандылыкка, жаттандылыкка алып келетiнi анык. Ал, жаттанды сездiн кейiпкер характерiн ашпасы анык. Сондыктан бул жерде актерге психологиялык теренд^, тебiренiс керек. Эрбiр сездiн мэнiн жеткiзуде Yлкен роль аткаратын паузанын да театр енерi Yшiн аса манызды компонент екендтн естен шыгармаган жен.
Осы Органнын ерекше жаксы керiп, Yмiт артатын немересi Кирискiнiн ролiндегi ГYлсанем Абатова алгашкы керiнiстерде емiрiнде бiрiншi рет тещз жорыгына шыккан он бiр-он екi жасар баланын ерке, еркш кYЙiн байкатады. Актрисанын узын бурымы да ертедегi нивх халкынын жас жеткiншектерiнiн шаш Yлгiсiне сэйкес келген. Роль орындаушынын ойын бедерi окиганын ербуiне, ситуациялык езгерiстерге карай эртYрлi иiрiмге тYсiп отырады. Бастапкыда Кирискшщ Yлкен жолга, жауапты iске баскан кадамын Г.Абатова жаркын шыккан куанышты даусымен, ешкандай бетен ойдан тыс, жамандыктан аулак таза Yнiмен байкатады. Сол сиякты жас баланын кезше де, кенiлiне де алып бэйтеректей болып керiнетiн атасы мен Мылгун агасынын буларды тастап, бакилыкка аттанган тусында жан жYрегi шырылдаган Кириск - Г.Абатованын кайык Yстiндегi арпалысы нанымды.
Эсiресе, карт Орган киялындагы балык эйелге мэнгiлiкке кеткеннен кешн уйкыдан оянган бала кайыктын жиегш жагалап, жанушыра атасын iздейдi. Сол сэттеп актрисанын туншыккан даусынан, юшкентай кайыктын Yстiндегi не iстерiн бшмей дагдарган кимылынан CYЙiктi атасынын эрекетшщ амалсыздыктан болганын iшкi тYЙсiгiмен сезшгендей кYЙiн байкаймыз. Экесi тенiзге кетш, жалгыз калган баланын шырылдаган Yнiнде де екiнiш пен кимастык бар. Жалпы Г.Абатова тагдырдын жазуымен ен жакын адамдарынан айрылып, жалгыз калган Кирискшщ он шакты кYннiн iшiнде тез есейiп кеткендей кYЙiн шынайы бере алды.
Шыгармада кызуканды, батыл, керек жерiнде кандай айкаска да дайын Мылгуннын мiнезi езгеше. Кей сэттерде акылды, калжынкой болып кершгешмен кайык Yстiндегi шарасыз кYЙi оны шектен тыс агрессияга алып келедь Кек тYнек, калын туманнын курсауынан шыга алмаудан тiптi акылынан адаса бастаган Мылгуннын ролiндегi Бахрам Максетбаевтын ойыны адамнын табигат кYшiнiн алдындагы дэрменсiздiгiн керсетiп бердi. Десек те, тещз суын iшкен кейiпкерiнiн трагедиялык халiнiн шарыктау шегiнде Б.Максетбаевтын сахналык эрекет ешкандай кисынды ойга, паузага негiзделмеген. Нактырак айтсак, тенiздiн суы адам бойына сол iшкен сэтте-ак эсер етпейдi, ягни тузды судын агзага жайылуына уакыт керек. Осы тустагы Ш.Айтматовтын жазбасы темендегiдей:
«... Бiрак Мылгун каhарлана карсы турды:
- Жакындама маган, Кабасакал! Элт1ре-мш! Ауызга алып болмайтын ап-ащы тузды суды Мылгун аузынан агыза, Yстi-басына теге-меге, езiн-езi зорлап, обып-обып жутканда ожау туткан колы калш-калш етедь ТYрiнен адам шошырлык, жабайы ан сиякты едi.
Одан сон ол ожауды кайыктын тYбiне лактырып тастап, тынысы бiтiп, кыр-кыр етiп, шалкасынан кулай кеттi. Оны азаптан куткаруга дэрмен жок...
Мылгун бiр сэт тыншиды да, кайтадан шел шабуылына шыдай алмай, кыр-кыр етiп, тула бойы калшылдап, жанталасып жатады. Сэлден сон ол акыры басын кетердк
- Эртенiп барады, iшiм ертенш барады! - деп Yстiндегi кшмшщ омырауын айырып-айырып тастады.
- Айтсаншы ендк не iстейiн? Кайтсем женiлдетем сенщ азабынды? Анадан бiр жутым... - деп Эмрайин кеспект нускады.
- Юшкене куяйын ба?
- Жок, - деп бас тартты Мылгун. - Ецщ керегi жок. Маркум Орган атай кусап тYн тYCкенше шыдай турам гой деп едiм, болмады. Мейлi. Эйтпесе iс насырга шабар. Судын бэрiн iшiп коярмын. Ендi бiттiм, мен жокпын. Менщ талканым таусылды... Мен езiм-ак... Эзiм, элi кYшiм жетедi...» [1; 351]. Автор баяндап берген осы трагедиялык эпизод режиссерге де, актерге де аса кажетп, Мылгуннын елер алдындагы халш айкара ашып беретiн бiрден-бiр ремарка болып табылады. Ал, койылымда Мылгун эрекетiнiн бiрден нэтижесi керiндi. Кейiпкерiнiн елiмдi тандаудагы ерiксiздiгi мен мэжбYрлiгiн, оны
267
тещздщ ащы суын шуге итермелеген ситуацияньщ TYnHeri3rn, сол сиякты автордыц баяндауындагы адам «ауызга алып болмайтын ап-ащы суды» опыра, обыга iшудегi тагылык мiнездi беруде роль орындаушы тым асыгыстык танытты. Б^л жердегi Мылгун - Б.Максетбаевтыц сахналык кимыл-козгалысы, кешпкердщ драмалык ахуалыныц даму барысы жогарыда атап еткен Ш.Айтматовтыц баяндау желюшен ербуi керек-тiн.
Повесте Ш.Айтматов Эмрайинга Органныц ойы аркылы: «...Казiргi ересектердщ iшiнде Эмрайиннен мыкты ацшы жок-ау, сiрэ. Кажырлы iскер жтт» немесе Кирискшщ киялымен: «03Î де ецгезердей, жауырыны какпактай, мiнезi сабырлы, e3iœ-e3i сенiмдi, кYштi адам» [1, 299; 324 б.б.], -деген мшездемелер бередi. Б^л рольдегi КeпжYрсiн Алланазаровтыц кайык Yстiндегi сабырлы кескiнi, ¥стамдылыгы, салмакты кимылы автордыц осылайша суреттеген кейiпкерiнiц болмысына сай келген. Эшресе, ¥рпак жалгастыгын кексеген Органныц iзiмен баласыныц eмiрiн сактап калу Yшiн ез eмiрiн К¥рбан еткен Эмрайинныц бакилыкка аттанатын кeрiнiсi eте эсерлк Денесiн суык тецiзге тастаган Эмрайин - К.Алланазаровтыц кайыктыц жиегiнде баласын кимай бiр сэт т^рган ^ртю экелiк сезiмнiц касиетш айшыктап бергендей болды. Осы т^ста актердiц эрекет паузасына кeркемдiк магына бере отырып жасаган кимыл-козгалысы кисынды деп айта аламыз. Эрi актер ойыны м^ныц тYп негiзi авторлык идеядан туындап жатканынан хабардар етедi.
Жалпы бiр кайыктыц гана iшiнде отырып, эрекет ету роль орындаушылар Yшiн оцай шаруа емес. М^ндай шыгармалардагы окигалар желiсi мен оныц сахналык к¥рылымы актерлерден психологиялык айкындыкты талап ететш сeзсiз. Сол т^ргыдан алганда спектакльге катысушы шыгармашылык ансамбль Ш.Айтматов туындысыныц айтар ойына, метафоралык сипатына назар аудара отырып, нанымды ойын гарсетуге тырысты.
Сондай-ак, калыц т^манды алыстан байкаган Кирискiнiц жан ¥шыра айгайынан кейiнгi с^рапыл дауылдыц согуы, кайык Yстiндегi жанталас кeрерменге шынайы жетп деп айта аламыз. Тецiз толкыны мен дYлей дауылдыц жойкын дыбысы, бiрде к¥лап, ендi бiрде CYрiнiп, жанталаскан актерлердiц айгайы ала клецке сахнадагы дiрiлмен, ягни, техникалык эффектшермен, драмалык музыканыц сазды Yнiмен байланысып, кайык Yстiндегiлердiц ауыр халiн ашып бередi. Мылгун мен Эмрайинныц тещзге кетер сэтiндегi музыка дыбысыныц катты берiлуiн кейiпкерлер басындагы трагедиялык халдi терецдету Yшiн деп тYсiндiк. Сол сиякты спектакльде тецiздiц дыбысын шынайы беру Yшiн шу эффектiсi колданылган. Алайда музыка мен тецiз толкыны дыбысыныц eте катты берiлуiнен актерлердщ дауысы естiлмейдi жэне олардыц сeздерi де анык емес.
Дегенмен шыгармашылык жолын осындай кYрделi дYниемен бастаган М.Реймовтiц алгашкы т^саукесер койылымында жогарыда аталган кемшшктердщ орын алуы занды деп ойлаймыз. Эйткенi магынасы терец шыгармамен ж^мыс жасау, кейiпкер мен актерлерге кисынды, жYЙелi трактовка беру eмiрлiк эрi сахналык тэжiрибесi аз жас маман Yшiн оцай шаруа емес. Демек, Ш.Айтматовтыц «Тещз жагалай жYгiрген таргыл тeбет» повесiн батыл тYрде сахналаган М.Реймовке б^л кадамыныц одан эрi шыцдалуы жолындагы Yлкен мектеп болганы анык.
Корытынды. Нивх халкыныц ерте кезден калыптасып, атадан балага м^ра болып келе жаткан аса катерлi ацшылык кэсiбi мен дэстур-салтын, ¥лттык бояуын каращы т^манныц т^цгиыгына батман кейiпкерлерiнiц психологиялык-моральдык кактыгысы аркылы, eте терецде жаткан ой тартысы аркылы шынайы бедерлеп берген г^лама жазушы Ш.Айтматовтыц аталган повесшде философия да, мифология да бар. Б^л ойымызга Григорий Гачев [6], Абдылдажан Акматалиев [2, 7, 8], Осмонакун Ибраимов [9, 10], т.б. белгш айтматовтанушылардыц ецбектерi дэлел бола алады. Жалпы Ш.Айматовтыц кай шыгармасыныц болмасын философиясын бiр ауыз тезбен айтып жеткiзу мYмкiн емес. вйткеш оныц эрбiр сeзi, эрекет-кимылы, окигалар тiзбегi, мiнездер мен кактыгыстар к¥рылымыныц мэнi терецде жатыр. Ол Адам. Тагдыр. Элiм. Yштiгiнiц кисынды формуласын к¥райды. Ендеше адамзат тагдырын Балык-эйел, Б^гы ана, Найман ана, Каскыр ана немесе тау, ж^лдыз, т^ман, тецiз, жел сиякты мифологиялык-символдык накыштармен байланыстыра отырып суреттейтiн Ш.Айтматов шыгармаларыныц идеясы кай кезде де eзектi эрi eмiршец.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Айтматов Ш. (2005) Ак кеме. Повестер. Алматы: Атам^ра. - 368 б.
2. Акматалиев А. (2013) Чингиз Айтматов: Человек и Вселенная / НАН Кырг. Респуб. - Бишкек: «Илим». - С. 576.
3. К¥лбарак С. (2016) Шыгарма жэне аударма (Жазушы Ш.Мщтаза аудармасындагы Ш.Айтматовтыц «Тещз жагалай жупрген таргыл тeбет» повес!) // Казак эдебиеп. 9.12.2016.
4. Турсынова М.А. (2010) Каз1рп турю плдервдеп кейб1р дауыстылардын сипаты // Караганды университетшщ хабаршысы. Филология сериясы. № 4.
5. Туранкулова Д. (2016) Сахна тш. Окулык. т. 4. Алматы: Бшм. - 216 б.
6. Гачев Г. (1989) Чингиз Айтматов (в свете мировой культуры). Фрунзе: Адабият. - 485 а
7. Акматалиев А. (1991) Слово об Айтматове. Бишкек: Илим. - 124 а
8. Акматалиев А. (1994) Значение творчества Ч.Айтматова в процессе взаимообогащения национальных литератур. Бишкек: Илим. - 308 а
9. Ибраимов О. (2018) Айтматов последний писатель империи. Астана: Гылым.
10. Ибраимов О. (2018) Чингиз Айтматов. Москва: Молодая гвардия. - 224 а
Сценическое воплощение повести «Пегий пес, бегущий краем моря»
(на примере Каракалпакского государственного академического музыкально-драматического театра имени Бердаха)
З.У. Исламбаева
Казахская национальная академия искусств им. Т.К. Жургенова, Алматы, Казахстан
В статье проанализирован спектакль «Пегий пес, бегущий краем моря» по повести кыргызского писателя Ч.Айтматова в репертуаре Каракалпакского государственного академического музыкально-драматического театра имени Бердаха. Профессионально разбирается художественно-творческие поиски молодого режиссера М.Реймова, рационально использовавшего сценическое пространство и актеров, таких как Б.Назарымбетов (Орган), К.Алла-назаров (Эмрайин), Б.Максетбаев (Мылгун), Г.Абатова (Кириск), которые изображали психологические волнения персонажей. Основная цель исследовательской работы заключена в определении процесса отображения на сцене творческим коллективом сверхъестественной силы между человеком и природы. В статье проводится сравнительный анализ прозаического произведения и сценической постановки, дается профессиональная оценка недостатков последней. На первый план автор выдвигает актуальность идеи Ш. Айтматова, который воплотил в образах своих героев национальные черты, традиции и обряды нивхского народа, в частности, очень опасный охотничий промысел, исконно передавшийся из поколения в поколения.
Ключевые слова: Ч.Айтматов, спектакль, прозаическое произведение, персонаж, традиции охоты, сценическое пространство, сила природы.
Stage representation of the novel «Piebald dog running over the sea» (on the example of Berdakh Karadalpak State Academic Music and Drama Theater)
Z. U. Islambayeva
Kazakh National Academy of Arts named after T.K.Zhurgenov, Almaty, Kazakhstan,
The scientific article analyzes the play «Piebald Dog Running Over the Sea» based on the novel of Kyrgyz writer Ch.Aitmatov in the repertoire of Berdakh Karadalpak State Academic Music and Drama Theater. Professionally versed in the artistic and creative searches of the young director M. Reimov, rationally using the stage space and actors like B.Nazarymbetov (Organ), K.Allanazarov (Emrayin), B.Maketbayev (Mylgun), G.Abatova (Kirisk), who portrayed psychological excitement of characters. The main goal of the research work is to determine the process by which the creative team displays on the stage a supernatural force between man and nature. In the article, the author comparatively analyzing the prosaic work and stage production professionally assesses the shortcomings. The researcher also highlights the relevance of the idea of S. Aitmatov, who conveyed through his significant images the national trait, traditions and rituals, in particular, a very dangerous hunting industry, traditionally passed down from generation to generation and the Nivkh people.
Keywords: Ch. Aitmatov, performance, prose work, personage, the tradition of hunting, stage space, force of nature.
Редакцияга 11.11.2019 tyctl
