CC BY
22Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
ТАЙПА МЕН РУЛАРГА Б0Л1НГЕН-КАЗА^ ХАЛ^ЫНЫЦ ШЕЖ1РЕС1
Аклима Марат кызы Садирбекова
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттж педагогика институты Казак тiлi мен
эдебиет багытыныц 1-курс студентi
Бул макалада казактардыц шыгу жайлы тарихи ацыздар, ел арасында жYЗге, руга белшу бойынша мэселелер, казактар шшде улы жYЗ Дулат, Шегiр жайлы мэлiметтер жэне олардан шыккан ел камы Yшiн басын бэйгеге урган батырлар жайлы болмак.
Кiлттi сездер: ЖYЗ, ру, улттык мура, ауызша шежiре, перизат кыз, Алаш, би, туздщ адамы, тYрлi рулар бiрлестiгi.
Дер кезiнде жазылып калмаган тарихи окигалар да айтулы тулгалар женщдеп шынайы эцпмелер халык жадында жYЗ жылдай сакталып турады. Одан кешнп уакыттарда олар ацыздарга айнала бастайды. Ал ацыздар болса акикаттыц аз мелшерш гана сактап турады дагы, калган жерлерi айтушы немесе естушшщ ыгына карай езгертiп жетедi. Осы мэселенщ ауыздан ауызга айтылып, бiзге дейiн жеткен казагымныц шежiресiне байланысы, катысы тым ерекше.
Кай халыктыц болса да езге журтта кездеспейтш ерекше бiр улттык мурасы болады. Осы орайда бiздiц казак халкыныц езге улттардан дара, езiне гана тэн езгеше улттык мурасы ретшде-оныц рулык курылымын, ягни шежiресiн айтуымызга болады. Экiнiшке орай, казактыц ауызша калыптаскан шежiресi кYнi бYгiнге дешн толык зерттелдi дей алмаймыз. Рулар шежiресi кене замандагы элемге "турю" деген атпен белгiлi болган ата-бабаларымыздан калып, бYгiнгi кYнге дейiн жетш, Yзiк болып, нактылы кYЙде жетпеген улттык мура екеш даусыз.
Казак эу бастан-ак тайпалар мен рулардан куралган халык. ДYние сахнасында осы ру-тайпалар аркылы казак болып калыптасты. Ол езiнiц халык боп куралар алдындагы сан гасырлык тарихында каншама дYрбелец заманды бастан кешiрсе де, езшщ бастапкы тамыры-тайпалык одактарын, рулык жYЙелерiн жадынан шыгарган жок.
Казак арасында Yш жYЗ калай пайда болды? Бул суракка анык, накты дэлелдермен керсетiлген маглуматтар жок. Эйтсе де халык арасында сакталып калган ацыз-эцпмелер бартугын. Казак арасында тараган тарихи ацызда: "Ерте заманда Калша Кадыр дейтугын бiр батыр колбасшы болган екен-мiс. Талай-талай жорыктардан аман калып, кол бастаган кас батыр екен. Бiр жолгы жорыкта
АННОТАЦИЯ
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
aytip ®:apaKaTTaHMn,enci3, cycM3 ^epge ®:anaHHaH ®:anFM3 ;anMn, sögeH mapman, ^ypyre maMacti KenMefiTiHgefi xsnre ^eTegi. EHgi engiM-ay gereH Ke3iHge acnaHHaH a^Ky ^mwn Kenin, ay3MHa cy TaMM3Mn, ohm eniMHeH aMaH ca;Tan, afigMH man;ap Ken ^aFactiHa öacTan öapagM eKeH. Byn a;;y KefiniH ctintipa Kenin, nepH3aT ;M3Fa afiHantin, ôaTMpgMR ^apactiH eMgefigi. Kanma Kagtip ocm nepH3aT ;M3Fa yfinemn, öygaH TyFaH yn-Ka3aK gen araHgM"-gefigi.
An eHgi xanti; ^agtiHgaFM TaFM öip aH,M3ga ötinafi afiTMnagM: "EcTe ®ok epTe 3aMaHga Ctip öofiMHga otm3 eKi pynti engi önnereH KM3Mn apticTaH gereH xaH öonagM. XaH ^optiKKa mMFMn, Mon on^anm ôontm enre KafiTagM. Byn ^optiKTa T^TKbfflFa ac;aH cyny KM3 ;onFa TycKeH öonagM. XaH ;M3gM anagti, OHaH TyFaH öana TYren ana öontn TyagM. MyHM ^aMaH MpMMFa ^optiFaH xaH HecTeyiH öinMefigi. Bsfiöimeci ôaptm snri öanaHM CtipgapHAFa ôaptm aFM3Mn ^iöepegi. 03eH ^aFanaytiHgaFM öip Kapna Kegefi man cyga aFMn öapa ®;aT;aH csöngi Kepin, ohm KyTKaptin antin, ohm ecipin, actipan, ep ^eTKÏ3egi. On KefiiHHeH ac;aH öaTMp, aKMngM a3aMaT öontn," Anam" gereH ameH TaHMnagM. MyHM ecTireH xaH ohm opgacMHa SKenMeK öonagM. Bipa; xaHHMH, aKMnmMnapM-MafiKM 6h MeH ^OTaH 6h ohm opgaFa SKenMefi, ;acMHa ^y3 ^irÏT Koctin öepin, e3 epKiHe kow KepeK eKeHgiriH KeH,ec öepegi. XaH Kenicegi. Conafima ^OTaH öngiH, ynM YficiH öacTaFaH ^y3 ^irÏT Anam;a ôaptm KoctinagM, Keneci ^Mnti opTaHmM ynM BonaT öacTaFaH ^y3 ^irÏT ôaptm KoctnagM. YmiHmi ^Mnti Kimi ynM AnmtH öacTaFaH ^y3 ^irÏT ôaptm Anam;a KoctinagM.
Ocm Ym ^iriT emKiMre 6aFMH6afi Anam;a epin, epniK ^optiKTap ^acan, TeRipermgeri engepgi öaFMHgMpMn ";a3a;" gen aTanagM. An ohmr MaFMHacM-"ep^ypeK", "epKiH agaMgap" gereH MaFMHa öepegi eKeH-Mic. KefiiH e3apa aKMngactin AnamTM a; KHi3re OTMpFM3Mn, xaH KeTepin, epic-KOHMcTapMH öenicegi. YnKeH yn-YficiH öacTaFaH ^y3 ^iriTKe (ynM ^3), CbipgapH^HMH, öacMHgaFM ^epnep, opTaHmM yn-BonaT öacTaFaH ^y3 ^irnrce (opTa ^y3), CtpgMR opTa e«ipiHgeri ^epnep, Kimi yn-AnmMH öacTaFaH ^y3 ^iriTKe (Kimi ^y3) CMpgapnaHMR TeMeHri caFacMHgaFM ®;epnep öepininTi. Ka3aK octnafima e3 epKiMeH Anam;a öaptn öac ;oc;aH ocm ym ^y3 aTagaH TapantnTM. Ka3aKTapgMH "aTaMM3-Anam, aTMMM3-Ka3a;, ym ^y3gi« ypnaFMMM3" gefiTiHi octgaH eKeH gecegi"("Ka3aKTMH, KeHe Tapnxt", 26-öeT). OpHHe, öyn xanMK ®:agMHga ;anFaH aHM3-9RriMe. OfiTce ge a«M3gMH acTapMHga sngeöip TapnxH mMHgMKTMR öap eKeHiH yMMTnaFaH ^bh.
TapnxTa aTM epTegeH MsniM öonFaH TafinaHMR öipi-KepefiT. FanMMgapgMR Kenminiri (rpyM-rp^HMafino, noTaHHH, ApncTOB, KaHH) MyHM 10-12 Factpnapga MoHFonnagaFM OpxoH, Tona e3eHgepimH, öofiMHga xaHgt; Kyptn, gypKipereH Kepefi eniMeH öafinaHMcTMpagM. Ceöeöi, onapgt« gsnengeyi öofiMHma KeHe TypKi TiniHge
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
"t" KpcbiMrnacbi "nap", "nep" gereH KenTÏK MaFbiHaHbi cHnairaHTbiH MaFbiHaga KongaHbinFaH.
AynaT aTay TepKÏHÏ MeH Tapnxbi. AynaT 6.g.g. 2 FacbipgaH 6acran 4 apanbiFbiHga eMip CYpreH aö6biHgbi Yhcïh MeMneKeTiHiR KypaMbiHgaFbi Tanna 6onbin, typkï xanbiKTapbiHbiR TapnxbiHga aöpbiKma opbiH anFaH Kaybin caHanagbi. TapnxH MaFnyMaT, gepeKTepge Ayny, AonyF, Aany, flprnar gereH aTaynapMeH Ke3gecegi. FbinbiMga Aynar ce3iHiR этнмonoгнaсм ^aöbiHga TYpni niKipnep Ke3gecegi. niKip aÖTymbinapgbiR 6ipi- M.A.3yeB gynar ce3ÏH MoRFon TiniHge "aKcaK" MaFbiHacbiH ôepeTÏH "gynaH" ce3ÏMeH 6afinaHbicTbipagbi. An. O.A6gipaMaHoB "Aynar" ce3ÏH Ty6ipi "Ty" (TyF) gen 6min, OFaH typkï TingepiHe cafi KocbiMmaHbiR ^anFaHybiHga- "TynFar", "gyFnar" 6onbin, 6epTiH Kene "Aynar" araHFaHbiH Ty^bipbiMgan, ohmr MaFbiHacbiH "Tyntnap" MaFMHacMH 6ingipyiH aÖTagbi.
Ka3aKTbiR ym ^y3mge 6yn KyHgepi 6ip-6ipiMeH km anbicarbiH 931 py 6ap. Ka3aK me^ipeci 6oöbiHma octi 931 pygbiR 6acTayt sp Typni pynap 6ipnecTiriHeH, an pynap 6ipnecTiri 6enrini 6ip TafinanapgaH ep6ngi. TafinanapgbiR Tyn-Tiperi 6onca, ym AptiCKa, afhh Adapte, EeKapbic ^9He ^aHaptic arra ym Kicire 6apbin TÏpenegi.
fflerip-inKÎgeri Yficmgep MeH AynarrapgbiR KypaMbiHgaFbi KeHe KaytM. KeHe TapnxTM 3epTTeymi FanbiM EonaTTeMip AnraeBTbiR niKipi 6oöbiHma, araybiHbiR KypaMMHga "p" spni Ke3geceTÏH pynap ecKi apannÎK Taönanap caHaTMHa ^aragbi eKeH. AeMeK, ffleripnep epTe 3aMaHga Aynairap KypaMbiHaH meTKe Kernen eMip cypreH. ^e^ipege ffleripgi ^aHbicTbiH, 6anact gen KepceTinegi. An ^aHbicTap Kbrraö ^HhaHKe3gepiHiR aÖTybi 6oöbiHma 7-8 FacbipnapgaFbi Aynar eniHÏR 6ip KaHarbiH KypFaH. CoHgafi KaybiMHbiR 6ipi-fflerip.
Ka3ipri KyHge AynairapgbiR caHbi 1 MHnnnoHHaH acTaM. Ka3aKTa caH ^aFbHaH eR Ken TapaFaH Taöna-ApFbiH, ogaH Keörn Eafiynbi 6ipnecTiri. Aynairap ymiHmi opbiHgbi anagbi. Ka3aKTa eR ipi gereH 41 Tanna 6ap. AynairangbiR o 6acTaFbi MeKeH eTKeH opHb Ine 6ohm, TamKeHT MaRbi MeH Ka3biFypT eTeriHge 50-60 ^bingaö KOHbcTaHFaH.
Oh 6ec araHbi KypaÖTbiH fflerip 6a6aMbi3 me^ipenÏK ^onMeH AynairbiR eKÏHmi 6anacbi ^aHbcTaH Tapaögbi. ^aHbicTbiR 6ipiHmi SHenmeH-^arny, ^amaH, ^apbinKaMbic, eKÏHmi SHenmeH-Kapa, Kanan, ymiHmi söenmeH-fflerip, TepTiHmiciHeH-OHMaybT, Eeremn, EegÏK TybinFaH. ^aHTygaH TapaFaHgap 6ip-6ipÏMeH Kb3 anbicnaÖTbiH ^HbipMa 6ec aranbiKKa 6eniHÏn, ^aHbic gereH airbi ycTaHbin Kenyge. ^aHTaH MeH ^apbinKaMbicTaH TapafiTbiHgap e3apa km anbicarbiH oh eKÏ pyFa ^ÏKTenin, "KacKapacy" to6m gen aranagbi. An KanFaH söengepmeH TyFaHHbiR 6spi 6ip-6ip py. TeK KapagaH FaHa ypnaK ®ok. Kefi aRbi3-9RrÏMenepge aÖTbinybiHma ohmr ypnaKTapbi HafiMaH imÏHe cÏRicin KeTKeH genÏHegi. Ka3Ïpri KyHge ^aHbicTaH 6ip-6ipÏMeH Kbi3 anbcaTbH oh cerÏ3 py mbFagb.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
ARM3-SRriMege YTefi(Kapa) MeH OTefigiR (KanangMR) memeci enreHge ^aHtic ohmr A;nHMa gereH cyny ciRniciH afiTTMptin antinTM. OgaH öip yn TyFaH. BanaHMR eciMiH YTefi MeH ÖTefire yKcaTMn 0Tefi KofitinTM. 0Tefi ece Kene engi ay3MHa ;apaT;aH memeH, coHMMeH ;aTap TiK afiTaTMH ;aficapnMFM MeH öacMHFaHFa epiK öepMefiTiH KafipaTTM öontin ep :eTimi. KM3MHa cefinereHge Ke3gepi maTMHan, meripneHin KeTegi eKeH. CoFaH ;apan :ypT ohm "fflerip Ke3" gen afiTMn KeTinTi. BepTiH Kene "kb3" gereH TipKec ;antn, fflerip gereH aTay öepinimi. KapTafiFaH maFMHga aKMngMnMFM MeH KepereHginiriHe ;apan, :ypT ohm "0Tefi aÖM3" gen aTanTM. ^ereHMeH 0Tefi aÖM3 aTayMHaH, fflerip gereH na;an eciM öacMMMpa; Kenin, ocm eciM KenminiKKe TapanTM.(Ken:acap MsgeHynM me:ipeciHeH).
ffleripgeH oh eKi yn öonMnTM. BeciHmi öanacMHaH KefiiHri yngap Tytina öacTaFaHga afiHanacMHgaFMnap "E, fflerip, MiHe, eHgi ceH ynFa öafi öongMR. EHgeme ceHeH eTKeH, ceHeH ac;aH öafi agaM :ok mMFap, cips",-gen, TaRMp;acMn Ken afiTaTyFMH eKeH. Con-a; eKeH, OTay KypyFa spi aT :anMH TapTMn MiHyre :apan KanFaH ynKeH yngapMHaH öacTan, öeciKTeri öanacMHa gefiiH afi cafiMH Ke3eriMeH ene öepinTi. KefiiH TyMnFaHgapM ga öypMHFMnapMHMR i3iHeH KeTinTi. Oh eKiHmi ynM KafiTMc öonFaHga fflerip ofinaHMn:" Ocm yngapMM Tin-Ke3giR KecipiHeH KeTin :aTMp-ay Teri. EHgirspi öip öanaM Tytinca, mpmmmh :acan, KynaK;a TocMHgay öonFaH öip eciM KoafiMH. BsnKiM FyMMpnM öonap", -gen KeKefiiHe TyfiinTi.
Keneci oh ymrnmi ynM TytinFaHga: "Ocm öafi öonMacaM, öonMafi-a; KOflfitiH. Ocm öanaM Kegefi öontin :ypce ge, ypnaFM Ken öoncMH"-gen, ohmr eciMiH Kegefi KOfiMnTM. Kegefi ym-TepT :ac;a Kenin, TaFM oh TepTiHmi ynM Tytntn, ohmr eciMiH EceT KOfiFaH eKeH, on öanacM ga meTiHen KeTinTi. CogaH oh öeciHmi ynM TytinFaHga: "Ocm öana cips corfm TyaFMM öonap, KegefiiM angMFa :ypce, coRMHaH epreH Tya; öonap, apTMHa ;apafi :ypce, KMnTHFaH kh^k öonap. Kanafi :ypce ge KegefiiM caanafiTMH, naHanafiTMH öeKeTi öoncMH ",-gen, aTMH BeKeT KofitinTM. KefiiHri Kynni fflerip eni ocm MpMMgaHFaH aTTM :aMMnFaH eKi öanagaH epöin mMFagM. (Ken:acap MsgeHynM me:ipeci).
Bi3re :eTKeH gepeKTep öofiMHma, ffleripgeH mMKKaH eR KeHe spi aTa;TM öh-KoRKa. On 1630 :MngapgMH, maMacMHga Tytntn, 1715 :tngapga ffly öofiMHgaFM KiHgiKTac MaRMHga gyHHegeH eTKeH. KoRKaHMR memeHgiK eHepgeri eR TaMama HaK^inM Tene öure afiT;aH ce3i öonca KepeK, Tanafi FactipnapgaH öepi xanti; :agMHga ca;TanFaH öonaTyFMH. Byn OKHFa B.AgaMÖaeB KypacTMpFaH "fflemeHgiK ce3gep" KiTaÖMHga ötinafi öa^Hganagti:
"KoRKa öugiR :acTafiMHaH öipre ecKeH, :ayFa ga, gayFa ga öipre TycKeH ^MnaHKe3 aTTM gocM öonMnTM. EKeyi eKi aytingtiR öanacM öonFaHMMeH, öip aHagaH TyFaHgafi TaTy öontnTM. KoRKa öh :eTnicTeH actin, KapTafiFaH maFMHga:
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
-Koh, MeH con gocbiMgbi 6ip Kepin KaÖTaöbiH, gocbiM sngi 6onca caybiH 6ne, ^yK apTaTyFbiH Työe cypan anaöbiH,-gen ^onFa aTTaHbin KeTegi. ^on ycTÏHge 6ip 6ana Ke3gecegi. ^eH cypaca, snri 6ana ga ^binaHKe3giR ayntrna 6apa ^aTbip eKeH.
Kene ®:aTbin Tyc Ke3ÏHge Ken ^binKMHbiR yöipiH Kepegi. ^binKbiHbiR KenTiri coHmanbK, 6ecÏHre geöiH meTÏHe mbiFa anMaögbi. CoHga snri 6ana: -ATa, MbHay ®:binKbi KaHgaö 6aögbiR ^binKbicbi eKeH, 6ineci3 6e?-gen cypaögbi. OFaH KoRKa 6h:
-KapaFbM, 6yn Hbicancbi3 6aögbiR ^binKbicbi,-geögi. -Hbicancbi3 gereH KaHgafi 6afi?
-EanaM, Hbicancbi3 gereH ocm Mangbi ^bia 6epreH, ecRÏpe 6epreH, Ke6efiTe 6epreH. HamapFa KeMeK KonbiH co36aÖTbiH, Kegefire KaöbipbiMbi ^ok 6aögbiR Manbi.
EKeyi ogaH spi ^ypin Kene, ^annaK ganaga ^afiKanbin ecin TypFaH KanbiR erÏHHÏR ycTÏHeH Tycegi.
-ATa,MbHay KaHgafi agaMHMR erÏHÏ 6ongbi eKeH? -TeHÏ 6ip 6afigbiR erÏHÏ-ay,-gefigi 6ana. -fflbipaFbiM, 6yn erÏH Kaöbipcbi3 6aögbiR erÏHÏ. -Kaöbipcbi3 gereH 6afi Ma?Kafi en 6onagbi?
-O, mbipaFbiM, ohm ga afiTafibiH.Eafi nsneH agaM Mangan octiHma ^epgi afigairbi.
Ap3aHFa ^yMbic icTeTÏn, eR6erÏH 6ip ^egi. EHgi erÏHgi 6ipeygÏR eR6erÏMeH opbin,
K^ipMaHFa cangbi. KaM6aFa Kyögbi.CoHaH cor enge acTbiK 6onMafi KanFaH ^binbi
KbiM6aiKa caiagbi gaFbi e3i yfige Mafi mafiHan caiagbi. EHgiri ^binbi TaFbi eregi. EHgi
eKÏ ece agaM ^angafigbi. ^bingaH-^binFa ocbinaö KeTe 6epegi. OgaH ^ypTKa em6ip
nafiga, Kafibip ®:ok. MyHbiR Kafibipcbi3 6afi gefiTÏHÏM ce6e6i ocm.
EKeyi Kene ^aica 6ip ^epge agaMgap ^HHantm, Kep Ka3bin ^aibip eKeH.
-EanaM,-gefigi KoRKa 6n,-aHay ^HHanFaH Ton agaM KÏMgep?Eana Kapaögbi:
-ATa, eneR agaMgbi KoÖFanbi Kep Ka3bin ^aiKaH Kicinep KepiHegi.
-EHgeme, 6anaM, ceH 6ap ga, 6inin KaÖT. KeMreni ®:aTKaHgapbi eni agaM 6a eKeH, Tipi
agaM 6a eKeH? Cohm cypaFbiH.
Eana 6aptin Kep Ka3bin ®:aTKaHgapFa csneM 6epe Kene: -CÏ3gepgÏR ®epneÖTiHgepiRi3 enreH agaM 6a,Tipi agaM 6a? Kici enin ^aHbi Kyöin TypFaHgapgbiR 6ipi:
-He gen 6binmbingaögbi MbiHay? geögi, eKÏHmici Kenin 6acbiHaH KaMmbiMeH canbin ®;i6epegi.
-He oTTan iypcbiR?!gen,-6o36ananapgbiR eKi-ymeyi ®:a6bina KeTÏn egi, 6ip Kapna Kici: -ToKTaRgap!-geögi afiKaönan.-Oyeni cypaöbiK. KaögaH Kene ^arap eKeH, 6ineniK. Eana ^eH aÖTagbi. -EanaM, ceH He gegiR?
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
-MeH :epnen :aT;aHgapMRM3 eni agaM öa, Tipi agaM öa?-gegiM. -KapaFMM, ocm ce3gi e3iR afiTMn TypcMR öa snge öac;a öipey afiTKM3gbi Ma? -KacMMga ynKeH Kici öap egi con Kici MeHi octinafi cypan Ken gen :iöepgi. -AntpMM-afi, MyHM cypar;aH Kapua TeriH agaM eMec eKeH-ay. BanaHM ypMaRgap,:iriTTep. MyHga öip msh öap. Con KapuaHM öaptin maKMptin KeniRgep. EKi :iriT öaptn csneM öepin:
-A;ca;an, öip ;agipni agaMMMM3 ;aTMc öontin, cohm :epnereni :aTMp egiK. BypMRFMHMR :onM, KypaH OKMn aTTaHMRM3,-gefigi. KoRKa öh Kenicin aTMHMR öacMH öyptn Kenegi. ^epnen öonFaH cor KenminiK:
-A;ca;an, antic :ongaH Kene :aT;aH eKeHci3, e3iRi3 ge ;agipni Kici KepiHeci3. GnreH agaM ;agipni agaMMMM3 egi. MtiHa öanaHM öi3re :iöepreH eKeHci3. Bana maytin Kenin, "Onri eniKTepiRi3 enreH eniK ne, snge Tipi eniK ne?", gen cypagM. Cohm aytip Kepin, ocMHga TeHTeK öo3 öananapMMM3 ;on KeTepgi. BanagaH MyHMR :afiMH cypaca;" A;ca;anMM öap egi, con Kici cypa gen :iöepgi " gen mMHMH afiTTM. Ci3geH cypafiTMHMMM3,öepreH öyn cypaFMRM3gMR MSHi Hege?
-Ha, cypa;TapMR gyptic öonap. Tipi eniK ne gereHiM, apTMHga öana-maFacM öap Ma, ac-cy öepeTiH Man-:aHM öap Ma gereHiM. An eni eniK ne gereHiM, e3iHgefi öontin eceTiH apTMHga ;anFaH öana-maFacM :ok öonca, MyHMR aTM mMH eniK, mMpa;TapMM. Ocmhmr ;afictcM eKeHiH öRnriM Kenin egi. Byn eniK ocmhmr KafictcM?
-Ya, aTa, apTMHga öanacM öap, ac-cyMHa :apafiTMH Man-:aHM öap, gsyneTTi Kici. AytnFa :ypiRi3gep, MefiMaH öonMRM3gap.
-ffltpaKTapMM, MeH aytinFa KOHa anMafiMMH. MeH Ty3giR agaMMMMH,-gefigi ;apT. ^onga Kene :aTMn öana:
-ATa, Ty3giR agaMMMMH gereHiRi3 ;anafi?-gen cypafigM. -KapaFMM, e3iR aRFapMMna3, agan öana eKeHciR. CeHiR aTMR KiM? -ATMM-Tene, aTa.
-Tene, KapaFMM, Ty3giR agaMMMMH gereHiM, KenminiKTiR, xanMKTMR agaMMMMH gereHiM... BaTa öepefiiH, ceHi Ty3ge Ke3gecTipin cepiK öongMM. MeH ch^ktm ceHiR ge eMipiR Ty3ge eTciH, Ty3giR agaMM öon, öanaM,-gen ;apT öaTacMH öepegi. Tene ecefireH cor :on ycTiHge :onMKKaH KoRKa ;apTTM KypMeTneH ecKe antin, e3iHe ycTa3 TyT;aH eKeH".
KoRKagaH KefiiHri ffleripgiR araKTM agaMMHMR öipi-A;naH öaTMp. ^annti ffleripge ;anFaH TepT öaTMp öap-A;naH, KeMeH, OKiMöeK, KapMM3. BynapgMR ynKem-KapMM3. KoRKa öugiR KeH:e ynM-KapMM3 XVIII gMR öipiHmi :apTMcM MeH opTacMHga eMip cypreH. On :afiMHga Ha;TM MaFnyMaTTap ca;TanMaFaHgM;TaH, gsn ocm :inM TyMntn, MMHa :MnM eMipgeH erri gefi anMafiMM3. fflbipmM; KanacM MeH
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
Тойтебеш жалгайтын Ташкент сыртындагы жол бойында ескi заманнан калган "Шепр Кармыс тебе" деп аталатын тебе бар. Акпанды алгаш жырлаган ¥зынарыктык акын Жаныс Казангап акын едг Оныц " Акпан батыр" деген дастаны болган. Кейiн келе жогалып кеткен. Бул дастанда Ташкент мацындагы ЖYнiс кожа мен Кожамжар бастаган казактардыц согысы суреттеледi. Бул согыс барша кужаттар бойынша 1798 жыл болган. Казангаптыц дастаны бойынша, 17 жасар жас батыр Акпан аса кезге тYCкен.
Акпан капыда каза тапкан. Ол жайын еткен гасырдыц шежiрешiлерi-Бекмырза, Исатай, Кепжасар кариялар былайша эцгiмелеген: "Акпан Шыршьщтагы Балтау деген жерде туылган екен.(Балтау-Шепрлердщ ескi конысы).Ташкент билеушiлермен согыса бергенджтен, Кожамжарга ерiп, Шыршыктан барлык Шепрлерден бурын кетiптi де, Казыгурт бауырындагы казiргi Акпансай ауылыныц орнында кос пгедг Кожамжардан кейiн Шойбек даткага карасты елдiц бас батыры саналыпты", -дейдi.
Акпан 41 жасында емiрден еткен. Ал оган катысты эцпмелер мен шежiренiц барлыгын ой тегшше салсак, батыр атамыз 1781 жылы туылып, 1822 жылы кайтыс болган кершедг Акпаннан кейiн аты шыккан кос батыр-Кемен мен Экiмбек. Кемен Акпаннан он жастай Yлкен. Эюмбек туралы айтушылардыц сезiне кулак салсак, оныц Акпан батырдан 20 жастай к^ болганын ацгарамыз. Эйткенi, Эюмбек жайлы айтушылар, оны Yнемi Коканныц Омар ханымен Кудияр ханы тусында болган окигаларга катыстырады. Шегiрден ¥лы Отан согысына 587 кiсi аттанган, 587-нiц 297-i шейiт кеткен. 297 ер-азамат!
Корыта келгенде, казактан шыккан батырлар, билер, шешендер кеп. Бiз солардыц iшiнде ¥лы жYЗ Дулат тайпасы, Шегiр руынан шыккан батыр, кесем, билер жайлы гана токталдык. Ел болган соц шешен мен кесем, би мен батыр, дара мен дана туылмай коймайды десек, алдагы уакыттарда да казак арасынан талай тарландар шыгып, халык курметше беленерi хак!
1. М. Эбдэюмулы. Жаныс Шегiр шежiресi. 2010
2. Мэлж Габдуллин "Казак халкынын, ауыз эдебиетГ Алматы 1996
3. Казак эдебиетг Энциклопедиялык аньщтамальщ. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
4. "Казакстан": ¥лттык энциклопедия/Бас редактор Э. Нысанбаев - Алматы "Казак энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1998
ПайдаланылFан здебиеттер Ti3iMi:
