CC BY
6Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
КАМЫН ОЙЛАП КАЗАЦТЫЦ, ДЭМ1Н ТАТТЫ АЗАПТЫЦ
Гулнур АйFали кызы Абдурахимова
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты Казак тiлi жэне
эдебиет багытынын, I курс студент
Макалада казак халкыньщ тэуелшздтн, еркшдтн ацсаган Сэкен Сейфуллиннiц eмiрi мен шыгармашылыгы сез етiледi. Оньщ "Тар жол тайгак кешу" романыныц мазмуны, колчак тYрмесiнен музга орана кашуы жайлы баяндалады.
Кiлттi сездер: Алаш, патриот, совдеп, атаман Анненковтыц азап вагоны, колчак турмеш, патша уюмет^ .
The article tells about the life and work of Saken Seifullin, who longed for the independence and freedom of the Kazakh people. The content of his novel tells about his escape from Kolchak prison on ice.
Keywords: Alash, patriot, sovdep, Annenkov's torture wagon, Kolchak prison, tsarist government.
"Тула бойы тунып турган акындык ед^ кара тырнагына шешн акындык
YmiH жаратылган. Сэкен казак совет эдебиетшщ непзш бiрден-бiр калаушы, кешбасшысы болды. Тарих оган жYктеген мiндеттi ешкайсымыз ащарган жокпыз.
Тарихка зорлык жYрмейдi^ Габит MycipenoB
К1Р1СПЕ БОЛ1М
XX гасырдын, бас кезiнде Ресей азиялык Шыгысты отарлауды жедел каркынмен жYргiзе бастады. Патша Yкiметi 1916 жылга карай казактарды 4 млн. га жерншен айырып, коныстау корын курды. Халык малдары санакка салынды. Оларды ете арзан багада сатып алды, патша армиялык Yшiн ете кеп мелшерде киiз yh мен кшз буйымдар жиналды да, кара халыкты бар байлыгынан журдай еттi. Патша Yкiметi казактарды ездерiнiц болгандары деп санады.
^унарлы жерiнен айырылуы, малдарынын, тегiнде сатылуы, орыстыц еткiзген Yкiмi, халыкты тонауы сол замандагы кезi ашык, кекiрегi ояу жандарды бейжай калдырмады. Патша Yкiметi тонауы аздай кара халык бiрiн-бiрi алдап,
АННОТАЦИЯ
ABSTRACT
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
afina-KyntiKpeH KopactiHgarMi KapafiFaH MantiH antm, MiHTMiMaFMi Migtipafi tyctï. M^hmir öspi Ka3aKTMiR KaMMiH ofinaFaH T^nFanapgtiR 6ac KeTepyiHe ceöen öongti. AfipaHgafi ^ÖMin OTMpraH engiR ô^Mintm, öepeKeci Kamytrna, apacti ana öonytiH Kepe T^pa Kon Kyctiptin oTMipa anMagti. Onap xantiKTMi opticTMiR opan anraH mtipMaytrnaH mtiFaptin, öacKa yïïttmir ceKinigi Tsyenci3 ^nT Ktinygti e3 Mmgeirepi gen öingi. ConapgtiR öipi - CsKeH Cefi^ynnHH öonaTMiH.
HEri3ri BO^IM
Ka3aKTMR Ym ösfiTeperimR öipi öontin caHanaTMH CsKeH Cefi^ynnHH 1894 :tinMi Ka3aH afiHHHR 15 ^^ngMBMiHga, Ka3ipri ^aparaHgrn oönMicti, ffleT aygaHMHga gyHHere KenreH. On ApFMiH TafinactiHMiR KyaHgtiK pyti, EcTeMip ôeniMimR maFMH gsynerri OTÖacM eKini öonFaH. A3aH maKMiptin KofiFaH eciMi-CsgyaKac, öipaK, SKe-memeci epKeneTin "CsKeH" gen aTan KeTKeH.
ÖKeci Cefi^onnaHMiR e3i ge ce3re memeH, goMÖMipamti, caflTmMinMiK Kici öonFaH. CsKeH ohmir T^RFMim nep3erni öonFaHgtiKTaH OFaH Ken ymït apTKaH. CoHgMKTaH SKeci ohm angMMeH aytin MongacMHaH xaT TaHMiTMin, apaöma yfipeTÏn, cocMH opMC-Ka3aK MeKTeöme öepreH. B^n MeKTemi ömpreH cor AKMonagarti MeKTenTe, ogaH cor TaFMi eKi :MingMiK MeKTenTe oKtm :anFacTMipagMi. MeKTenTi T9M9MgaFaH cor omöm negarorHKanMK ceMHHapnacMHa aTTaHagM.
Con :epge oKMn :Ypin "AfiKan" :ypHantiHga anFamKM MaKanacMH :apHflnafigMi. 1914 :tinM "BipniK" aTTM Ka3aK :acTapMHMR MsgeHH :sHe öinM öepy KoFaMMH KYpyFa aTcanMcagM. ^sn ocm :Mnti ohmr "ÔTKeH KyHgep" aTMMeH anFamKM eneRgep :HHaFM :apnanaHagM.
1916 :MnFa Kenin 1 KMpKYfieKTeH öacTan Cefi^ynnHH Heri3i KanaHyMHa e3i TiKenefi KaTMcKaH, B^FMinti MeKTeömge oKMTymti öontin KM3MeT aTKapagM. 1917 :tingMiR csyip afiMHga, «!^ac Ka3aK» caacn :sHe sneyMerriK-MsgeHH KoFaMMH K¥pagM. An :enTOKcaHga AKMona CoBgeni KYpMnFaHga CsKeH CoBgenTiR npe3HgnyM Mymeci :sHe ye3giK aFapTy KoMHccapti öontin TaFafiMHganagM.
On HaFM3 naTpnoT, xanMKKa :aHamtip öonaTMH. naTma yxiMeTm K¥naTy :onMHga öapMHma Ynec KocMn, Ka3aK :epiHge Ka3aK TeRKepiciH :y3ere actpymMnapgMR öipi öongti. B^n :afinM :a3ymM e3iHiR "Tap :on, TafiFaK Kemy" aTTM poMaHMHgaFM TonMKTafi :a3agM. PoMaH 1922 :inMi :a3Mna öacran, 1927 :tinM :eKe KiTan öontin :aptiK Kepegi. 1936 :tinMi eRgenin, TonMKTMpMnMn KafiTa öacMnagM. ffltiFapMa 1916-1919 :MngapgaFM oKUFaHM e3 imiHe KaMTHgti. B^n :afinM aBTop 1926 :MnM 17csyipgeri ce3iHge ÖMnafi afiTMn KeTKeH: "Ce3gi meöepnen, TY3eTin Ti3in oTMpyFa yaKMT :ok... MaKc^T: 1916-17-18-19 :ingapgaFMi TapnxH Ko3FanMcTMR, ^nti e3repicTiR (peBon^H^HMiR) Ka3aKcTaHgaFM e3iM KepreH,
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
eзiм бшген окигаларынан баспа жузшде калдыру...". Романда жазылуы бойынша Акмолада кецес Yкiметi кулаган соц орыс-казактар совдеп мYшелерiн туткындауга юрютг 1918 жылы 3 маусым кYнi Сейфуллиндi Yйiнен алып кетедi. Совдептщ кола мYшелерiмен бiрге Акмоладагы тYрмеде туткында болады. ТYрме iшi ете азапты болганын Сэкен былай CYЙреттейдi: "Турменщ халы нашар. Эз киiмдерiмiздi iш киiмдерiмiзге шейiн сыпырып алып койган. Сырттан тесек-орын бергiзбейдi. Yстiмiзге киюге бергендерi жука, бYрлi кенеп кейлек-дамбал. Кара ала шолак кемзал. Астымызга салуга бергенi бiр-бiр жука кенеп кап. Капка азырак шеп толтырып берген. Соны астымызга салып жатамыз. Сыйганымыз тактайдыц Yстiне, сыймаганымыз жерде, тас еденде жатамыз. ТYрменiц iшi кiр, лас, сасык. 1шшдеп журт ете тыгыз".
Сэкен жэне оныц жолдастары тYрмеде eмiр соцды кермеген корлыкты кeрдi. Бiрак оларды алда будан да киын ^ндер кYтiп турган едi. Алты ай Акмоладагы тYрмеде туткында болып, 1919 жыл 5, кацтар кYнi Петропавл тYрмесiне жiберiлдi. Ол жерде де аштык, суык, аяусыздык билiк ететш. ТYрмедегi жандар эбден жYдеп, терiсi сFЙегiне жабысып, тек кана кусыраган CYйектерi калган. Куаты кетiп, элi бiткендерi eмiрмен кош айтысып жатыр.Дэл сол жылы кацтарда олар атаман Анненковтыц азап вагонына мiндi. Бул вагонды автор муз вагон да деп атайды. Нак 47 кYн бойы жол жYрiп Омбыга жеттг Онда колчак тYрмесi совдеп мYшелерiне мекен болды. ТYрме туткындардыц соцгы мекенi екенi анык болатын. Бул тYрмеге кiрген жанныц тек мэйт шыгатын. Бiреулерi ашыктан, аурудан eлiм тапса, бiреулерi окка тутылып каза болатын. Сэкен мен жолдастары ездершщ аман калмасын жаксы бiлдi. Халыкты Yшiн, улттыц болашагы Yшiн елуге де акымыз жок деп санайтын. Солайша олар кашу жолын iздей бастады. ТYрмеден бурын соцды бiрде-бiр жан кашып кeрмегендi. Кашуга умтылгандар да колга тYсiп аман калмаган екен. Сондыктан кашу жоспарын мыц ойланып, мiнсiз етiп курып алады. Колчактан кашып кеткен соц да еркш жYре алу Yшiн жалган кужат жасайды. Кашуга эбден дайын болып, колайлы кYндi кYтiп жYредi.
Туткындар эр кYнi кезекпен тацертец ерте оянып, ауладагы карды курейтш. КYрелген кармен коса кокыстарды, кYлдi Yлкен шанага артып аулак жерге апарып тастайтын. Оны тасушылар - жиhангерлер согысында туткын болган австриялыктар. Колчак абактысынан шыгудыц бiрден-бiр жолы да осы едi. Абактыдагы баска да казак жтттер жэне де австриялык кар тасушылармен сeйлесiп келiсiп алды. Жоспар бойынша кар курейтш кYн келген кезде кар таситын шанага жайгасып, Yстiлерiн музды кармен жауып, тYрме сыртына шыгу едг Сол келдi жолдастар ерте оянды. ЖYректе аздап корку мен кобалжу. Жуынып,
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
кшнш, жалган кужаттарды eздерiмен алып алды. Бэpi сайиандарымен сай тур. Алгашкы куш Сэкеннш досы Жумабай кашып шыгады. Ертецп куш Сэкен мен Абдолланын, кашуы жоспарланады. Tyh уйкысыз eтeдi. Тац атып тагы да туткындар курекпен сайланып тур. Сэкен шанага жайгасты, устш кармен каптап, музбен матай бастады. Ол нагыз муз iшiндe калды. Ызгарлы, жанды шыгарардай суык, тас шщдей кап-кара, зiлдeй ауыр. "Мойнымды, шынтактарымды, бeлiмдi катты eзiп барады. Ауыр салмак сыртымнан ныгарлап жаншып барады. Кeудeмдi кысып туншыктырды. Бipак мен кeтepдiм, шыдадым. Барлык кYшiмдi жинап, жауырыныммен кeтepiп, eкi колымды тipeп жэне мойныммен кeтepiп, мацдайымды тipeп жаттым...", - дeйдi ол романда. Абактыдан кашып, жол жYpiп Баянауылга барады.
Бул шыгарма аркылы совдеп мYшeлepiнiц улты Yшiн еткен кызмеп, эpeкeтi жайлы анык эpi накты маглумат ала аламыз. Сэкен Сейфуллин мен оныц кepгeн азаптары жайлы оки отырып дeнeнiц тYpшiкпeуi мYмкiн емес. Олар осы кашу аркылы eлiмнeн кутылып калды, сонмымен бipгe орыстар да олардыц патриоттыгына бас идi деуге болады. Дегенмен, арадан нак жиырма жыл e^ Сэкен Сейфуллин репрессияга ушырады. 1939 жылы 25 акпан кYнi кайтыс болды.
КОРЫТЫНДЫ
Казакта мынадай шз бар гой: "Отыздан орда бузбасац, кырыкта камал алмайсыц" Сэкен Сейфуллин кырык емес отызга жетпей-ак орда бузып, камал алып болган тулга eкeнiн 1922 жылы казipгi кезбен салыстыра айтканда пример министpлiк дэрежесш алганына кepугe болады. Мен осындай улылардыц урпагы болганымды мактан тутам. ¥лты Yшiн жан кYЙдipгeн жандардыц арман максаттары орындалусыз калган жок. Олар калган дэуip мiнe бiз жасап жаткан дэуip емеспе?!
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)
1. Казак энциклопедия - Алматы
2. Тар жол тайгак кешу - Алматы
3. Энциклопедия. - Алматы: Атамура,
