CC BY
26Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
КРРЦЫТ АТА ТУРАЛЫ АЦЫЗ БЕН АКИ^АТ
Аклима Марат кызы Садирбекова
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты Казак тiлi жэне
эдебиет багытыныц I курс студент
Б^л макалада тYркi халыктарыныц бэрше бiрдей ортак т^лга улы ойшыл, кемецгер кYЙшi, жырау, кобызшы ^оркыт Ата жайлы токталдык. Коркыт Ата жайлы ацыздар мен оныц eмiршен дерек беретiн жазба ескерткiш "Коркыт Ата кiтабым туралы мэлiметтер баяндалады.
Кiлттi сездер: Жырау, г^лама ойшыл, желмая, анафора, эпифора, ацыз-эцпмелер.
In this article we talked about the great thinker, genius kuyschi, zhyrau, kobyzchi Korkyt Ata, who is common to all Turkic peoples. The information about the legends about Korkyt Ata and the inscription of the monument "The book of Korkyt Ata" will be presented.
Keywords: Zhyrau, grand-thinker, glue, anaphoria, epiphorus, legends.
Коркьгг Ата^рю халыктарыныц улы кесем^ жырау, ез акылымен, тапкырлы^ымен елiнiц тыныштыгына, бiрлiгiне уйыткы болган тарихи т^лга. Ол жайлы деректер бiзге Yш тYрлi жолмен жетiп келген. Бiрi - ел аузындагы ацыз бен эпсэналар, екiншiсi - тарихи шежiрелер, Yшiншiсi - "Коркыт Ата кггабы" деп аталатын тарихи жазба ескертюш кiтабы болып табылады.
Коркыт Ата eмiрде iзi, артында эдеби-музыка мурасы калган улы кемецгер. Коркыт Атаныц eмiр CYрген кезецi туралы гылымда эр тYрлi болжамдар калыптаскан. Зерттеушшердщ басым бeлiгi ^оркыт Атаны Сырдария бойында eмiр CYрген огыз-к^1пшак тайпалык бiрлестiгiнде Х гасырдыц басында дуниеге келген деген т^ж^1рымга саяды. Рашид эд-Дин "Жамиг Ат-Тауарих" атты тарихи шежiресiнде Коркытты кайы тайпасынан шыккан десе, ЭбiлFазыныц "ТYрiк шежiресiнде" оныц теп баят екендт, OFыздардыц елбеп болып, 95 жаста кайтыс болFандыFы жазылады. Сыр жаFасына жакын жерде Коркыт атаныц зираты болFанын Эбубэюр Диваев, т.б. Fалымдар eз ецбектершде атап eтедi. Э.
АННОТАЦИЯ
LEGEND AND TRUTH ABOUT KORKYT ATA
ABSTRACT
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
Коцыратбаевтыц зерттеулерi бойынша 11 гасырдыц басында дуниеден еткен делшсе, Э. Маргуланныц ецбектерiнде ол 7-8 гасырлар аралыгында емiр CYрдi деген шюр айтылган.
Казак философиясы тарихында Коркыт Ата-ел бiрлiгiн ныгайткан кайраткер, тYркi дуниетанымыныц негiзiн калаган гулама ойшыл, элемдш акыл-ой мэдениетшде езщдш орны бар философ-гуманист ретiнде кершед^ Коркыт Ата жайындагы ацыздардан оньщ бойына тараган Yш тYрлi енер бар екендтн ацгарсак болады. Б1ршшщен-огыз-кыпшак улысынан шыккан баксы, абыз. Екiншiден-кYЙшi, кобыз сарынын алгаш туындатушы енерпаз. Yшшшiден-эйriлi жырау, жырлары огыз-кыпшак емiрiн бейнелеген тарихи мура.
Коркыт Ата туралы ацыз-эцпмелердщ бiрi оныц туылуына байланысты. Ацызга караганда, анасы Коркытты курсагында Yш жыл бойы кетерш жYрiптi. Жылына бiр рет толгагы кысып отырады екен. Коркыт дуниеге келер алдында элемдi Yш кYн, Yш тYн карацгылык басады. Сурапыл кара дауыл согып, ел-журтты коркыныш сезiмi билейдi. Осыган орай баланыц есiмiн "Коркыт" деп койган дейд^ Ал, "Коркыт" сезiнiц этимологиясын Э. Коцыратбаев "кутты адам" деп керсетсе, С. Каскабасов "емiр саркылды адам елдГ деген магынаны бiлдiредi деп есептейд^
Тагы да ацыздарга назар аударсак, Коркыт ата уйыктап кетедi де, тYсiнде "егер елiмдi есще тYсiрмесец, мэцп баки емiр CYресщ" деген аян естидi. Бiр бiр баспакты куып жYрiп, жете алмай, "Элсем де жетемiн! " дегенi муц екен, Эзiрейiл келiп елiмдi еске алганын, ендi оган ажал жеткенiн айтады-мыс. Ацызда Коркыт Ата желмаясына мiнiп, халкы бакытты, мэцп емiр CYретiн жеруйыкты iздейтiн, емiр бойы елiмге карсы кYресушi жан ретiнде суреттеледi. Ел-журтын ез сезiмен, кYЙiмен аузына карата алган Коркыт Ата емiрiнiк соцында бiрлiк-ынтымагы ыдырай бастаган журтыныц алауыздыгына кYЙiнiп, мэцгшк емiр сырын iздеп, д^ниен^ барлык ецiрiн кезш шыгады. Бiрак, кайда барса да алдынан казылган кер шыга береди Эр кез "Кiмнiц керi?" деген сурагына "Коркыттыц керi" деген жауап естид^ Акыр соцында жер кшдтн тапса, аман калатыны туралы аянды естiп, туган жерi-Сыр ецiрiне оралады. Содан мэцп емiр енерде деген ойга келiп, кобыз аспабын ойлап шыгарган екен.
Коркыт Ата езшщ урпагына улы мура - "Коркыт", "Желмая", "Таргыл тана", "¥шардыц улуы", "Елiмай" секiлдi кобыздык кYЙлердi калдырган.
Коркыттыц "¥шардыц улуы" атты кYЙiнiц этимологиясына жYгiнсек, кенеден келе жаткан ацыз-эцпмелерге CYЙенсек, багзы заманда бiр шацырактыц астында жалгыз улымен кемтр-шал емiр CYрген екен. Жацагы улдарыныц катты жаксы керген ¥шар атты ит болады. КYндердiц кYнiнде элп баласы кайтыс
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
болады. Сол кезде оныц ил де жогалып кетедi екен. Анасы оны iздеуге барайын десе, ¥шар баланыц зиратыныц касында улып жатканын кeредi. Осы окигага куэ болган Коркыт Ата "¥шардыц улуы" атты кYЙ шыгарган деседi.
Коркыттыц тарихи т^лга екенiн растайтын жазба ескертюш-"Коркыт Ата кiтабып ("Китаби дэдэм Коркуд"). Б^л жерде Коркыт Ата жырау, акылгей, данышпан, кесем, кYЙшi, баксы ретiнде кeрiнiс тапкан. Коркыт Ата жайлы ацыздарда тYркi халыктарыныц eмiр мен eлiм мэселесi туралы тюр, кезкарастары ез кeрiнiсiн тапкан.
Коркыт Ата кiтабы-каhармандык эпос Yлгiсi болып табылады. Огыз-кыпшак дэуiрiнiц жазба м^расы есептелген кiтаптыц гылымга ею н^скасы мэлiм: Дрезденде (12 н^ска) жэне Ватиканда (6 н^ска). Солардыц бiрi-казiр Германиядагы Дрезден калалык ютапханасыныц сирек кездесетiн колжазбалар корында сактаулы. Кiтаптыц м^кабасында кeрсетiлген аты: "Кггаби дедем Коркут гали лисани таифаи у огузан", ягни" Коркыт атаныц огыз тайпасы тiлiндегi кiтабы". Б^л н^ска он екi жырдан немесе баскаша айтканда, он екi огыз-намеден тирады.
Ал екiншi колжазба н^скасы Ватикандагы (Италия) Аростолика кiтапханасында сакталып келуде. Б^л колжазба н^скасы алты жырдан к¥ралган. Кiтап "Хикаят огыз-наме Казанбек уа гайри" деп аталады.
Б^л жазба ескерткiштi зерттеу, аудару ж^мыстарымен академик В. В. Бартольд айналыскан. Кейiннен аударма "Деде Горгуд" (Баку, 1950), "Книга моего деда Коркута" деген атпен жарык ^редг Казак тiлiндегi т^цгыш аудармасын Э. Коцыратбаев 1986 жылы бастырды. Жазбада огыз тайпаларыныц этнографиясы, этникалык теп, мекеш, т.б. кeптеген мэлiметтер сакталган. Осы деректерге CYЙенсек огыздардыц Сыр бойындагы кыпшактармен, Кавказдагы гэуiрлермен жауласканы мэлiм болады. Жазба ескерткiштiц кешпкерлерше-Казан, Кан Тeрэлi, Кара Кeне, БэмсьБейрек, Кара Бодак, Бисат, РYCтем, Канык хан, Киян СелжYк, Эмран Бею^лы сияктылар кiредi. Жырдыц бас кешпкерьКоркыт ата. Огыз елiнiц данасы, акылшысы, жырауы ретiнде бейнеленедi.
Коркыт Ата м^расын жан-жакты зерттеу iсi соцгы жылдары мыктап колга алына бастады. Б^л сeздiц жаркын дэлелi: 1999 жылы "Коркыт ата" деп аталатын энциклопедиялык жинак жарык кeргенi накты мысал. Б^л жинакка Коркыт ата туралы ацыздар мен оныц кYЙлерi, "Коркыт ата" кiтабын зерттеудегi деректер, Коркыт атаныц eнер мен эдебиеттеп бейнесi, т.б. енген.
1815 жылы немютщ белгiлi галымы Р. Ф. Диц шыгарманыц бiр тарауын-сегiзiншi хикаясын немiс тiлiне аударып, жариялады. Ал. В. В. Бартольд б^л кiтапты зерттеу ж^мыстарымен айналысып, 1922 жылы орыс тiлiне аударды.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
Бiрак аударма галымныц кезi тiрi кезiнде жарык кермедi. Кешннен бул аударма 1962 жылы академик В. М. Жирмунский мен А. Н. Кононовтыц редакциясымен басылды. Сондай-ак жазба ескерткiштi зерттеу жумыстарына К. А. Иностранцев,А. Ю. Якубовский, А. Н. Самойлович,В. В. Вельяминов-Зернов сиякты кернектi орыс галымдары да ат салысты.
Казакстан галымдарынан зерттеу, аудару iсiне Х. СYЙiншэлиев, Э. Коцыратбаев, Э. Маргулан, Ш. Ыбыраев, М. Байдшдаев, Б. Ыскаковтар мол Yлес косты.
Коркыт дастанында керкем сездщ мэнерлшгш кYшейту Yшiн-кайталау, ягни аллитерация кещнен пайдаланылган. Эсiресе бастапкы дыбыстардыц кайталануы жиi ушырайды:
Сенен кешн бiрде-бiр жiгiттi СYЙе алмаймын мен ендг Мунда ежелгi тYркi поэзиясына тэн стильдiк тэсш, ягни елец жолыныц басындагы дыбыстардыц Yндестiк аллитерациясын жасау тэсш колданылган. Сонымен бiрге жеке сездердi кайталау аркылы да аллитерация жасалган: О, улым менщ, улым-ай Сен не болганын бшмейсщ гой!
"Коркыт ата кiтабында" бiреуге карата айтылган Yндеу сездер бiр синтаксистiк катарда езiндiк iшкi уйкаска курылады.
Сондай-ак жырда синтаксистiк анафора жэне эпифора сиякты жеке сездердi кайталау эдiстерi де колданылган. Мысалы: Астындагы айгырды бiлемiз, Бегiлдiкi, Бегш кайда? Кара болат кылышыц да Бегшдш, Бегiл кайда? Yстiцдегi темiр сауытыц Бегiлдiкi, Бегiл кайда? Жаныцдагы жiгiттер Бегiлдiкi, Бегiл кайда?
Коркыт Ата ескертюшьсэулет енерiнiц айрыкша Yлгiсi болып табылады. Кызылорда облысы Кармакшы ауданы Жосалы кентiнен 18 км жерде, Коркыт станциясыныц тYбiнде орналаскан. Корк^1т Ата ескерткiшi темiр бетоннан жасалган бшктт 8 метр, 4 тш стеладан турады. Эрбiр стела эр жакка каратып тургызылган кулпытастарга уксайды. Жогары жагы кецейе келш, шемiш пiшiнiнде тYЙiсетiн стелалар кобыз бейнесше уксап кетедi. Жел соккан кезде олар кобыз сарынымен Yндес дыбыс шыгарады. Корк^1т Ата ескертюшшщ iшкi жагы
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
мэцгшк eMÏp сырын iздеген Коркыт Атаныц желмаясыныц шартарапка жол тарткан Ï3ÏH ишаралайтын мТYЙе табан" epHeriMeH безендiрiлген.
1997 жылы ескертюшт калпынв келтiру, жендеу жумыстары журпзшдг Амфитеатр, конак YЙi, т.б. нысандардан туратын тутас архитектуралык ансамбль жасалып, мемориалдык кешенге айналды. 2000 жылга келiп кешен жанынан муражай ашылды. Бул тарихи ескерткiш кYллi турю халыктарына ортак касиеттi де киелi зиярат орындарыныц бiрi болып табылады.
Корыта келгенде,тYркi халыктарыныц улы ойшылы,кесем^философ-данасы Коркыт Ата мэцгшк eмiрдi iздеген,алайда мэцп-баки eмiрдi енерден тапкан тарихи тулга.Оныц есiмiне байланысты туган ан,ыздардан-ак оныц eлiммен каншалык курескенмен ажал келсе,тiршiлiк дYниесiне eлiм уэжш екендтн ацгарып жеткендiгiн уйгаруга болады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)
1."Казак энциклопедиясы", 6 том
2.Казак мэдениетгЭнциклопедияльщ аныктамалык
3."Кайда барсац да Коркыттыц тарГ
4."Ежелгi дэуiр эдебиетГ
5."Казак эдебиет тарихы"
