CC BY
17SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
TYPKI ТЕКТЕС ХАЛЬЩТАРЫНЫЦ ОРТАЦ М¥РАСЫ
Асем ЕрFали кызы Абдурахманова
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты Казак тiлi жэне
эдебиет багыт студентi Гылыми жетекшг: Ильмира Суюндиковна Ташмухаммедова
АННОТАЦИЯ
Макалада Махмут Кдшкаридщ ец кене, эрi кунды шыгармасы болган «Диуани лугат ат^р^» шыгармасы туралы мэлiметтер айтылады. Энциклопедиялык бул кiтап баршага ортак мура ягни тYркi тектес халыктарыныц салт-дэстYрлерiн дэрiптеп кана коймай, енегелi ой салуга Yндейдi.
Kiлт сездер: бiлiмдар тарихшы, колбасшы, тYпнуска, теориялык, ауыз эдебиетi, жэдiгерлiк, дидактикалык сарын.
COMMON HERITAGE OF TURKIC PEOPLES
ABSTRACT
The article describes the work "Diuani Lugat at-Turk", which is the oldest and most valuable work of Mahmud Kashkari. This encyclopedic book not only promotes the common heritage of turkic peoples, but also appeals to people of different ethnic groups.
Keywords: knowledge historian, commander, original, theoretical, oral literature, relics, didactic sari.
Typkí халыктарыныц туцгыш филологы Махмут Кашкари Багдат каласыныц тумасы болып, 1072-1074 жылдары eMÍp CYpreH эйгш, заманыныц аса бiлiмдар тарихшысы, геогрофы, этнографы. Толык аты-жeнi Махмут ибн эл-Хусейн ибн Мухаммед эл-Кашкари. Галым турылы кеп жерде, кеп деректер бар. Мысалы туган жерi казiрri Кыргыстан жерiндегi Ыстыккел жагасында, ежелгi уйсшдер курган мемлекетте десек, тагы бiр деректе Багдат каласыныц тумасы деп керсетшедг Махмут Кашкари Багдат каласында бiлiм алып, саяхаттауга Византия, Кытай, Туркия елдерiн тандаган. Махмут Кашкаридщ экесi Барсхан эмiршiсi болган, белгш колбасшы. Карахан мемлекетiц билеген мемлекеттщ мэдени орталыктарыныц бiрi Кашкар каласына ауысып, оныц атындагы «Кашкари» аталуы осыдан пайда болган.
Махмуттыц тYркiнiц туцгыш тiл маманы, тYркi тш окулыгын жазуда еренген ецбегi кеп. Ол тш окулыгыныц грамматикасын тYзеп, eрiсiн аскактаткан гулама
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
талым. Онын, TYPKi халыктары Yшiн алгашкы ецбеп тарихи салыстырмалы эдют колданып, тарихи диалектологиясыныц непзш курау болган. Содан кешн гана тiлдердi салыстырмалы тYPде зерттеу барша Шыгыс тiлшiлерiне ортак зерттеу тэсш боп, кец аукымда жумыс аткарылды.
Кашкаридщ кене эрi танымалдыкка ие болган шыгармасы «Диуани лугат ат-тYрiк». Ол шыгарма такырыбыныц белiгi кешпендiлердiц ой элемше балкуынан жинакталган. Экiнiшке орай бул шыгарманыц тYпнускасы саталмаган, алайда 1206 жылы кешiрмесi Стамбулда сакталып, М.А.Абдулфатх жасап казак тiлiне туцгыш аударган А.Егеубаев танытты. «Диуани лугат ат-тYрiк» 1072-1078 жылдары Багдат каласында жазылган. Кггаптыц басты такырыбы тYркi тiлiнiц ерекшелжтерш саралап, турмыс-салтын, эдет-гурпын баяндайды, сол кезецдеп тарихи адамдардыц аттары мен емiрбаянын, макал мэтелдерш ез шше алады.
1.Су татырмаска-CYт бер.
2.Колыца кYмiс конса, алтын езi келер.
3.Ауыр кунде етедi, оган сабыр-шыдам кыл.
4.Ашу кысса-акылыц гайып болар.
5.Пышак канша еткiр болганымен, ез сабын езi жона алмайды.
6.Дос адам мацайын жумак етер.
7.¥ран кетерiлсе ру жиылар, жау келсе жамагат жиылар. 8.От тутiнсiз болмас, жтт мiнсiз болмас.
9.Алушы арыстан, сатушы тышкан. Ю.Сарац санга косылмас.
11.Жаксы адамныц CYЙегi кураганмен, аты калар.
12.Бакыттыц белгiсi-бiлiм.
13.Атаныц улы-атасына тартып туар.
14. Аш не жемес, ток не демес.
15.Аркадагы жауыр улга калар.
16.Жаны кедей адамныц кулкыны бiр тоймайды.
17.Еркеккумар эйел-ерге жарымас.
18.Далада берi улыса-YЙдеri иттщ буйiрi солкылдар.
19.КYндестердiц кYлi де-кYндес.
20.Жалгыз каздыц Yнi шыкпас.
«Диуани лугат» казiргi тYркi халыктарыныц ортак мурасы болып есептеледi. Бул сездште тYркiлерге ортак екi мыцнан астам тел сез бен жеке тайпаларга катысты диалект сездер бар. Бул шыгармада тiл бiлiмiнiц ец басты салалары бойынша теориялык тургыдан кунды, багалы тYЙiндер жазылган кене мура. Махмут Кашкаридiц бул сездiгi энциклопедиялык туынды деуге болады. Мунда тек тш мен оныц салаларына гана емес, турмыс тiршiлiктiц экономикалык
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
жагдайына байланысты багалы деректер берiлген. Сездiк такырыбы бойынша табигат туралы елец-жырлар, ацшылык жайында, ерлiктi мадактау, жоктау елецдер^ дидактикалык сарындагы елецдер болып тармактарга белiнген.
Сездiктегi табигат курылыстары туралы елецдер. Алгашкы адам пайда болган кезде сана-сезiм деген нэрсе табигат кубылысына сыйынуымен тыгыз байланысты болган. Эйткеш адам езiн коршаган табигаща тэуелдi етiп санаган. Сондыктан болар сездште табигат кубылыстарына ерекше кещл белiнген. Жыл мезгiлдерiн мадактауда киыннан киыстырып, сез саптауыныц орынды колданылуымен ашып берген. Кектемдi кецiлдi адамга тенесе, кысты оныц антонимы ка^Ьарлы, мейiрiмсiз адам, «^i жан» ретшде сипаттаган. Шыгармада тiптi Кыс пен Жаздыц бейнесi, айтыс аркылы кершю тапкан. Айтыстыц соцында ыстыгы мол жаз мейiрiмiмен шуагынын аркасында жещске жетедi. Адамдардыц мейiрiмсiз бейнесi кеп жаксылык экелмейтiнiн осы айтыста ангаруга болады.
Ерлiктi мадактау. Эр халыкта болсын, эр тайпаныц езiнде енсес биiк болган, отанын, жерiн, елш корганан батырлар мадакталмаса орны толмас кателш болатыны акикат. Жырда ежелп батырлардыц мiнез кулкын, туган жерге деген ыстык махаббатын керуге болады. «Ер Таргын» жырыныц шыгармасы осы сездште жарык керген.
Алты жаста актаттым,
Аттай мурныц танаттым.
Алшактатып ойнаттым, Арпа-бидай асаттым.
Жоктау елецдер. Кашкаридщ сездiгiнде халык ауыз эдебиетiне мейлшше жакын тагы бiр жыр «Жоктау» елещ. Негiзiнде батырларды мадактай отырып, олар кайтканда артынан айтылатын елец тYрi. Олар екi тYрлi езгерюте келедi, алгашкысы кайтыс болган батырдыц бейнесiн суреттеуден басталып, оныц елге ютеген жаксылыктары жiпке тiзiлген моншактай саналып, кепке жарияланса, екiншi бiр тYрi каза болган батырды iздеуден, сураудан басталады.
Махмут Кашкари «Диуани лугат ат-тYрiк» сездiгiнде тYркi тшн неге Yйрену керектiгi жайлы тYсiндiрме жасайды. «Бiр бухаралык галым мен Нисапурлык баска бiр галымныц тэщр эзiз керген Пайгамбарымыздан дэлел келпрш айткан темендегi сездерiн анык еспген едiм: Пайгамбарымыз киямет белгiлерi, акырзаман бiтiнэлэрi жэне огыз тYрiктерiнiц жорыкка шыккандыгы туралы айтканда: «ТYрiк тшн Yйренiцiздер, сонда олардыц ерлiгi узак дэуiрлi болмак,»-деген екен.
Сонымен корытындылай келе бYгiнгi кYнде Махмут Кашкаридщ бул дидактикалык сарындагы шыгармасы кене тYркi тектес халыктарыныц ерекшелжтерш бiзге уктыргандай болганын, казiргi уакытта ез кунын
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
жогалтпаганын кердш. Осындай улы гуламанын, 6i3re калдырган ецбеп кене жазба жэдiгерлiктердi ашып беруге сеплгш тигiзiп келе жатыр.
REFERENCES
1."Казак эдебиетг Энциклопедиялык аньщтамалык-Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
2. Н. К^мбетов "Ежелп дэуiр эдебиетГ' Алматы Атамура 2005
3. "Казакстан": ¥лттык энциклопедия /Бас редактор Э. Нысанбаев -Алматы "Казак энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1998
