CC BY
20SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
КАЗАК ДАЛАСЫНЫЦ ¥ЛЫ АКЫНЫ АБАЙ К¥НАНБАЕВТЫЦ МЕСКЕНД1РМ ПОЭМАСЫНЫЦ МАЗМ¥НЫ
Гулнур АйFали кызы Асем ЕрFали кызы Гули НурFали кызы
Абдурахимова Абдурахманова Куканова
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты Казак; тш жэне
эдебиет багытыныц студенттерi
АННОТАЦИЯ
Макалада казактыц ^лы акыны Абай К^анбаевтыц "Ескендiр" поэмасы жайлы сез козгалады. Поэманыц такырыбы, мазм^ны, алга тарткан идеясы жэне поэма такырыбынын, актуалдылыгы.
Кiлттi сездер: Ескендiр, Македония, Александр, какпа, Аристотель, CYЙек, байлык, топырак, ашкездiк,
«Кулык, с^мдык, ^рлыкпен мал жиналмас, С^м нэпсщ Yйiр болса, тез тыйылмас. Зиян шекпей калмайсыц ондай iстен, Мал кетер, мазац кетер, ар б^йырмас.»
Абай К¥нанбаев
Кiрiспе белiм: Адам баласы жаралганнан оган нэпсi косып берiлген екен. Сол нэпсi аркылы ж^мактан емес жерден орын таптык. Нэпсi деген жамандык соншалык ол тоймайды, кеп нэрсенi талап етед^ тYбiнде барыцнан ж^рдай етедi. Сондыктан да ^лылардыц баршасы ез нэпсшмен кYресiп келген, ездерiнiц шыгарма, туындыларында да сол бiр жауды каралап, одан кайтарган. Абай атамыз да солардыц бiрi едi. Нэпсi, ашкездш адамды орга апарып согуын жаксы бiлген. Ол жайлы шыгармалары да ете кеп. "Ескендiр" поэмасы да осы такырыптан туган шыгарма.
Непзп белiм: Поэманыц басты кейiпкерi - Ескендiр. Ягни, ол Македонияныц патшасы Филиптiц ^лы Александр. Азия елдерi оны тiкелей Александр деп атамайтындыгын бiлемiз. Эзбек ^лты Искандар Зулкайнар десе казак елi Ескендiр деп атап кеткен.
Сол Ескендiр экес Филип каза болган соц такка отырады. Ол кездегi Ескендiрдiц жасы не бэрi жиырма бiрде болатын. Ол ашкез, байлык к¥мар болып еседi. Эз елiнiц жерi аздай кершшес елдердiц жерiне кез алайтырады. Солайша жер жYзiн тегiс жаулап алмакты ез алдына максат етш кояды. Сол максатыныц камында жолга шыгады. Артында сансыз колы бар. Жгре-жYре шелге келедi, ол
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
жерде бiрде-бiр булак ^зш таппайды. Сусыздыктан эбден курап, жYдейдi. Сансыз колыныц кеп белт осыдан-ак каза бола бередi. Амалсыздан астындагы жылкылары союга мэжбур болады. Бiрде узактан бiрдеце жылтырай, сэулелене кезге тYседi, Ескендiр барып караса мeп-мeлдiр таза булактыц eзi екен. Бас салып суды iше бастайды, булак суына бiр балыкты батырып алады да жеп кeредi, дэмi тамаша. Муныц бэрi касиеттi судын, кереметi деп угынады. ^апырык, кайнаган шeлдiц ортасына тау суындай муздай булактыц тапкандыгына куанган Ескендiр барлык эскер шeлi калганда осы судан шш, маусым басуын буйырады. Буйыра отырып осы булак бойлай барып, осы судыц бастауы кай елге елггсе сол елдi жауламак болады. Эцкей алып эскерлермен суды бойлай талай жYредi. Судыц басы бiр кумар шатка алып барады. Шаттыц аузы бекiтiлген, ашудыц сiрэ мYмкiндiгi жок мыкты камал болатын. Сонда Ескендiр: "^акпаны аш!"-, деп айкайлайды. Кдкпа артынан бул какпаны ашуга руксат жок екендiгi айтылады. Ескендiр eзiн шiрене таныстырып тагы айдайды бередi. КYзетшi: "Мыктымын деп мактанба, акыл бiлсец, Мыкты болсац, eзiцнiц нэпсiцдi жец! Iшi тар, ^ре алмастыц бiреуi - сен,
Ондай кiсi бул жерге келмейдi тец.",- деп жауап кайырады. Ал Ескендiр:" Талпынган талаппенен мен де бiр ер, Кeп жYPдiм, кездей келдi кeрмеген жер. Ец болмаса, халкыма кeрсетейiн,
Сый кылып, белгi болар бiр нэрсе бер.",-деп журтына кeрсетедi зат беруiнiц сурайды. Кдопа артынан орамалга оралган бiр тYЙiр зат тYседi. Ашып караса кiшкентай гана бiр CYЙек. Муны кeрген Ескендiр ашуга мiнiп, берген сайына ^цш толмайды. Бергенiне кектi болып CYЙектi лактырып жiбередi. Бул патшаныц бiр устазы Yнемi онымен бiрге жYретiн. Ол - Аристотель едi. Акылмен ойланып, Ескендiрге беттей келiп таразы алып келуiн буйырады. Дана Аристотель таразыныц бiр жагына элгi CYЙектi, екiншi жагына алтынды кояды. СYЙек алтыннан басым келедi. Алтынныц Yстiне алтын экеледi, бар байлык казынаны, жакут, багалыныц бэрiн экеледi. Нэтиже eзгермейдi. Бiр тYЙiр CYЙек батпан-батпан байлыктан ауыр болып тура бередг Сeйтiп, акылгeй Аристотель бiр уыс топыракты алып CYЙекке шашып жiбередi. Сондагы гажап CYЙек турган таразы басы жогары карай штерте кояды. Бэрi ац-тац. Патша келiп данага: - Тацгаларлык iC болды муныц eзi, Мэнiсiн айтып бершi, - деп сурады.Хэкiм: - Бул - адам кeз CYЙегi, - дедi ханга. Тоя ма адам кeзi мыц мен санга? Жемiт кeз жер жYзiне тоймаса да,
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Элсе тояр, кезiне кум куйганда. Кэпiр кездщ дуниеде араны Yлкен, Алган сайын дYниеге тоя ма екен? Канша тiрi жYрсе де, елген кYнi Эзге кезбен бiрдей-ак болады екен.
Осымен поэма аякталады. Ескендiр адамныц кезi топыракка толмайынша байлыкка тоймасын тYсiнiп жетедi. Поэма аркылы Абай адам баласы ез нэпсiсiн тегшдемесе, нэпсi адамды жарга тастауын айтпакшы. Канша байлык, билiк деген сайын канагат, шYкiршiлiк деген угымдар кещлден шыгып, жYрек карая бередi. Кезге тек мансап, абырой керiнiп, о дYниесi де естен шыгады.
Ескендiр надан пенде, Аристотель жол сiлтеушi дана кейiпiнде берiлген. Бул жердеп улы какпа дегенiмiз жаннаттыц какпасы магынасында берiлiп тур. Ашкез патша какпаны аш деп буйырганда " Какпаны саган ашар руксат жок, Бул - Кудайга бастайтын какпа" деген жауаптан менмен, байлык кумар, сол кумарлыкпен адамилыктан журдай адам Алланыц кузырына кiре алмасын тYсiнуге болады.
Корытынды: Иэ, адам кейде езi емiрге не Yшiн келгенш умытып емiр кыызктарына берiлiп кетедг Байлык, мансап, абырой артынан куып, улы да, негiзгi максат умыт болып кетедi. Хакiм Абай да сол мэселеш ортага салып осындай поэма.жазган екен. Жогарыда айтылгандай адам тiрi кезiнде нэпсi оган тыныштык бермейдi. Элiп жер бауырына юрген соц гана кезi ашылады деседг Бул емiр шындыгы адам атаулы жаратылганда да, одан кейiн де, бiр гасыр бурын да, казiр де айтылып жаткан шындык. Эмiрде Ескендiрдей емiр CYрiп жаткан жандар аз емес, бiрак, эркашан да олардыц жанынан Аристотельдей дана табыла беруi белгiсiз...
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)
1. М.Эуезов "Абай жолы" 1 том ( Алматы 1942 )
2. А. Абдурахманова «Казактыц бас акыны-Абай Кунанбаев»
3. М.Эуезов "Абай жолы" 2 том (Алматы 1947)
4. "Абай Кунанбаев " (Алматы 1968)
5.Г.Абдурахимова "¥лы адамныц улагатты сездерi"
6.Абай "Ескендiр"
