CC BY
15CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489
OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
КОРКЕМ СОЗДЩ КУМБЕЗ1 — ЭЛ1ШЕР НАУАИ
Айдана ^анатбек кызы Меденова
Низами атындагы Ташкент мемлекеттж педагогика университетi Цазац тт жэне эдебиетi багытыныц I курс студентi Гылыми жетекшiсi: Цуттыбай Цурбанулы Башаров
АННОТАЦИЯ
TYPKi тшдес хальщтардын, эдебиет тарихында данышпан акын spi ойшыл Элiшеp Науаидыц алатын орны ерекше. Оныц керкем газалдары, даналыкка толы дастандары, эдеби зеpттеулеpi мен тарихи ецбектеpi гажайып, кец кеpкемдiк элем.
Кшт сездер: Элiшеp Науаи, Герат, шагатай, тYpкi еpкениетi, кеpкемдiк ^мбез, эдебиет, бес дастан, агартушылык кезкарас, философиялык кезкарас.
THE DOME OF THE WORD OF WORD - ALISHER NAVOI
ABSTRACT
The genius poet and thinker Navai has a special place in the history of literature of Turkic-speaking peoples. His literary ghazals, wise epics, literary researches and historical works are a wonderful and wide artistic world.
Keywords: Alisher Navai, Herat, chagatai, turkic civilization, artistic dome, literature, five epics, pedagogical approach, philosophical approach.
Qлдi деуге бола ма, ойлацдаршы, Олмейтузын артынан свз цалдырган...
Муцагали Мацатаев
К1Р1СПЕ
Классикалык, Орта Азиялык тYpкi эдебиет т^цгыш рет жа^Ьандык данк пен беделге Элшер шыгармалары аркылы кетершгенш еске тYсipсек те, осы шындыдка кезiмiз жетедi. Жер жYзiне атагы кен жайылган Шыгыс эдебиетi сез болганда ен алдымен кез алдымызга Элiшеp Науаидын елендеpi келетiнi сезшз. БYгiнгi жас ^рпадтар тYpкi тшдес эдебиетт биiкке кетерген, онын керкемдш денгейiн ашып, барша халыкка мойындатдан Науаи м^расын мактаныш ете алады.
Элiшеp атамыз араб, парсы, тYpкi тiлдеpiндегi бiлiм, iлiм казынасын игерш, элем тарихына канша гасыр етсе де толгай аларлыдтай асыл м^ра калдырган г^лама. Онын тарихи, эдеби, елен сез теориясы такырыптарына арналган
347
UZBEKISTAN | www.caajsr.uz
ен,бектер1 бшмнщ алтын желiсiндей. Осындай айрыкша бшктшк пен акындыктыц косылуы оныц мэцп жасайтын кeркемдiк ^мбезш жасауга мYмкiндiк бердi.
НЕГ1ЗГ1 БОЛ1М
¥лы шайырдыц ец Yздiк шыгармасы бес дастаннан т^ратын "Хамса" атты жинагы. Заманнан заман етсе де, б^л туындылар элi кYнге дешн ез к^ндылыгын, кадiр-касиетiн жогалщан жок. Эзiнен б^рын парсы тiлiндегi "Хамса" ютабын жазган Низами жэне Дехлевиден соц эдебиет тарихында осындай iрi туынды, керкем казына жазган бiрден-бiр шайыр Элiшер Науаи гана. Ол езшщ б^л туындысы туралы:
деп мактанышпен айтуына толык хакы бар едг
Эзбек халкыныц ^лы акыны, ойшылы, мемлекет кайраткерi Низамеддин Мiр Элiшер Науаи 1441 жылы акпан айыныц 9 ж^лдызында Герат каласында дYниеге келген. Ол 15 жасынан бастап-ак тYркi жэне парсы тшдершде елецдер жаза бастайды. Гератта, Мешхедте, Самаркандта окып логика, философия, математика пэндершен бiлiм алады. Эзiнен б^рынгы Фирдауси, Низами, Хорезми, замандастары Атаи, Лутфи, Жэмидщ шыгармашыльщтарымен таныса келе оныц кекешнде агартушылыкка деген кезкарасы дами тYCтi. 1472 жылы ез каржысына мектеп аштырып, 1476 жылдан бастап шыгармашыльщ емiрге бет б^рады. "К^стар тiлi", "Кецiлдердiц CYЙгеш" атты шыгармаларында тэрбие тагылымдары жан-жакты сез болады. Ал, дидактикалык т^ргыдан жазылган "Гажайып мэжiлiстер", "Ажал патшаларыныц тарихы" атты ецбектерiнде агартушылык кезкарастары айкындалган. Ол философиялык кез карастарын, агартушылык, педагогикалык кезкарастармен ^штастырып, ез халкын отырыкшылыкка шакырды. Ол тэрбие мэселелерш езiнiц "Бес кайрат — адам, оныц акыл-ой кабiлеттерi мен тэрбиес туралы" деген кiтабында жазды. Педагогикалык кезкарасын, философиялык кезкараспен ^штастыра отырып, ол барлык адамдар бiрдей тец рухани кабiлеттiлiктен туады, бiздi, жеке т^лганы, жеке адамды адам ететш тек кана тэрбие дедi. Тэрбие ез кезшде ецбектен туындап ецбек тэрбиесшщ негiзiн салады деп гылыми т^жырым жасады. Науаи езi емiр CYрген замандагы ецбек пен ецбек тэрбиесшщ адам тезпшз ретсiздiгiн эшкерелей отырып, барлык азаматтарга бiрдей болатын таза ецбектiц болуын, бiрдей болатын тэрбиенiц бiр тектi мiндет максатын к^ру кажетттн айтты. М^ндай тэрбие мен ецбек бYгiнгi когамды д^рыс жолга салады, оны жагдайлы етед^ бYкiл халыктыц, кепшiлiк
Бес ютап — бес казына асыл маржан, Кeшедi гасырларга гасырлардан, —
азаматтардьщ турмысын жаксартады деп деп басып айтты. Ол тэрбиенщ хальщтыгын жактады.
Десе де, Элiшер акын эдебиетшi ретiнде кебiрек танымал. Ол "Науаи" деген атпен тYрiкше кептеген шыгармалар жазып, тYркi тiлiнiц эдеби колданылуын жузеге асырган негiзгi авторлардыц катарында болды. Науаи ец алдымен шагатай тiлiнде жазган жэне 30 жылда отыздан астам ецбек жазып калдырган. Оныц аркасында шагатай тш беделдi жэне эйгiлi эдеби тш ретiнде кабылданды. Науаи парсы тшнде "Пэни" лакап атымен елец жазган. Араб тшнде де жазган ецбектерi бар. ¥лы т^лганыц ец танымал елецдерi оныц "Терт диуан" деп аталатын поэзия жинактары болып табылады. Олардыц жалпы саны шамамен 50 мыц елец. Диуанныц эрбiр белт адам емiрiнiц эр кезецiне арналады.
Элiшер Науаидыц тустасы, белгiлi тарихшы Хандамирдiц айтуына караганда, бiр куш Лутфи Элшер Науаига: "Жазган елецдерiцдi окып бер" — деп, етшген керiнедi. Элiшер ез елецдерiн окып бергенде, Лутфи оган бурыла карап: "Кэне ендi, мен езiмнiц парсы жэне тYркi тiлiнде жазган 10-12 мыц жолдан туратын елецiмдi, осы бiр газалга ауыстырган болар едiм" — деп, аса жогары бага берштг
Эрине, бул Лутфидiц улы шайыр Науаи талантына тэнтiлiк бiлдiрiп, оныц кабiлетiн анык таныгандыгыныц, оныц болашагына сенiммен карап, Yлкен умгг арткандыгыныц сэттi жемiсi болса керек. Шындыгында да алгаш поэзия элемше шагын лирика, газалдарымен кiрiп келген Элшер Науаи, келе-келе тамаша дастандар, кемел прозалык шыгармалар жазып, букш эдебиет элемiне ез шоктыгын даралана танытты.
"Науаи ез тiлiн, мейи жYЗ кубылган кYPделi метафора болсын немесе нактылыгы гылыми ецбек болсын, эдебиеттщ кYPделi талабына тетеп бере алатынына журтшылыктыц кезiн жеткiзудi мурат тутты", — дейдi профессор шыгыстанушы Евгений Эдуардович Бертельс. Расында да Науаи тYркi халыктарыныц iшiнде алгаш рет тYркi тiлiнде керкемдiк дэрежес мейлiнше жогары шыгармалар жазуга болатындыгын дэлелдеп шыкты. Ол тYркi-шаFатай тшнде "Хамса" жырлар тобына енетiн "Жаксылардыц тацдануы", "Фархад пен Шырын", "Лэйлi мен МэжнYн", "Жетi элем", "Ескендiр корFаны" атты шыFармалар жазды. ЖоFарыда атап етiлген шыFармалардыц барлыFы да бурын жазылFан такырыптар, бiрак Науаидыц тшнщ шеберлiгi сондай, ол езшщ бес шыFармасында да баска шы^армаларында да бурынFы болып еткен окиFаларFа жан бiтiрiп, карапайым халыкка алыстаFыны жакындатып керсете бiлген. ^упия кершген дYниенiц купиясын ашып, жумбаFын шешуге тырыскан.
Эз заманынан асып туFан биiк бейне Элiшер Науаи езшщ жазFан ецбектерiн элемге танытумен бiрге, ШыFысты да эдебиет саласында элемге танытты десек эсте кателескен болмаймыз. Эйткенi, кептеген акындар ШыFыс шайырларын
CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489
OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
cohmh imiHge, Hayau, Oepgaycu eciMgepi sp KamaH Tinre TueK eTinin oTMpagM. MsceneH, Ka3aK aKMHgapM, Omfmc mafiMpnapM ^tipnaFaH gacTaHgap Heri3mge e3gepi ge gacTaHgap mMFaptm, TonFaynap ®:a3Mn, T^HFMm peT Ka3aK sgeöueTi TapuxMHga Omfmc TaKMpMÖMH ^tipnay MsceneciHe geH koa öacTafigM. fflMFMcTMH ^tip gy^gY^gepiHiH eciMiH epeKme KypMeTneH Tinre antm, onapgMH mMFapManapMHaH pyxaHH Hsp anFaHgMFMH ^aH-^aKTM aHFapTa Tycegi. MafinM Ko^a CynTaHKo^aynM e3iHiH "TonFay" aTTM eneHiHge:
03ÖeKTeH eTKeH Hayau, TingiH Ksycap ryni egi. napcMgaH eTKeH Oepgaycu, 3aMaHMHga gyp egi, — gece, TaFM 6ip ofinM ga ottm eneH ^ongapMHga:
Oepgaycu eTTi gyHuegeH, TingiH Ksycap ryni 6on.
OHaH KefiiH Hayau — EacKa agaMMeH TeH eMec, CanMcTMpcaH, KeM eMec, l3i KangM ^mpmhmh, — gen, ynM TynFa Onimep HayauHMH aKMHgMK KeMeHrepniriH TepeH TaHMn, ohm e3iHiH eneH ^ongapMHga KyaHa Tinre antm, aKMH TanaHTMHa 6ac uin, TSHTi öonagM.
Onimep Hayau — Ka3ipge 6spiMi3giH pyxaHH ycTa3MMM3, aKHnmHMH3. On agaMrepminiKTiH öapnMK ^bkcm KacueTTepiH yfipeTegi, ^aMaHgMKTaH 6e3gipegi. OgingiKKe, agangMKKa, sceMgiKKe, sgeMiniKKe ®3He agaMunMKKa öaynugM. OKMpMaH ^yperme H93iK ®:on TaöagM. CoHgMKTaH ga Hayau sneMi, 6aFa ^ernec KMMÖaT Ta, KacTepni. Ohmh noэзнacм öefiHeöip capKMnMac KafiHap öynaK, TayctrnMac actin Ka3MHa. On XV FacMpgMH FaHa ^eMici eMec, öi3giH XXI FacMpgMH ga Hsp anap öaFa ^eTnec ^eMici.
Koptrra afiTKaHga, 1501 ^tingMH 3 KaHTapM KyHi TepaT KanacMHga 60 ®:acMHga gyHuegeH eTKeH Onimep Hayau Ka3aK oKMpMaHgapMHMH ga cyfiin okhtmh ynM aK^iHgapMHMH öipi öonyMeH öipre, Ka3aK aKMHgapMHMH ga ogaH uri Hsp anFaH ynM T^nFanapMHMH öiperefii geyre öonagM. GfiTKem, ohm Cmp cynefinepi MeH ^eTicy eHipiHiH ^tip gyngyngepi e3gepiHiH ycTa3M peTiHge TaHMn, ohmh mMFapManapMHaH pyxaHu Hsp anyMeH öipre, Ka3aK ®:a3Öa sgeöueTmiH ynM TynFanapM ga Gnimep HayaugM e3gepiHe ynaFaTTM ycTa3 peTiHge TaHMn, ohmh mMFapManapMHaH Hsp ana TycKeH.
fflafiMpgMH "TaHgaManM eneHgep" ^MHaFM TyHFMm peT "Gnimep Hayau" gereH aTneH 1948 ^MnM, ohmh 500 ^^ingMFMHa opafi AnMaTMga ®;apMK KepreH öonaTMH. OHga, aK^iHHMH öip maMa Fa3engepi MeH nupuKanMK TyMHgMnapM, Kefiöip
350
UZBEKISTAN | www.caajsr.uz
gacTaHgapMHaH Y3iHginep ^apnanaHFaH öonca, "Ahfm ce3iH" Myxrap Oye30B ®:a3FaH öonaTbiH.
^OPblTbffl^bl
KepKeM ce3giH, KyM6e3ÎH TypFbi3bm, M9H,riniK emnec Mypa KangbipFaH fflbiFbiCTbiH, ynbi aKMHbi Onimep Hayan Kafi 3aMaHga, Kafi xanbiKTa öoncbiH, acbin ryrbinagbi. On ^bingap Facbipnap eTKeH cafibiH ypnaKTaH-ypnaKKa eTe ôepeTÏH, aca TaMama ce3 3eprepi, KeMenrep $nnoco$, aKMH eKeHgiriMeH ge ÔHÏKTefi öepMeK.
nAH^A.ïïAHbMFAH e^EBHETTEP (REFERENCES)
1. EcKeHgip KopFaHM gacTaH. 03ÖeK TiniHeH aygapFaH. HecinöeK AfiTynbi, AnMaTM "^a3ymm" 1989 ^bin
2. TangaManm eneHgepi. AnMaTM 1948 ^bin
3. E.BIcMafibinoB, Hayan ®;9He Ka3aK sgeöneTi 1948
4. KCefigaHOB, ¥nbi mafibip, "^yngbi3", 1968
