CC BY
12FTAXP 18.41.85
ЦОРЦЫТТЬЩ МУЗЫКАЛЬЩ М¥РАСЫН ЗЕРТТЕУДЩ ГЕРМЕНЕВТИКАЛЬЩ
МЭСЕЛЕЛЕР1
Т.Э. Цоцыратбай
М.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты, Алматы, Казахстан lynvsbekkongvralbav@gmail.com
Макаланын e3eriH анызга айналган Коркыт еамше байланысты эдеби-музыкальщ жэдiгерлер курайды. Мунда гылыми оралымда журген кене аныз-эфсаналардын жазып алынуы мен зeртгeлуi сез болады. Олардыц гылыми оралымга тусу барысындагы езгерютерге ушырауы карастырылады. Коркытка тeлiнiп журген музыкалык сарындар талданып, сын тургысынан зeрдeлeнeдi. Сонгы кeздeрi гылыми оралымга тусе бастаган^рак; бурын бeлгiсiз болып келген музыкалык сарындардын дeрeккeздiк сипаты талданады. Сонымен бiргe бул сарындардын гылыми мацызы мен кeркeмдiк дэрежеа аныкталады. Туйт свздер: Корщыт, Нышан, цобыз, сарын, kyu, ацыз, жыр.
Букш элемге танымал «Китаби дадам Коркут гали лисан тайфа огузан» атты жазба ескертюш тещрегшде жуздеген зерттеулер жазылды. Оны б1з «Коркыт ата ютабы» атап келем1з. Орта гасырлардагы огыз тайпаларынын тыныс-т1ршшгше жарык туаретш бул езект такырыптан орыс, тур1к, эзербайжан, туршмен, казак галымдары да шет турган емес. Б1р жарым гасырдан бер1 жарыса зерттеп келе жаткан такырыптын тушнд1 мэселелер1 уакыт еткен сайын шешшед1 десек, керюшше, бул такырып одан эр1 ершш бара жаткандай эсер калдырады. Сонгы жылдары «Коркыт ата ютабынын» тупнускадан кайта аударылуы [1], Коркыт куйлер1 мен аныздарынын жинакталып кайта шыгарылуы соны ангартады.
Осындай ¡зденютер непз1нде б1з Коркытты танып болдык па? Коркыт юм: тарихи тулга ма, жинакталган фольклорлык бейне ме? Онын тарихи прототип бар ма? - деген мэселелер тусында б1з кенес дэу1ршдеп тужырымдармен шектелш келем1з. Жана методологияга суйенш, тосын тужырым жасаган галымдарды кездеспру киын.
Мысалы, Р.Эл1мбеков пен Э.Казакбаев «One historical truth in the Korkyt legend» деген макаласында Коркытты тарихи тулга ретшде таныган пшрлерд1 аттап етш, еткен гасырдын 70 жылдары Коркыттын ес1м1 аныз-ертегшер аркылы дамыган, сондыктан онын тарихи прототиш зертгеушшерд1 кызыктыра коймаса керек деген В.М.Жирмунскийдщ пайымдауын терюке шыгарыпты. Ал Коркыттын музыкалык мурасына келгенде оны казак жэне туршмен жерлер1нде калпына келт1ршген деген тужырым жасап, «аныздар Коркыттын тарихи тулга екендтн ашатын кунды мэл1меттер болып табылады» [2; 163-164], - деп корытады.
Егер Коркыттын музыкалык мурасы болган десек, ол неге казак-туршмен жершде гана калпына келт1ршу1 тию? Эзербайжан мен анадолы тур1ктер1 де огыз тармагына жатады емес пе?! Олай болганда Коркыттан бастау алып, куш бугшге дешн дамып келе жаткан кобыз тарту дэстур1 кай халыкта сакталган? Сыр бойында Коркыттын мазары бар демесек, кобыз дэстур1 дамымаган. Сыр ел1 - жыр ель Керюшше кобыз дэстур1 Аркада жаксы сакталган.
Екшш1, аныз - фольклор жанры. Онда тарихи дэу1р, кезен, айгактар мен фактшер болмайды. XIX гасырдан бастап жиналып, баспа жузш керген Коркыт туралы аныздардын мазмуны зерттеушшерге жаксы мэл1м. Оларда Коркытты тарихи тулга ретшде танитын мэл1меттер жоктын касы. Сонда авторлар кандай аныздарды айтып отыр?
Бугшп 1зденушшер ешб1р дэлел-айгаксыз Коркытты казак топырагында гумыр кешкен тарихи тулга ретшде тани бастады [3; 436]. Казакстаннын бас ютабы «¥лттык энциклопедия» басылымынын 6-томындада еюушты мэл1мет бершген. Онда Коркыт б1рде 7-8 (Э.Маргулан), б1рде 9-10 (Э.Коныратбаев) гасырларда ем1р сурген деп керсетшген [4; 56]. Коркыттын заманы туралы осы кумэнд1 мэл1мет турл1 жинактардан орын алып келед1 [5; 366; 6; 294]. Коркыт ес1м1 огыз
тайпаларыньщ бел ортасында кершетш болса, кыпшак тiлдi ортага жакындыгы кайсы? Шешiмiн таппай жаткан мэселелердщ бiр парасы осылар.
Казак даласындагы Коркыт есiмiне байланысты эмпиристiк мэлiметтер XIX ортасында жекеленген ориенталистердщ назарына iлiгiп, хатка тYCкенi бар. Осы такырыпка байланысты айтылатын ацыздыц классикалык Yлгiсiн алгаш жариялаган В.В. Вельяминов-едi. Сол кезден бастап фольклор санатынан шыгып, жазба м^рага айналган ацызды кейiнгi зерттеушшер сан тYрлi к¥былтып келедi. Сондыктан мэселенi ацыздыц хатка тYCкен алгашкы Yлгiсiн талдаудан бастаганды орынды санадык:
«Хорхут был ростом в 2 сажени (в полуразвалившемся памятнике его над тем местом, где он положен, сделан действительно глиняный гроб в 2 сажени), так как весь гроб по величине своей не мог поместиться внутри памятника, то часть его оставлена наружу за стеной. Жил он прежде на одном краю света и раз ночью увидел во сне, что несколько человек роют там могилу. «Для кого вы роете? - спросил аулия. «Для святого Хорхута» отвечали работники. Встревоженный Хорхут, желая избежать грозившейся смерти, на другой же день переехал жить на второй край света. Тут он увидел тот же сон. Опять с рассветом пустился он на дорогу. Таким образом авлия, преследуемый видением, обошел все четыре угла мира. С отчаяния, не зная куда деться, решил он переселиться в центр земли. Как было задумано, так и сделано. Центром оказался берег реки Сыра, именно в том месте, где теперь лежит тело Хорхута. Но перекочевкой на Сыр не кончились похождения знаменитого святоши. На середине земли ему опять приснилось то же самое. Авлия задумал тогда перехитрить судьбу. Рассудив, что на суще ему нет нигде спасения, он перебрался жить на воду, разостлал свое «курпе» (одеяло) по Сыру и на нем поместился. Тут он сидел сто лет, постоянно играя на домбре; наконец умер. Набожные мусульмане взяли его тело и похоронили»[7; 283; 272 ].
Бiз В.Вельяминов-Зернов жариялаган ацыздыц алгаш хатка тYCкен н^скасын каз-калпында келирш, редакциясыз бердш. Кешн Коркыт ешмше байланысты мэлiметreрдi И. Кастанье [8; 186-187], Э.Диваев [9; 197-200], П.Лерх [10, 11], т.б. ориенталистер аздаган езгерютермен кайта жариялап отырган.
Жогарыда кел^рген ацыздыц тYпкi басылымында назар аударатын жайттар бар: бiрi - Желмая, екшшю - домбыра. Ацыздыц ертеректе хатка тYCкен мэтшнде Коркыттыц Желмаясы туралы дерек жок. Казак ацыздарында аталатын Желмая - Жер^йыщты iздеген Асан Кайгыныц келш. Кешнп айтушылар Коркытты сол Асан Кайгыныц Желмаясына мшпзш койган.
Бiр Караганда м^ны фольклор шыгармаларына тэн жанрлык контаминация (жанрлардыц бiр-бiрiне юрш^ршу^ ретшде кабылдауга болатын сиякты. Бiрак фольклорлык айналымда жYрiп, ауызекi жолмен таралган сюжет емес, жазба Yлгiсi бар мэтiн т^сында м^ндай еркшдшке жол беру киын. Б^л т^ста кейiнгi коспалардыц барлыгы да алгашкы басылым - тYпн¥Cкамен салыстырылып, мэ^цщк ауыткушылыктардыц себептерi гылыми негiзде саралануы шарт. Экiнiшке орай, осы кезге дешн б^л мэселеге мэн берш жаткандар болган емес.
Екiншiден, Вельяминов-Зернов жариялаган ацыздыц тYпн¥Cкасында Коркыттыц тартатыны кобыз емес, домбыра. БYгiнде бiз Коркыт пен кобызды органикалык бiрлiкте карастырып жYрсек, XIX гасырдыц орта т^сында кобыз бен Коркыт еамшщ арасында пэлендей сабактастык болмаган. Егер Коркыттыц кобыз тартканы ел санасында ертеден орныккан болса, Вельяминов-Зернов музыкалык аспапты домбыра емес, кобыз деп анык керсеткен болар едi. Сонда«Коркыт -кYЙ атасы, алгаш кобыз аспабын жасап, кYЙ тарткан енерпаз» деген долбарлардыц барлыгы да бергi жердеп коспа - кондырма (надстройка) болып шыгады.
ХХ гасырдыц бас кезшде кецестiк идеологияныц кыспагымен гылыми оралымнан шыгарылып тасталган Коркыт такырыбы казак фольклортану гылымында 70 жылдардан бастап кайта козгала бастады. Сонау 40 жылдары кене жазба ескерткiштерге байланысты калам тарткан галымдардыц «пантюркист», «панисламист» деген саяси айыптарды аркалап кете барганы белгiлi. ХХ гасырдыц 70 жылдары Коркыт такырыбын кайта козгап, бiрнеше макалалар жазып, «Коркыт ата ютабын» казак тiлiне тэржмалаган маман Э.Коцыратбаев
болды. Аyдapмa 1975 жылы Кзэк КСР Fbrnbrn aкaдемиясы Эдебиет жэне eнеp инстшугыньщ фольклоp бeлiмiнде тaлкылaнып, бaспaFa y^rnbrnFa^ Бipaк бaспa оpындapы оны ескшк сaнaп, тaкыpышык жоспapынaн сызып тaстaй беpген. 1976 жылы Алмaтыдa eткен БYкiлодaктык II тYpкология конфеpенциясы кapсaцындa ^p^br жыpлapыньщ кэзэк мэдениетiне кэтысын сeз еткен кipiспе мaкaлa мен ^p^br жыpлapыныц жеке Yзiндiлеpiн жapиялayдaн белдi жypнaлдapдыц тapтынып отыpFaны дa apхивтiк кyжaттapмен paстaлaды.
Фольклоpтaнy Fbrnbrnbi^^ ^p^br мypaлapы a3 зеpттелген жок. Кешегi кецес одaFыньщ Faлымдapы «Кигаби дaдaм Коpкyт гэли лисaн тaйфa огузэн» деп aтaлaтын жaзбa ескеpткiш тeщpеriнде Fылыми iзденiстеp жYpгiзiп, ондaFы жыp сюжетт^т^ тyFaн кезещ мен ^м^тан геогpaфиялык aймaFы тypaлы толFaмды пiкipлеp сaбaктaды. БУЛ pеттен В.В.Бapтольд, А.Ю.Яку6овский, В.М.Жиpмyнский, Х.Коpоглы, кэзэк Faлымдapынaн Э.Коцыpaтбaев пен Э.МapFyлaн зеpттеyлеpiн aлFaш aтap едiк. Себебi, бyлap жaзбaны эдеби мypa pетiнде Faнa емес, кешенд тYpде зеpттедi.
БYгiнде «^p^br aтa кггабыныц» кэзэк тiлiне aлFaш ayдapылFaнынa 30 жылдэн aстaм уэкыт болыпты. ApaFa уэкыт тYCкен сaйын бул тaкыpыпкa деген кызь^ушылык кYpт eсiп келедi. Бipaк Fылыми iзденiстеpдщ денi эмпиpистiк мэлiметтеpдi тeцipектеп, кейде yшкapы пiкipлеpге де бой aлдыpып жYp. ^p^br тaкыpыбынa тiк теpецдеyдщ оpнынa ^лденец кeлбiп, кeбiгiн шш жYpгендеp де a3 болмaй тyp. Олap коpкыттaнy сaлaсынa косылFaн жэцэ мэлiметтеpдi сыни тypFыдaн игеpiп, деpеккeздiк сипaтын сapaлayдыц оpнынa эмпиpистiк деpектеpдi кaйтaлayдaн aсap емес.
Со^ы жылдapы ^p^bi'ibR бypын Fылыми оpaлымFa тYCпеген кYЙ мypaсы мен arçb^apb тypaлы мэлiметтеp ^йта жapиялaнып жYp. 1976 жылы кызылоpдaлык эксэкзл Ысмaйыл (Нышэн) Шэменyлынaн жэзып aлынFaн сapын-сapнayлapды Коpкыттьщ кYЙ мypaсы pетiнде тaнy бел элып бapaды.
Эpине, ^p^br еимше бaйлaнысты жэцэ деpеккeздi Fылыми оpaлымFa косу - Yлкен жaцaлык. Бipaк мyндaй мэселе сол деpеккeздщ бiзге жету жолдapын, Fылыми мэцызы мен кундыль^ын сeз етуден бaстaлyFa тшс. Эзipге кэзэк топыpaFындa ондaй шьта^! Fылыми iзденiстеpге бapып жaткaн зеpттеyшiлеp бaйкaлa беpмейдi. Нышaн сapындapын ^p^in-bR кYЙ мypaсынa телiп жYpгендеp Yшiн бул мэселе aксиомaFa aйнaлып кеткендей.
Кеyдесiнде сaцылayы бap мaмaн К^кь^ aтынaн жapиялaнып жYpген кобыз сapындapы мен кYЙ arçb^apbrnbirç тYпнyскaFa сaй келмейтiнiн aцFapсa кеpек едi. Бipaк OFaн жaс зеpттеyшiлеp Faнa емес, кэшп мaмaндapымыз дa кyлaк койып жaткaн жок. Осы себептi жaсaнды мypa жинaктaн жинaккa кeшiп, ел сaнaсындa apFb тYбipi жок ^p^rraR кYЙ мypaсы тypaлы Yстipт yFbrn оpныFып келедi. Нышaн aксaкaл aйтпaFaн эцыз сюжетт^т^ сол юсшщ aтынaн бaспa жYзiне шыFyы, Нышaн оpындaмaFaн кYЙлеpдiц Коpкыт кYЙлеpi pетiнде нaсихaттaлyы бYгiнгi Fылыми тэнымньщ тыFыpыккa тipелгенiн aцFapтaды.
K^a^bR кYЙ мypaсыныц 6íp кaнaтын кобыз сapындapыныц кypaйтыны pa^ Бipaк бiзге жеткен мэлiметтеpге CYЙенеp болсaк, олap кeбiне Жaцaapкa, одaн кэлды Сapысy жaFындa сaктaлып, Ыкылaстaн 6эстэу aлaды. Кобыз тapтy дэстYpi Cbp 6ойындэ болFaн деyшiлеp оны бyлтapтпaс aЙFaктapмен дэлелдеп жэтпэйды. Оньщ Yстiне Cbp бойышн Кapмaкшы жеpiндегi жэппэй жьф эйтушылык YPДiс секiлдi колыш кобыз усгап, жэппэй hyh тapтып жYpген eнеp иелеpiн тэ6у оцэй емес.
Этногpaфия FbrnbrnbrnbR тaлaптapы 6ойыншэ кобыз тapтaтын мэдени YPДiс болу Yшiн еpте кезецдеpден 6эстэу элып, кYнi бYгiнге дейiн Yзiлмей келе жэткэн дэстYPдiц болуы шapт. вкшшке оpaй, Коpкыт зэмэнынэн сaFa тapтaтын кобыз тapтy дэстYpi Cbp 6ойындэ сaктaлмaFaн. Сондыкган кобызбен кYЙ тapтy дэстYpi тypaлы mкipлеpдщ Fылыми негiзi - олкы.
Бул мэселенщ екiншi жaFы тaFы бap. Ол кобыз aспaбыньщ тегi мен тaбиFaтынa бapып тipеледi. Эдетте «кобыз» дегенде бYгiнгi кэзэк кэуымы ыскышты музыкглык эспэпты елестедi. Огадияльщ тypFыдaн келгенде ысып тapтaтын iшектi музыталык aспaптapдьщ тapих сэхнэсынэ шыFyы - кейiнгi кубылыс. Оpтa Faсыpлapдa «кобыз» сeзi габше шеpтпелi музыкглык эспэпкэ кэтысты колдaнылFaн. Ыскышты кобыз тypaлы деpектеp оpтa Faсыpдaн жеткен музыкглык тpaктaттapдa сaктaлмaFaн. Эл-Фapaби, Ибн-Сиш, Эбдipaхмaн Жэми, Аш-Ш^эзи, Ад-Дихлэуи, т.б. музыкглык тpaктaттapынaн ондэй мэлiметтi тэ6э элмэймыз. Ыскышты ко6ь^э кэтысты деpектi Мэхмут Кaшкapидiц «Диуэни лyFaт ит-тYpк» сeздiгiнен де кездес^у мYмкiн емес.
Алтай дэуiрiндеri кене typîk тайпаларыньщ 6ip канаты - хакас мэдениепнде домбыра тектес шертш тартатын аспап бар. Атауы - хомус. Бул аспап оларда элi кYнге колданылып келедi. Бiздiц домбырага уксас музыкалык аспабын кыргыздар комуз деп атайды. «Коркыт ата ютабында» аталатын музыкалык аспап - колча кобыз, ягни колкобыз. Муны кылкобызбен шатастыруга болмайды. Кылкобыз - ХХ гасырдыц 30 жылдары терт шекп кобыз-прима жасалган кезде, екеуш езара ажырату Yшiн колданылган атау.
Аспашъщ туу, калыптасу кезендерiнен бейхабар бYгiнгi кобызшылар ХХ гасырдыц аяк шенiнде гумыр кешкен Нышан абыздыц сарын-сарнауларын ешбiр дэлел-айгаксыз Коркыттыц ^й мурасына телiп жYр. Бул тустакобызшыларга кiнэ артудыц езi артык. Кобызшы - музыкалык аспапкаарналган кYЙлердi дайын нота мэтiнi бойынша Yйренген маман. Ол музыка зерттеушю емес,тарихи-теориялык, методологиялык дайындыгы жок. КYрделi зерттеу жYргiзуге кобызшыныц элеуетi жете бермейдi.
Коркыт кYЙлерi саналып жYрген Нышан абыз сарындары 1976 жылы Кызылорда каласында магнитофон таспасына жазылды. Оган Э.Коцыратбаев, М.Байдiлдаев, Е.Турсынов, осы жолдар иеш, жергiлiктi журналистер, т.б. катыскан болатын. Оныц езi бiрнеше кYнге созылды. Алгашкыда Нышан аксакалдыц колында кобызы жок болып шыкты. Мардан Бацщлдаев iздестiрiп жYрiп, кобыз аспабын тауып бердi. Байкасак, аксакалдыц колы кобыз тартудан шыгып кетiптi. Бiрер ^н жаттыгуга кеттi. Тек содан кешн барып таспага жазу жумысы жYзеге асырылды.
¥замай аксакал бакилык болып кетп.Жалгыз магнитофон жазбасыныц кешiрмесiн М.Байдшдаев консерваторияда окып жYрген Муса Жаркынбеков деген кобызшы жiгiтке берiп, ол ^йтабакка жаздырды. Кейiн жинак етш бастырды. Бiрак Коркыттыц авторлыгымен жарык керген «Елiм-ай» жинагына енген 11 ^йдщ барлыгы дерлiк Нышаннан жазылып алынган Yнтаспаныц тYпнускасына сай келмейтш болып шыкты. Кобыз сарындары, ^й атаулары, тiптi ацыздары да тYпнускадан кеп алшактап кеткен. Курастырушы YнтаспадаFы кыска сарындарды Ыкылас кYЙлерiнiц непзп лейтмотивiмен толыктырып, жасанды музыкалык фрагменттер жасаFан.Нышан абыз сарнаулары мен сол сарнауларды «толыктырып», Коркыттыц авторлыFымен жариялаFан М.Жаркынбеков кYЙлерiнiц бiр-бiрiне сай келмейп кезге урады. Нышан абыз сарнаулары кептен берi You Tube [11, сарын 1,2] жYЙесiнде тур, кез келген маман салыстырып тындай алады.
Байкап отырсак, мэселеКоркыттыц жасанды ^й мурасын жасаумен Fана шектелмейдi екен. «Нышан айтты» дейтiн кYЙ ацыздары тусындаFы олкылыктар будан да аскынып кеткен.
Ацыз - фольклортану Fылымыныц нысаны.Нышан Шэменулынанжазылып алынFан сарнауларFа орай айтылатыншаFын эцгiмелердiц Коркыт ацыздары ретвде жарияланып жYргенiне де бiршама уакыт болды. АлFаш «Елiм-ай» жинаFында жарияланып, жазба эдебиет мYлкiне айналFан бул мэтшдер Коркыт есiмiне кызыFушылык арткан сайын тYлеп, мазмун жаFынан езгеру Yстiнде. Ауызекi жолмен айтылып, фольклорлык оралымFа тYCкен ацыз Yлгiлерi болса эцпме баска. Ал жазба эдебиет нысанына етiп кеткен, таска басылFан мэтiннiцезгерiске тYсуiн калай тYсiндiк?Бул прозалык мэтiндердiц мазмунына жаца сюжеттiк элементтер косылFан сайын Нышан абыздан жазып алынFан тYпнускадан алшактап барады. Сезiмiз дэлелдi болу Yшiн ацыз ретвде усынылып жYрген осы мэтiндердiц бiр-екеуiне ой жYгiртiп керелiк.
«Эуппай».Ец алдымен, таспаныц тYпнускасындаFыНышан абыздыц аузымен айтылFан эцгiменi каз-калпындаокып шыFайык. Айтушыныц бiр сезiн де езгертпей, жазбаFа каз-калпында тYсiрдiк:«Корцыт кеул1мжай кетт бара жатып, аллалап дарияныц жагасында 6ip цатын тур^кпен баласын цолына алып дарияга шыгарганда, отырганда зуппайлаган екен. Соны бул Кррцыт жыры цылган екен» [11, сарын 1].
Нышан аксакалдыц «Эуппай» сарнауына байланысты ез аузымен айтканы осы Fана. Бас-аяFы ею ауыз сездiц эдеби-фольклорлык сипаты неде? Одан ацыз жанрына тэн мотив, сюжет байкала ма?КYЙ ацызы ретшде насихатталып жYрген осы мэтiннiц ок^а баяндаушылык сипаты кайсы?
ШаFын прозалык фольклорFа эцгiме, ацыз, эпсана,хикаят жанрларын жаткызып жYрсек, жоFарыдаFы мэтiн солардыц бiрде-бiрiне сай келмейдi.ФольклордаFы ацыз жанры
мазмунына карай жштелш, бiрде элем жаратылысы, бiрде адамзат баласыныц Teri, тагы бiрде акырзамантакырыптарын камтыса, 6Í3 талдап отырган мэтiндe осы белгшердщ 6ipi де жок. Казак фольклорындагы Крркытбейнесше орай айтылатын басты сарын - eлiмнeн кашуы да KepiHic таппаган. Одан фольклорлык жанр peтiндe ацыздыц аткаратын нeгiзгi танымдык кызмeтi - тYciнiк, баяндау, гибрат та кepiнic таппаган. Сонда муныц кай жepi ацыз?Коркыт ^йлершщ ацыздары peтiндe наcихаттапжYpгeндep кай тYпнуcкаFа CYЙeнiп жYP?
Кецестш дэуipдeн соц Fылыми танымFа койылатын талаптардыц кeмecкiлeнe тYCкeнi жасырын емес. Бiздe мамандар аз емес. Бipак осындай кезге урып туpFан жасандылыктар тусында Fылымды eмipлiк мурат туткан мамандардыц Yндepi ecтiлe бepмeйдi. Мундай жаFдайда жарык кepiп жYpгeн рухани мураларды тутынып жYpгeн оpындаушылаpFа сын айтудыц eзi артык. Сeбeбi олар Fbrnbrn куып жYpгeн мамандардыц ceзiнe сенш, солардыц айтканымен жYpeдi.
Нышан аксакалдан жазылып алынды деп жYpгeн ацыздыц Коркыттыц автоpлыFымeн жарык кepгeн «Елiм-ай» жинаFындаFы мэтiнi eзгeшeлeу:«£,ул куйдщ де взгндгк сыры бар. Корцыт цасиетт1 ктемт твсеп, су беттде отырганда Сырдарияныц жагасына бала квтерген 6ip эйел келед1. 03i арып-ашцан эйелдщ емшегтен сут шыцпай, аш балауанбай жылай 6epedi. Ол дарияныц ортасында агып келе жатцан Корцыттан квмек куткендей телмiре царап, баласын «эуппай, эуппай» деп жубатып турады. Сонда цолынан келер цауцары, жэрдем берер халi жоц кyйшi:
Айналайын, балам-ай,
Жас балаца алацдай,
Аш болсац да ойыцда,
Аман сацтау балацды-ай, -
деп тебiренiп, ананыц перзентте деген ыстыц махаббатын куйттмен свйлеткен екен» [12; 27-28].
Бip ацыздыц ею тYpлi басылымын салыстырар болсак айырмашылыктары аса елеут.
Мундагы «цасиеттi ктемт твсеп», «арып-ашцан эйелдщ емшегiнен сут шыцпай, аш бала уанбай жылай бередi», «цолынан келер цауцары, жэрдем берер халi жоц кyйшi» деген тустан бастап аяFына дешнп мэтш тYCнуcкада жок. Бip шумак eлeц де сол коспаныц шше юредь
Осылайша тYпнуcкадаFы 6íp ауыз ceз курастырушы каламыныц ушымен улFайып, ацыз жанрына карай бешмделген. Фольклор теориясында ацызды прозалык жанр санап жYpceк, бул мэтiндe поэзияFа да орын бepiлгeн.
Таным теориясында «жалFан акпарат» жэне«адасу» деген уFымдаp бар. Бiз кepiп отыpFан кубылыска осы eKi танымдык категорияныц кайсысын колдануFа болар eдi? Бул тYпнуcканы бeлгiлi 6íp максатка карай бешмдеп, касакана бурмалау ма, элде курастырушыныц катeлiккe урынуы, адасуы ма?
«Эуппай» ацызыныц жыры мунымен бiтпeйдi. ЖоFаpыда бiз тYпнуcка мен коспасы аралас eKi мэ^нщ талдасак, кобызшы Э. Казакбаевтыц «Коркыт ата: ацыздары мен кYЙлepi» атты кiтапшаcында«Эуппай» ацызыныц Yш нускасы тобектелш бepiлгeн. АлFашкы eкeуi Нышандiкi, Yшiншici Нышан мен Тай Тiлeгeнов варианттарын косып жаcаFан А.Сeйдiмбeков нускасы. Нышан ацызы саналып журген мэтiннiц солкылдакть^ын сезген Акац OFанТай Тiлeгeнов «вариантын» косактапты.
Э.Казакбаев «Эуппайдыц» Нышан баяндаFан 2-нускасы peтiндe мынадай мэтiн кел^рген:
«Корцыт дуниемц тврт бурышын аралап, мэцгi влмес жер iздеп таба алмай, взтщ туып вскен жерiне келт, Сырдыц бетте ктемт твсеп, цобызын ойнап отыра бередi. Кобыз ум суццылдап турган кезде Корцытца ажал батып келе алмапты. Кобыздыц ушн естт дарияныц жагасына цолында баласы бар эйел келт тоцтайды. 03i арып-ашцан ана баласын цанша емiзсе де сут шыцпай, аш бала жылай бередi. Дарияныц ортасында агып келе жатцан Корцыттан жэрдем куткендей телмiре царап, баласын «эуппай, эуппай» деп жубатып турады. Мте, осы кврiнiстi Корцыт куй арцылы баяндаган» [13; 66].
Мунда да Нышаннан жазылып алышан таспада жок мэлiмeттep толып жYp. Оныц деш жалпы Крркыт туралы ацыздардыц желюшен алышаны байкалып тур. Э.Казакбаев Муса Жаркынбековтщ ертеректе жазFан макаласына сштеме жаcаFан. Бул туста бiз М.Жаркынбековтщ eKi басылымда ацызды eкi тYpлi вариантта бepгeнiн кepeмiз. Сонда тYпнуcка бipeу де, ацыз екеу болып шыFады.
Э.Кaзaкбaев «Эуппэйдыц» 3 - нускэсын дэ беpген: «Арщадан iздеп келе жатщан ащсащ щыздан Корщыт бiр перзент керiпmi дейдi. Бiращ кYндiз-mYнi ажалды аластап, щобызын сарнатщан Корщыт баласы мен зайыбына кецт беле алмайды. Ал, баласы мен зайыбы Сырдыц жагасында емiрлерiн еткерт, Корщыттыц ттеут ттеумен болады.Содан бала есейе бастаганда анасыныц багып-щагып, алдандырганын мiсе тутпай, щобыз тартып отырган экесте талпынуды шыгарады. Уыздай бтегт созып, булщына умтылып, неше mYрлi щылыщ керсете бастайды. Буган Корщыттыц да ЖYрегi елжiреп, бауыры аягыныц астына mYCкендей куй кешедi. Бiращ, амал жощ, щобызын тощтатып, жагалауга шыщса, ажал тузагына мгеттт бiледi. Сонда Корщыт баласына mелмiре щарап, кезi керт турса да емiренiп шскей алмай, бауырына щысып, маущын баса алмай муцаяды. Муцая отырып баласын алдандыра жубататын «Эуппай-эуппай» деген куй тартады. Осы керiнiсmiц куэстдей болып урпащ естде «Эуппай» к^ сащталган» [14; 265].
A.Cейдiмбектiц arcFamRb ею нyскaдaFы Yзiк-Yзiк мэтiндеpдi жинэктэп, тутэс сюжет жaсayFa тaлпынFaны rap^rn тyp. Сюжетп кецейту Yшiн ^p^br еимше оpaй a^ramarara Аксэк кыз еимш де кэмтьтан. Бipaк муньщ фольклоpлык сипэтынэн repi кaлaмгеp киялынэн тyFaн эдеби мэтш екенiн эйтуымыз кэжет. ТYпнyскaдa жок сюжеттiк желiлеpдiц эцыздьщ мэзмунынэ кешн енгiзiлгенi кepiнiп xyp. Сондэ Нышэн aйтпaFaн, Y^araarniR тYпнyскaсындa жок, фольклоpлык оpaлымFa тYCпеген эцпменщ сapынын A.Cейдiмбек сiлтеме жaсaFaн Т.Тiлегенов кэйдэн элмэк?
Коpкыт есiмiне бэйлэнысты кYЙ arçb^apbrn кyaлaFaн aвтоpлap мэселеге Fылыми непзде келiп, жaнpлык белгiлеpiн сapaлayдьщ оpнынa эмпиpистiк бaFытты устэнып, кYЙ aqb^apbrnbiR мэзмунын бэяндэудэн эpiге бapa amaFa^ Сол себептi шaFын эцriмелеpдщ мypтын ypтынa жaлFaй беpген. Онымен толыккэнды эцыз тyдыpFaн деп эйту дэ киын. Бул тустэ тYCнyскa бipеy, эл эцыз Yшеy болып тyp.
Дэл осындэй жолмен жaсaлFaн aцыздapдьщ 6ípí - «ТapFыл тэнэ». Оныц Нышэн жеткiзген нускэсы мыту: «Корщыт Желмаясын мiнедi. Желмаясына мiнгенде Корщытща жан-жагыца щарама дейдi. Алланыц эмiрiмен Желмая айтады, эке Корщыт, сен щарама. Егер щарамасац жан-жагыца Алла тагала, юм бiледi, Yйдi сала ма?! Жощ, ол жан-жагына щарайды. Ей, тащсыр, Алла-тагала ендi сет сол жарыщща щарамаганда, Желмаяныц Yсmiнде ЖYргенде, Алла-тагала хащ...» [11].
Нышэн эузымен aйтылFaн бaс-aяFы жок осы Yзiндi «Елiм-aй» жинaFындa 6ípos eзгеpiп, кypaстыpyшы тapaпынaн толыктыpылFaн:
«Корщыт 40 жасща келгенде оган ажалыныц жащын екендiгi жайлы бiр щудiреm аян бередi. Корщыт жарыщ дYниенi щимай, адам баласы мэцгi жасайтын Жеруйыщ iздемекшi болып, Желмаясынамтт, жолга шыгады. Муны керген mэцiрi перiшmелерiмен ащылдасып: «Егер бул адам елiмдi ешщашан аузына алмайтын болса, онда мэцгмк емiр CYредi. Жанын олжалаганына тэуба щылса, еркте жiберейiк, щанша емiр CYрсе де, ЖYре берст» депmi.
Бул сездi есmiген Желмаяга mm бтт: «Егер ешбiр дYниеге мойын бурмай, тек щана емiрдi ойласац, мен сен елiмнен алып шыгамын» деген екен. Будан кешн Корщыттыц кецiлi жайланып, елiмдi ешщашан ойына алмауга тырысады.
Бiр кYнi Корщыт Желмаясымен ел аралап келе жатып, далада мал багып ЖYрген жас баланы ушыратады. Корщыттан Yркiп бiр таргыл тана табыннан белтт тура щашыпты. Оны щайтарам деп щуа женелген баланыц аягына шегiр юрт, танага жете алмай, жылап отыра кеmедi. Баланы аяган Корщыт оны езi щайтармащшы болады. Бiращ щанша щуса да, тана жеmкiзбейдi. Эбден ыза болган Корщыт «елсем де жетемт!» деп ершелене щуады. Муны есmiген mэцiрi таргыл тананы тасща айналдырып жiбередi. Денес тасща айналып, жаны шыгарда танага mm бтт: Метц езiм щара едiм, Карадан туган ала едiм. Туган жерiм - Казалы, Мына тау болды-ау ажалым, -
деп ыцыранады. Тананыц жарыщ дYниемен щоштасардагы осы щиналысын керген Корщыт сол жерде щобызын щолына алып «Таргыл тана» куйт шыгарган екен.
Сыр бойында Корцыт беШтг турган жерден тер1стжке царай ЖYЗ шацырымдай жерде Таргыл деп аталатын тау бар. Бул жацагы ацызга цатысты тау. Корцыт цуганда тас болып цатып цалган таргыл тана б1рте-б1рте тауга айналыпты-мыс» [12; 24].
Бiр тYбiрден тараган ацыздыц ею тYрлi нускасыныц пайда болуы арнайы сез етудi кажет кажет етедь Бiрiншiден, мэтiннен тагы да ацызга тэн емес поэзия элемент кезге тYседi. Ацыз -Ацыз - прозалык жанр, оныц максаты - окиганы биiк поэзиялык пафоспен керкемдеу емес, барынша барынша шыншыл етiп баяндау. Осы бiр шумак елецдегi «^азалы» топонимi де оныц кенжелтн ацгартып тур.
Бул ацыз ЭДазакбаев басылымында сэл кыскартылып берiлген: «Корцыт 40 жасца келгенде ажалыныц жацындыгы туралы аян келедг. Ол влгмнен цашып, Желмаясына м1нт Жеруйыц iздемек болады. Сонда тэц1р «егер ол вл1мд1 аузына алмаса, мэцг1 вм1р CYретiн болады» дейд1. Муны естiген Желмаясы оны Корцытца айтады. Ол влiмдi ойына алмауга тырысады.
Бiрде Корцыт мал багът ЖYрген балага кез болады. Одан урюген таргыл тана табыннан белтт цашады. Баланыц аягына ттен юрт, Корцыт взi цуады. Бiрац ол тасца айналып кетедi. Жаны шыгарда тана:
Метц взiм цара едiм, Карадан туган ала едiм. Туган жерiм - Казалы,
Мына тау болды-ау ажалым, - дептi» [13; 61-62].
^й ацызы реинде усынылган бул мэтш кайдан алынган? Крркыт 40 жаска келгенде аян беру^ Желмаясымен Жеруйыкты iздеуi, тэщрдщ егер елiмдi аузына алмаса мэцп емiр CYредi дегеш, мал багып жYрген балага кезйу^ таргыл тананыц кашып кету^ оны Коркыттыц куып, тананыц таска айналуы - барлыгы да Нышанда жок, кейiн косылган эпизодтар. Олар баска бiр ацыздан алынган секiлдi. ТYпнускасы болмаган соц гылыми айгак ретiнде кабылдануы да еюталай.
Келесi ацыз - «Тазыныц улуы». Бул алгашкы сарнаулардан езгешелеу. Муныц поэзиялык мэтiнi жок, таза дыбыс елiктеушiлiк багыттагы сарын. Ыскыш кобыз аспабыныц iшегiмен эрi-берi сыргытылып, тазыныц улыганы суреттеледi. Оны бастамас бурын Нышан: «Мынау кешегя тазыныц асыраган егесiсiн iздеп, «эттец, журтта цалдым-ау» деп тазыныц жылап, улыганы» дейдь
Мэтш тYпнускамен дэлме-дэл, Нышанныц бiр сезiн езгерткенiмiз жок. Осы бiр ауыз сезде ацыз сюжетше азык боларлык не бар?
ТYпнускада «Тазыныц улуы» аталган бул кыска эцгiме «Елiм-ай» жинагында «¥шардыц улуы» болып езгерш, ацызга айналып кете барFан:«Бiр жеир кемпiрдiц жалгыз баласы болады. Ол цус салып, ит ЖYгiрткен саятшы екен. Кашцан ацды цутцармайтын «¥шар» деген тазысы, желмен жарысцан ЖYйрiк аты бар екен. КYндердiц кYнiнде жiгiт кенеттен цайтыс болады. Сол кездегi елдiц эдет-гурпы бойынша влiктi жерлегеннен кешн журт цоныс жацартып, басца жерге квшедi екен. Жаца орынга квшiп келгеннен кешн кемтр баласынан цалган квз - тазыны iздесе, ол ушты-кYйлi жоц болып шыгады. Есю журтта цалган болар деп, ана бурынгы цонысына цайтып келсе, айтцандай-ац, ¥шар иест циып кете алмай, мола басында сай-CYйектi сырцырата аспанга царап улып отыр екен. Муны кврген ана: Жалгызымнан айрылдым, Канатымнан цайрылдым, ¥шар, ¥шар, кэ, кэ, - деп ацырайды.
Иен далада жалгызыныц артында цалган ана мен иеанен айрылган тазы - цос муцлыц цосылып кYЦiренедi. Корцыттыц осы оцигага байланысты шыгарган «¥шардыц улуы» деп аталады» [12; 22].
Бул мэтшнен бiрнеше езгешелiктердi керемiз. Бiрiншiден, тYпнускадаFы тазыныц улуы -ушардыц улуына айнаетан. Нышан абыз кобыз аспабында тазыныц уль^анын салса, М.Жаркынбеков оны «¥шардыц улуы» деп берген. Шамасы баска ацызды пайдаланса керек. Бiрак ел уFымындаFы ¥шар - ит емес, кус.
Еюншщен, кус салып, ит жYгiрткен жешр кемшрдщ жаетыз баласы, оныц ¥шар деген тазысы, астындаFы аты, кайтыс болуы, сол кездеп эдет бойынша жерлеген соц коныс жацарту, тазыныц иесш кимай есю коныста калып кету^ оны керген ананыц зары, бiрер жол елец, тазыныц улуы - муныц бэрi де тYпнускада жок. «Елiм-ай» жинаFын курастырушы М.Жаркынбеков муны Нышан айткан кYЙдiц ацызы реинде берген.
Ацызды кешнп бaстыpyшылap осы киялдэн тyFaн сюжетп eзге деpеккeздеpмен толыктыpFaн болып, мэселеш одэн эpi шиеленiстipе тYCкен. Нышэн эйтты деген жэсэнды aцыздapдыц ApкaдaFы нускэсын (Тэй Тiлегенов) «^a^arn^^R шэмэсы бул aцыздapдыц тYпнyскaсы жок екенш бiлмеген.
Сондэ Нышэн aйтпaFaн, Y^aœa^ жок, фольклоpлык aйнaлымFa тYCпеген жэсэнды эцыздьщ екiншi 6íp нускэсыньщ «тэбылуын» кэлэй тYсiнyге болады? ЖaлFaн мэлiметтiц Yстiне eтipiгi кaбaттaсып жэткэн бул не кубылыс? Нышэн aйтпaFaн, тэзыныц yлыFaнынa кэтысы жок коспaлap кэйдэн aлынFaн? Олapдьщ Нышэн жеткiздi деп жYpген Коpкыт мypaсынa кэтысы не?
ЖоFapыдa сeз болFaн Y^aCmmiR тYпнyскaсы мен «Елiм-aй» жинaFындaFы eзгеpiстеpдi мынэ сaлыстыpмaлы кестеден кepyге болады:
1. «Тэзыныц улуы», «ТapFыл тэта», «Елiм-aй», «Эуппэй», «Capын1», «Capын2», «Бэшпэй», «Акку», «Эyжap», «Бaлaсынaн aйpылFaн эйел», «Токтэ Энес», «Capын3» (Нышэннэн жэзылып aлынFaн тэспэ бойыншэ).
2. «Yшapдьщ улуы», «TapFbrn тэта», «Елiм-aй, хэлкым-эй», «Эуппэй», «Capын1», «Capын2», «Бэшпэй», «Коpкыт», «Коцьф», «Желмэя», «Бэйлэулы кшктщ зapы» (M.Жapкынбеков бэсылымы бойыншэ).
Нышэн тaспaсындa «^p^n» деген сapын жок. К¥Paстыpyшы бipкaтap eзге Capbrn-сapнayлapдыц aтayлapын дэ eзгеpтiп жiбеpген. Мэксэт - тYпн¥Cкaны eзгеpтiп, тaкыpыпты Коpкыткa бейiмдеy; Нышэн эйткэн бipеp эуыз сeзден эцыз жэсэп, ^p^in-biR кYЙ arçb^apbi pетiнде усыну.
Сондэ муны кypaстыpyшы тapaпынaн кеткен кaтелiк деймiз бе? Бiздiц пaйымдayымызшa, бул - тYпн¥Cкaны бypмaлay, жэсэнды мypa жэсэудьщ кepiнiсi. Fbrnbrn тiлiмен эйткэндэ, фэльсификэция.
«Жэсэнды мypa жapFa жыFaды» демекшi, осындэй жaFдaй «Елiм-aй» жинaFынa енген бapлык aцыздapдaн бaйкaлaды. Эpине, бул тустэ олapдыц бэpiн тэлдэп жaтyFa мYмкiндiк болмэс. Нышэн этынэн жapиялaнFaн Коpкыт тypaлы шaFын эцгiмелеpге A.Cейдiмбеков apaкiдiк Тэй Тiлегенов «нускэсын» косaктaFaн болып, jy6ípí жок жэсэнды сюжеттеpдi фольклоpлык aйнaлымFa тYCкен кубылыс pетiнде кepсетyге тьфыскэн. Бipaк Нышэнньщ оpындayындa жэзылып aлынFaн деп кepсетiлген «Yшapдьщ улуы», «Желмэя», «ТapFыл тэнэ», «Елiм-aй, хэлкым-эй», «Эуппэй», «Capын» сиякты эцыз сюжетт^т^ бapлыFы деpлiк Нышэннэн жэзылып aлынFaн Yнтaспaдa жок. Олapды Нышэн aйтпaFaн, бipaк жинэккэ соньщ этынэн eзге мэтiндеp енгiзFлiп, олap Коpкыт есiмiмен бaйлaныстыpылFaн.
Нышэн эбыздэн жэзылып aлынFaн сapын-сapнayлap тyсындaFы жaсaндылыктapды кepгенде кYЙ arçb^apbrna бэйлэнысты бypмaлayлap жолдэ кэлэды. Мысэлы, Нышэн эбыздэн жэзылып aлынFaн 13 мэкэмньщ iшiнде «Yшapдьщ улуы» деген музыкэлык сapын жок. Бул этэу ^p^mbiR aвтоpлыFымен жapык кepген «Елiм-aй» жинaFындa Faнa кездеседi. Ал кешнп компилятоpлap (кaйтaлaп кeшipyшiлеp) осы киялдэн тyFaн жэсэнды сюжеттi eзге «нускэсымен» толыктыpFaн болып, кepiктi кыздыpa тYCкен.
Бул CapbrnmiR тYпнyскaдaFы этэуы - «Тэзыныц улуы». Ол дыбыс елштеуге кypылFaн eте шaFын сapын дедш. Бaс-aяFы 4-5 музыкэлык дыбыстэн тypaтын, кYЙ дэpежесiне жетпеген, тэзыныц ульгеэнын сypеттейтiн музыкэлык фpaгмент кэнэ.
Осы бapыншa кыскэ сapын «Елiм-aй» жинaFындa Коpкыттьщ «Yшapдьщ улуы» этты ^ш pетiнде жapиялaнып, кeлемi yлFaйтылFaн. Музыкэлык сapыны Нышэн оpындaFaн тэзыныц ультанын сэдэтын эуеннен мYлде бeлек. К¥Paстыpyшы Нышэнньщ сapынын eзге нотэлык мaтеpиaлмен aдмaстыpып, оpнынa Ыкылэс кYЙлеpiне уксэс Yзiндiлеp беpген. MYлде бэскэ ^йдщ музыкэлык мэтiнiн yсынFaн. Муны Fbrnbrn тiлiнде «подлог» деп этэйды.
«Елiм-aй» жинaFындaFы «Yшapдьщ улуы» ^шнщ к¥pылымы кYPделi: А-В-А1-В1-С-А2-А. Нышэн жетюзген сapындa муньщ жypнaFы дэ жок. Сондыктэн муны кейiнгi кобыз кYЙлеpiне мYлде жэт, жэсэнды шыFapмa деп бaFaлay кэжет.
TaFb 6íp сэйкесшздш. M.Жapкынбеков «Yшapдьщ улуын» Нышэн жеткiздi десе, Э.Кaзaкбaевтa Нышэнньщ есiмi жок. Ол ешбip дэлелсiз, Коpкытты ^йдщ aвтоpы сэнэп, M.Жapкынбековтi сол кYЙдi оpындayшы pетiнде кepсеткен.
Сонымен, «¥шардьщ улуы» тусында мынадай корытынды жасауга болар едi:
1.Нышан Шэменулында жалпы «ушар» деген свздщ кездеспейтiнi сеюлд^ «¥шардыц улуы» деген кобыз сарыны да жок.
2.Нышан орындаган «Тазыныц улуы» вте кыска, ол ^й дэрежесiне жетпеген, дыбыс елiктеушiлiк сарын. Нышан орындаган дыбыстык-суреттемелiк сарын мен М.Жаркынбеков жариялаган «¥шардыц улуы» - ею тYрлi туындылар.
Осындай квзге урып турган жасандылыгына карамастан тYпнускасы жок «¥шардыц улуы» деген жалган кYЙ жинактан жинакка квшiп келедь Музыка фольклорымен айналыскан автор оган элемдiк децгейде койылатын гылыми талаптармен де жете таныс болуы шарт [15; 56-86].
«Эуппай» сарыны. Муныц да Нышанныц орындауындагы сарынымен ютапта жарык кврген нота мэтiнi бiр-бiрiне сай келмейдi. Нышанда 3/4 влшемшде болса, кiтапта ол 2/4 влшемшде берiлген.М.Жаркынбеков жариялаган мэтiнде Нышан нускасына тэн ямбалык метр жойылган. Осындай квзге урып турган жасандылык туралы бiр маман ауыз ашпай, жасанды мураныц врiсi кецешп келедi.
«Таргыл тана» сарыны туралы да осыны айтамыз. Нышан абыздан жазып алынган Yнтаспаныц тYпнускасында кобызда естiлетiн бiрер дыбыс болмаса музыкалык сарын жок есепп. Сонда Нышан аксакал орындамаган «Таргыл тана» ^шнщ музыкалык макамы кайдан алынган? «Елiм-ай» жинагында бул ^й Нышаннан жазылып алынган деп кврсетшш, орнына баска музыкалык шыгарма берiлген. Оныц сарыны Ыкылас ^йлерше келедi.
Осы айтылгандардыц взi Нышан абыздан жазылып алынган кобыз сарын-сарнауларыныц каншалыкты бурмаланып отырганын толык ацгартады. «Елiм-ай» жинагына енген барлык ^йлердщ жагдайы осындай: тYCнускасы баска, бершген ноталык мэтiнi мYлде бвлек. Олар квбше Ыкылас ^йлершщ интонацияларына курылган.
Ыкылас - казак музыкасында взвдш орны, колтацбасы бар кобызшы, Арка дэстуршщ вкiлi. Оныц бiркатар ^йлерш ХХ гасырдыц алгашкы жартысында А.Жубанов жариялаган [16; 212-218]. Кейiн олар толыктырылып казак кYЙлерiнiц академиялык жинагына ецщ [17; 171-193]. Солай да болса Ыкылас ^йлерш одан бiр гасырга жуык кейiн вмiр CYрген Нышан абыздыц твлтума сарындарымен шатастырып жYргеццер де жок емес. Оныц кейбiр Fылыми-эдiснамалык мэселелерiн бурын халыкаралык басылымдарда свз еткецдiктен бул туста кайталап жатпадык.
Fылым Yшiн дерекквздш негiзi олкы мураны мэдени оралымFа енгiзу - вте даулы. Нышан абыз сарындарын Коркыт жеткiзген ^й-ацыздар ретiнде насихаттап жYргеццерге айтарымыз осы. Бiз элi Коркытты Fылыми непзде танып болFанымыз жок. Оныц есiмi мен музыкалык мурасына байланысты осы кезге дешн жарык кврген жазбалардыц барлыFы дерлiк герменевтикалык CYЗгiден втуi тиiс.
Тарихи-мэдени таным эдетте бос свз, курFак кауесет, терец тамсану емес, накты аЙFактарFа, FылымFа, теориялык устанымдарFа табан тiрейдi. БYгiнде улттык кундылыктарымызFа ерекше ыкылас танытылып отырFан кезенде оларды зерттеу iсiнде бурын-соцды орын алFан олкылыктарFа сын квзiмен карап, тYзетiп, дурыс баFытка жол салуымыз керек. Fылым акикатка Fана жумыс жасауы шарт.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Коркыт ата к1табы (2019) Ауд. М.Жолдасбеков пен Г.Шадиева. Казак улттык внер университет
жанындагы Коркыттану орталыны. Астана. - 687 б.
2. Alimbekov R., Kazakbaev A. (2019) One historical truth in the Korkyt legend. Opción, Issue 35, Regular
No.90-2: 161-171
3. Туршстан (2000) Халыкаралык энциклопедия. Алматы: Казак энциклопедиясы. - 656 б.
4. Казахстан (2004) ¥лттык энциклопедия. Алматы: Казак энциклопедиясы. 6-том. - 696 б.
5. Культура Казахстана (2010) Энциклопедический справочник. Алматы: Аруна. - 656 с.
6. Литература Казахстана (2010) Энциклопедический справочник. Алматы: Аруна. - 528 с.
7. Памятник с арабско-татарской надписью в Башкирии. ЗВОРАО, tIY, 1859, 283-б.; Записки
Восточного отделения Русского археологического общества. T.IX, с.272.
8. Древности киргизской степи и Оренбургского края (1910) Сост. И.А.Кастанье. Оренбург. С. 186187.
9. Диваев О. (1992) Тарту. Алматы - 200 б.
10. Лерх П. (1876) Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 году. СПб.
11. Нышан. Сарын 1, 2 // Youtube.com
12. Коркыт (1987) Елiм-ай. Кдоаст. м.Жаркынбеков. Алматы: "9нер". - 48 б.
13. Казакбаев Э. (2018) Коркыт ата: аныздары мен кYЙлерi. Астана. - 165 б.
14. Сейдiмбек А. (2002) Казадтьщ кYЙ eнерi. Алматы. - 478 б.
15. Rink J. (2002) The profession of music // The Cambridge History of Nineteenth Century Music -Cambridge: Cambrige University Press. P.55-86.
16. Ж^банов А. (1942) Казак композиторларынын eмiрi мен творчествосы. Алматы.- 235 б.
17. Казак халкынын аспап музыкасы (1964) Алматы: Fылым. - 241 б.
Герменевтические проблемы исследования музыкального наследия Коркута
Т.А. Коныратбай
М.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты, Алматы, Казахстан tynysbekkongyratbay@gmail.com
Основу настоящей статьи составляет музыкально-эпическое наследие, связанное с именем легендарного Коркута. В ней освещаются этапы освоения ветхих по содержанию легенд, анализируются записи и исследования. Вычленяются изменения, которые происходят в связи с вхождением легенд в фольклорный процесс.Подвергаются критическому анализу музыкальные напевы, приписываемые Коркуту. Особое внимание уделено достоверности ранее неизвестных первоисточников, которые начали входить в научный обиход. Вместе с тем определяются художественные особенности и научное значение этих музыкальных напевов.
Ключевые слова: Коркут, Нышан, кобыз, сарын, кюй, легенда, жыр.
Hermeneutic problems of research of musical heritage of Korkut
T.A. Kongyratbay M. Auezov Institute of literature and art, Almaty, Kazakhstan tynysbekkongyratbay@gmail.com
The basis of this article is the musical and epic heritage associated with the name of the legendary Korkut. It highlights the stages of mastering ancient legends, analyzes records and studies. All those changes that occur in connection with the entry of legends into the folklore process are singled out. The musical tunes attributed to Korkut are studied and critically analyzed. Particular attention is paid to the reliability of previously unknown musical primary sources that began to enter into scientific life. At the same time, the artistic features and scientific significance of these musical tunes are determined.
Keywords: Korkut, Nyshan, kobyz, saryn, kyu, legend, zhyr.
Редакцияга 18.02.2020 тYCтi.
