CC BY
26FТАХР 17.71.91; 17.81.31. DOI: 10.52512/2306-5079-2021-85-1-107-114
АСАЩАЙГЫ ТУРАЛЫ АЦЫЗ-ЖЫРЛАРДЬЩ СЮЖЕТТ1К ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
(ТЕКСТОЛОГИЯСЫ)
Ц.Б. Алпысбаева*, Т.Т. Жмова М.О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты, Алматы, Казахстан *e-mail: [email protected]
Макалада Асанкайгы туралы аныздардын негiзiнде туган жырдыц ек1 нускасы карастырылады. Нускалар арасындагы сюжеттiк уксастыктар мен айырмашылыктар аныкталады. 2006 жылы «Асанкайгы» атты зерттеу енбекте басылым керген мэтш Орталык гылыми к1тапханада сактаулы тупнускамен жолма-жол салыстырылып, текстологиялык жумыс журпзшп, басылымда кеткен кемшiлiктердiн себебi дэлелденедг Аталган кемшiлiктердiн калай женделгенi сез болады. Ал «Мэдени мура» аясында жарияланган «Бабалар сезшщ» 100 томдык сериясы гылыми басылым болгандыктан мэтшнщ тупнуска негiзiнде дайындалганы айтылады.
ТYйiн свздер: жыр, текстология, ацыз, сюжет, тупнуска, фольклор, «Бабалар сезЬ».
Юркпе
«Асанкайгы» туралы жыр-ацыздар - турктлдес халыктар арасына кеп тараган эдеби мураныц б1р1. Ол казак, ногай, башкурт, каракалпак, кыргыз арасына кец тараган. Макалада «Асанкайгы» туралы жырлар, ацыздардыц колжазбалар корында сакталган казак нускаларыныц жырлануы, хатка тусу1, жариялануы, зерттелу1 туралы гылыми талдаулар жасалды. Жыр, ацыздыц нускаларындагы Асанкайгы бейнесшщ ортак тустары, олардыц айырмашылыктары текстологиялык тургыда салыстырылды. Ацыз, жыр нускалары езгерюке ушыраганымен оныц бас каhарман бейнесшщ езгермейпш гылыми тужырымдалды. Бул - макаланыц езектшш. Асанкайгы жайында б1ркатар гылыми макалалар мен зерттеу ецбектер1 жазылды. Бул орайда казак эдебиетш зерттеушшер1 мен галымдардыц гылыми ецбектершде кунды ой-пшрлер келт1ршген. Осы зерттеу ецбектер1 макала жазу барысында басшылыкка алынды. Жумыстыц эдютемесш текстологиялык, салыстырмалы-типологиялык, деректемел1, библиографиялык т.б. эдю1 курды. Макаланы 2020-2022 жылдарга арналган «Казак текстологиясы: непзп мэтш мен авторды аныктау (атрибуция) мэселелерЬ» атты гранттык жобага пайдалануга болады.
Ал макаладагы тужырымдар каз1рп буынныц казак халкы рухани муралары тарихын кец аукымда окып-тануына, мураныц халык жадында жацгыруына, улттык сананыц беки тусуше, отансуйпштш рухта тэрбиеленуше жол ашады жэне гуманитарлык гылымныц барлык саласы галымдары, студенттер, магистранттар, докторанттар т.б. мамандардыц 1ргел1 зерттеулерше гылыми нысана, дереккездер1 рет1нде пайдаланылады деп ойлаймыз.
Негiзгi бвлiм
Асанкайгы Сэбитулы - акын, философ, турл1 ацыз-эцпмелердщ кешпкерь Ол XIV гасырда гумыр кешкен. XV гасырдыц ортасында Алтын Орда ыдырайтын туста алдымен Сарайда, кешннен Казанда ем1р сурген, эртурл1 хандардыц касында би болган. Егде тарткан шагында Шыгыс Дешт Кыпшак аймагына оралады. Эз халкыныц киын тагдырына налып, «кой устше бозторгай жумырткалаган», жамандыкты бшмейтш Жеруйыкты ¡здеуге аттанады. Ол казак хандары Жэшбек пен Керейд1 Жетюу мен Дешт Шыгыс Кыпшактагы казак жерлерш б1р1кпруге упттеп, халыкты бейб1тшшк пен татулыкка шакырады. Ягни Керей, Жэшбек хандардыц акылшы бт болганы тарихтан белгш.
Шокан Уэлихановтыц айтуы бойынша, казак халкыныц камын, болашагын ойлаган «дала философы», осындай ойшыл, ел камын жеп, кайгы-кашрет кешкен Асан атына кешн «кайгы» сез1 косылып ацызга айналган [1; 218].
Асанкайгы туралы мураны зерттеу XIX гасырдыц екшш1 жартысында колга алынды. Бугшп кунге дешн эдебиеттану гылымыныц калыптасуына улес коскан асантанушылар оныц ем1р1 туралы, халык тагдырын бейнелеген шыгармашылыгы, ел муддес мен арман-тшегш бшд1руш1 бейнес туралы кунды птрлер айта отырып, Асанкайгыга байланысты рухани мураны ез ецбектерше аркау етп. Асанкайгы жайында б1ркатар гылыми макалалар мен зерттеу ецбектер1 жазылды. Бул орайда
Ш.Уэлиханов, К. Халид, Х. Досм^хамедов, С. Сейфуллин, М. Эуезов, С.М^анов, Е. Ысмайлов, М.Fабдуллин. Б. Кенжебаев, X. СYЙiншэлиев, Э. Коцыратбаев, Э. Дербiсэлиев, С. Каск;абасов, А.Сейдiмбеков, М. Магауин, Т. Кенжалы, Б.Мамиева сынды зерттеушi, галымдардьщ гылыми енбектерiнде к¥нды ой-пiкiрлер келпршген. Сол сия^ты баш^¥рт галымы Г.Хусаинов [2; 63], ногай галымы А. Сикалиев [3; 15], ^ара^алпа^ галымы М. Нурмухамедов [4; 120-125], ^ыргыз галымы А.Акматалиев пен Р. Сарыпбеков [5] зерттеулерiнде Асан толгауларыныц сарыны мен тарихилыгы жвнiнде ойлары бар.
Ацыздардыц [6] жэне кейбiр зерттеушшердщ айтуынша Асанныц экесi Сэбит ^за^ жасаган, он сегiз мыц галам, одс, жан-жануардыц тiлiн бiлетiн, e3i кврiпкел эулие, ата^ты саятшы болган. Ол баласы Асанды ес бшгеннен осындай ^асиеттерге баулып всiредi. Сондай внегель ^лагатты тэрбие кврген Асан жас кезшен-а^ туган хал^ынын ^амын, оныц келешекте iрi де, iргелi ел болу жагын ойластыра бастайды. Сондыщтан да ол жас болса да хан, султан, би, бектермен бiрге жYрiп, оларга а^ыл ^осысады, ой-пiкiр жарыстырып, тайталасып ержетедi. Бозбала кезшен-а^ ол а^ынды^-жыраулы^, шешендiк, тащырлыщ внердi жете мецгередь Ел, жер дауын, эдет-г^рып мэселесiн шешерде оныц а^ылдылыгы, алгырлыгы, кесiмдi, шешiмдi билш свздерi взге би, шешендерден Yстем боп шыга бередi [7].
Асащайгы шыгармашылыгында квтерiлген мэселелер вмiр, лршшктщ мэнi, халыщ тагдыры, ^огам жагдайы, хан мен халыщтыц ара^атынасыныц взектi мэселелерiн ар^ау еткен философиялыщ-на^ылдыщ жанрлар: толгау, терме, шешендш свздер болып табылады. Халыщ арасына кец тараган, эр кезде хат^а тYCкен Асан туралы ацыздар мен ол айщан толгаулар, а^ыл, на^ыл свздер аз емес. Асан Сэбит^лыныц эдеби м^расынан бiзге жеткендерi: «К^йрыгы жо^, жалы жо^», «Кырында кшк жайлаган», «Та^ырлауга ^онган ^аз, тырна», «Эй, хан, айтпасам бшмейсщ», «Едш бол да, Жайыщ бол», «Шабылып жат^ан хал^ыц бар», «Заманынды жамандап», «Естi кврсец, кем деме», «Б^ заманда не Fарiп», «Квлде жYрген ^оцыр ^аз», «Ердiн ^¥ны свз емес», «Жэшбекке айщан толгауы» т.б. толгау, термелер. Б^л аталFан толFаулардыц ^олжазбалары Орталыщ Fылыми кiтапханадаFы ^олжазбалар ^орында са^таулы. ТолFауларда елдiн тату^^ы мен береке-бiрлiгiн, жан-жа^аы жаудан ^орFана бiлу мен бiрiгiп кYш жинауды жырлаFан. Осындай а^ылFа ша^ыратын квсем свздерiмен ^аза^ хандыFынын iргесiн ныFайтуFа, саяси-рухани ^алыптасуына тiкелей атсалыс^ан жырау. АталFан толFаулар мэтiнi «Ертедегi эдебиет н^с^аларында» (1967), «Алдаспан» (1971), «Бес тасыр жырлайды» (1989), «ХУ-ХУШ FасырлардаFы поэзия» (1982) жэне «Он тасыр жырлайды» (2006), С.Сейфуллиннiн «Каза^ эдебиетЬ» (ШыFармалары, 6-том. 1964) жина^тарында жарияланды.
Асан^аЙFы туралы алFаш пiкiр айщан - т^^ы™ ^аза^ Fалымы Шо^ан Уэлиханов. Ол: «Эйгiлi дала философы АсащаЙFы ЖетiсудаFы ЖырFалан деген жерде квшш-^онып жYрген» деп жазады [1; 218]. АсащаЙFы эдеби кейiпкер жэне шыFармашыльщ т¥ЛFа ретiнде ^аза^ пен ^ырFыздан бас^а ноFай, баш^¥рт, ^ара^алпа^ эдебиетiнен орын алFан. Асанныц эдеби т¥ЛFасы мен шыFармашыльщ болмысын тYЙiндеп-т¥жырымдаFан дерек квзiне ден ^ойып сараласа^, взiнен сонFы ^рпа^ эулие танып, «Асан ата» жайлы эр^илы мазм^н, эртYрлi сипаттаFы энгiмелер халыщ арасына кец тараFан. Ш. Уэлиханов, М. Ж. Квпеев сынды Fалымдар мен халыщ м^расын зерттеушiлер оныц шы^армаларын жинаумен айналыс^ан. АсащаЙFынын поэтикалыщ м^расы Х1Х Fасырда жариялана бастады. Ол жайындаFы алFаш^ы аныз-энгiмелер «Дала уэлаяты газеттерiнде» (Дала уэлаяты, 1897), одан кешн орыс зерттеушiсi Г.Н. Потаниннщ «Казах-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки» атты жинаFында (Потанин, 1917), «АсащаЙFы» (Лютш,1883), «АсащаЙFынын Жер^йыщты iздегенi» (Каза^ ертегiлерi, 1957), «АсащаЙFыныц жерге айщан сындары» (Шешендiк свздер,1967), «АсащаЙFы» (Тургайская газета, 1897), «АсащаЙFы» (Крафт, 1890) жарияланды. Кецес кезещнде халыщ эдебиетiне ^атысты жина^тарда, хрестоматияларда жт жарияланып т^рды.
Асан - жаца хандывда Yлкен Yмiт артып, ^аза^ хал^ыныц ба^ытты болашавда жетуш квксеген, сол хандывда ^аза^ руларыныц тYгелдей енуiне кYш-жiгерiн ж¥мсаFан абыз. АсащаЙFы елiнiн ец алдымен, квшпелi вмiрге орай малы екi рет твлдейтш ырыс-берекесi мол, швбi шYЙгiн, ^ысы жугсыз, жазы жайлы мекен болуын, халыщтыц еркiн вмiр CYPуiн ацсады. Б^л м^ратын АсащаЙFы «^ой Yстiне бозторFай ж^мырщалайтын» ^оныс, кейде «ЖерYЙек», ендi бiрде «Жер^йыщ», немесе «Жиделiбайсын» деп атаFан. Ол алты жыл бойы жайлы ^оныс ^арап, ^аза^ жерiн тYгел аралап шыFады, эр ^оныс, мекенге сын-баFа берш отырады. Б^л баFалары элi ^нге дейiн ел аузында ^мытылмай айтылып келедi. Жыраудыц «Жер^йыщты» (кейде «Жиделiбайсын» делiнедi) iздеуi ата^ты аFылшын гуманиш, утопиялыщ социализмнiн негiзiн салушылардыц бiрi Томас Мордыц «Утопиясы» (1516) мен италияндыщ философ, жазушы Томмазо Кампанелланыц «КYн паласы» шыFармасындаFы (1602) ^иял-армандарымен ^штасып жатыр [8; 472].
Асанкайгы iздеген конысын непзшен мал шаруашылыгыныц ыцгайына карай багалап, сипаттайды. Мэселен, Асанкайгы Шыцгыс тауына шыгып турып: «Мына жердщ шеп 6iTici ерекше екен. Бул шепт жеген мал кутырар, малды жеген адам кутырар, малдыц етi мен CYтi куатты болган соц», - десе, Торгай езенш: «Эзен екен аккан суы бал татыган, етi бар-ак шабагы май татыган. Кыстауга тар, жайлауга ерю жок... - деп багалайды, ягни жердщ шебi мен суына гана емес, ацына, кусына, балыгына дешн назар аударады. Кекше тещрегш кергенде: «КYнi жауын, тYнi ашы^ жер сорлысы мунда екен, катыны семiз, ерi арык ел сорлысы мунда екен дейдь
Асан Желмаясына отырып, бYкiл казак даласын, орманы мен суын аралап шыгады, бiрак Жеруйыкты таппай, арманына жетпей кез жумады.
БYгiнгi танда Орталык гылыми ютапханамен М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтыныц колжазбалар корында Асанкайгыга катысты ацыздардыц жиырмадан астам нускасы сактаулы. Олардыц арасында И. вкпенов, Э. Наурызбаев, М. Сарымсаков, С. Кыпшакбайулы, З.Раев, М. Кусниев, С. Шэюржанов, М.Ж. Кепеев, К. Жалмаганбетов, М. Ермаганбетов, М.Тiлеужанов, М. Мэжiкеев, I. Жалгасов, Б. Адамбаев т.б. айтуындагы жэне жинауындагы нускалар бар. «The research is using the descriptive analysis method because this descriptive research is aimed to describe systematically, factually, and accurately, towards a population or certain region about the variety of manner and particular factors» [9].
Орталык гылыми ютапхананыц колжазбалар корында «Асанкайгы» жырыныц ею нускасы сактаулы. Аталган жырдыц алгашкы нускасына келер болсак, ол бiрнеше ацыздыц непзвде жырланган. Жыршысы - ЖYсiпхан Журтбаев. Ол халык эдебиет мураларын жинаушы. Шыгыс Казакстан облысыныц Жаца Семей ауданында туып ескен. Туган жерiнде катардагы жумысшы болып iстеген. Мэтiн соцында ЖYсiпхан: «Бул ацызды жасымда каратаулык бiр кожадан естiп едiм» деген мэлiмет келтiредi. Жинаушысы - Каген Ахметкалиулы. Шыгарма мэтiнi ак кагазга кек сиямен араб эрпiнде жазылган. влец жолдары бiр бетке ею катардан орналастырылган. Мэтiн алгаш рет «Бабалар сезЬ> жYЗ томдыгыныц 89-томында басылым кердi. ТYпнускасы Орталык гылыми ютапхананыц колжазбалар корында [10] сактаулы. Колжазба соцында «Жазылган уакыты 1940 жыл, 28 сэуiр» деген жазу бар.
Жырдыц сюжетпк курылымына келсек, ол Yш окигадан турады. Бiрiншi окигада: Асанныц ац аулап жYрiп, бiр сулу кызга кез болуы, Yйленуi сез болса, екiншi окигада: Асанныц Едш бойында жYрiп алтын сандык тауып алуы, сандык mi^^ri сулу кызга Yйленуi, кыздыц экеге берген сертш устап, Асанга сейлемеу^ Асанныц: «Неге маган карамайсыц, неге сейлемейсщ?» - деп, эйелiн кыстауы, кыздыц: «Уакытынан бурын сейлеттiн, «iшiмде Yш айлык бала кеттi» деп кус болып ушып кетуi, Асанныц сол кыздан айырылып калганына катты кайгыруы сиякты эпизодтар бар. Шыгарманыц бул сюжетi «Едiге батыр» жырында да кездеседi. Мундагы мотивтер Ибрагим вкпенов [11], Мухамбеткали Сарымсаков [12] жинаган нускалар мен С.Кыпшакбайулы айтуындагы ацыздардыц мазмунымен уксас болып келедь Айырмашылыгы жырда Асан сандыкты Едш бойынан тауып алса, ацызда сандыкты Ертю езенiнiн бойында кездестiредi. Yшiншi окигада: Асанкайгыныц желмаяга мiнiп жер дуниеш кезiп, ел-журтына жаксы коныс iздеуi, тапкан жердiн шаруашылыкка жайлы-жайсыз ерекшелiктерiн, касиеттерiн керсетiп сын айтуы т.б. баяндалады. Бiрак бул жерлер каншама жаксы, терт тYлiктiн жайылымына колайлы болганымен, Асан оган канагаттанбайды, кайгыланып-капаланады. Содан барып, Асанныц атына «кайгы» деген сез жалганады да, «Асанкайгы» атанып кетедi. Жырдыц бул тусы М.Ж. Кепеев жинауындагы «Асанкайгы туралы» [13] ацызбен мазмундас болып келедь
Жыршы Асанды ел камкоршысы ретiнде керсетiп, эсiрелей мадактайды. Халык оныц алга койган максатына жете алмаганын секпейдi, болашакта жYзеге асады деп сенiм бiлдiредi.
Жырдыц окигалар желiсiнде элем халыктары, соныц rni^^ шыгыс елдерiнiн ауыз эдебиетi мен фольклорлык шыгармаларында жиi ушырасатын, гайыптан кемек берушi Кызыр 1лияс бейнес мен TYC керу мотивi, адамныц куска айналып кетуi сиякты ертегшк сарындар керiнiс тапкан. Мэселен, Асанныц керген тYсi былай баяндалады:
- Мен, - дед^ - Шштен кызы, кулагыц сал, Бар едi арамызда аз ахуал. Yйiннiн тебесше койып кеттiм, Тур дагы, Асан мырза, балацызды ал! -деп кус боп ушып, гайып болады. Асан дуниеге баласыныц келгенiн TYC керу аркылы бiледi. Жыршы TYC сарыны аркылы окигалар желiсiн эрi жалгап, туындыныц шарыктау шегiне жетуше жагдай жасаган. ЖYсiпхан Журтбаев жырлаган «Асанкайгы» жыры керкем тiлмен ершген эпостык
жэдйердщ бipi деyге болaды.
Ал «АсaщaЙFы» жырыньщ 1лияс Ыс^о^ов aйтyындaFы екiншi н¥сrçaсынa келер болсо^, б^л н^с^ Толысбaй Кенжолыныч «АсaщaЙFы» aтты [14; 171] зеpттеy ецбепнде бaсылым кepген. ТYпн¥сrçaсы Ортолыщ Fылыми кiтaпхaнaньщ rçолжaзбaлap ^орындо сокгаулы. Колжозбоны 1948 жылы rçоpFa жыршыныц e3Í тaпсыpFaн.
«АсaщaЙFы» тypaлы жырлордыц Ж. Ж^ртбоев пен I. Ыс^^ов н¥сrçaлapын сaлыстыpып rçapaFaнымыздa, ею шы^ормоныч мозм^ны ^сос болFaнымен, о^отолор желiсiнде, eлец к^рылысындо жэне кeлемi жaFынaн бipaз eзгешелiктеpi бap екендш бaйrçaлды:
1. Б^л екi мэтшнщ кeлемi эpтYpлi. ЖYсiпхaн Ж^ртбоев н^с^сы 590 жолдaн, aл 1лияс Ыс^о^ов шыFapмaсы 3464 жолдaн тирады.
2. Ж. Ж^ртбоев K^^a^^a Асонныц бололыщ шaFы ^с^шо Faнa сypеттеледi:
Ержетш он Yш жос^ келген шaFы, Ац ^роп бip кYн шыщты сaхapaFa,
внеpлi, о^ымысты ос^н бaFы. ЭpтYpлi оцдор болap кец дaлaдa.
К¥с сглып, ит жYгipтiп, мылтыщ aтып, Бip белдщ шыFa келсе ap жaFындa
Faдетi aq к^морлыщ м^ныц дaFы. Бip нэрсе жaprçыpaйды бip apaдa...
I. Ыско^ов н¥сrçaсындa ол кepiнiстеp мен тaFы дa бос^ эпизодтap бaяндaлaды.
3. Ж. Ж^ртбоев н^с^осындо Асонныц Сыр бойытан тayып aлFaн Faшьщ ^ызыныц есiмi aтaлмaйды, I. Ыс^о^ов жыpлayындaFы мэтiнде с^лу ^ыздыц есiмi ГYлбaнy болып келедi.
4. Ж. Ж^ртбоев ^^a^i^^ <оус кepy» мотивi, тыйым сaлy сия^ты могиялыщ фольклор тYpлеpi мен кешпкердщ тYpлi rçиыншыльщтapFa ^шыроп, торыщ^н кезде кeмекке келетiн Кызыр Iлияс обpaзы кepiнiс топ^н болсa, I. Ыско^ов K^^a^^a мандой ^р^стер кездеспейдi.
5. I. Ыс^о^ов н¥сrçaсындa жыршы АсaщaЙFыны xamirç ^мын ойлaFaн, шapyaFa жaйлы жер iздеген aдaм болFaнын, жерлерге ош^н сындapын суреттеуге ойрыщшо ^щл бeледi. Eлi мен ж^ртыныц болaшaFы тypaлы ^arra rçaЙFыpFaн Асaн Желмaясынa мiнiп глып, ел-ж^ртыно жо^сы ^оныс iздеп, жерш шapлaп шыFaды. KapaтayFa келгенде, жaйлay, ^ыстау, epiстi кeзi шaлып:
Коротоу еншще aлFaн к^сыц кeкек, Боуырыц ^ро от, ойтац, шeбi ^кпек. Бip тYЙеге болмaсa тepт тYлiк мгл KыстayFa тap, жaзFы шeлде не кYнелтпек. Аты ерте ^ртояр жер aзFыны, Адaм ерте ^ртояр ел aзFыны. Бетеге, кeде, шоетын жусоны жо^, Ебелек, кeкпек, шeп
ЖОЙЛОСО КОРОТОУДЫ бip-екi ОЙ, Отырсо Сыр бойындо ana кысгай, Сондо Faнa болор едi моето жойлы,
Кыс пен жазга бiрдей жайлы орын емес екен, - деп, 6ipep ауыз сын айтып, кеп турактамай жYрiп кетедi. Асанкайгы, ец алдымен, жердi шаруашылыкка, соныц iшiнде малга, оныц кай тYлiгiне пайдалы жагына карай багалап сипаттайды. Мэселен, Каракуйын, Кашырлыны кергенде: «Жылкыныц жалы менен куйрыгы тегiлiп турган жер екен. Бауырында 6ip жуткыш айдаhары бар екен! Онан баска жылкы YзiлмейтуFын жер екен! - дешг. - Бiр зор тецiз бар, боран болса, оган килiккен жылкы кайда кеткенш жан бiлмейдi десе, Ерейменге келгенде:
Жерден жет есiк бар Ерейменде, Келiп ем кезге сырты ерейгенге. Боларлык малга жайлы коныс па деп, Керешн деп алыстан серейгенге. Кыс болганда, байыздап жылкы турмас, Жылкы турса, биеде кулын турмас. Ораздыныц жайлауы Шиырлыныц Кыстауы бул бiр езi ерейген тас. Ею жагын кыстаган ел малды болып, Шарасы мундагы елдiц малга толмас... -
деп багалайды. Карт сыншыга бiрде жерi унаса, елi унамайды, ал ендi бiрде елi унаса, жерi унамайды. Ол жер-коныска сын айтканда, жердiц шебi мен суына, малга жайлылыгына гана мэн берш коймай, сол коныстыц адам мшез-кулкы мен болашак емiрiне тигiзетiн эсер-ыкпалын да ескерiп отырады.
Асан ата Балкаш келiне келгенде: «Балыгы тайдай тулаган, кустары койдай шулаган несiбелi кел екен. Кедейiн аш кылмайтын, балыгы азык болганымен, суы ащы, iргесi шелге тиiп тур екен, бораны кеп болар. Камысы боранга калка, малга азык, кысы болмаса жазы капырык, ордалы елге орын болмас», - деген екен. Ал, ТYндiк езенiн кергенде: «Он ею казылык Ой тYндiк, мацырап жаткан кой тYндiк. Койдыц кулагы тутам шыгып турган жер екен», - деп тастап кетуге кимай, артына Yш караган екен. Сонан таудыц аты «Yш кара» атанган екен дейдi халык.
Асан жердiц жайылымдык жагымен катар малга кыскы аязда, ^зп суыкта пана боларлык ыктасындык ерекшелiктерiне де мэн берген. Шу езенiн кергенде:
взен екен айнала жерi борбас, Жагасы кара камыс, ац, жолбарыс, Пышагын кынабынан алып ет жемейтiн Кежесi кеп баланыц iшi куырылмас. Жер екен бул арага турып болмас, - дет!
Жырда Каратау, Шымкент, Сайрам, Жетщоцыр, Каракойын, Ереймен, Баян тауы, Семей тауы, Шыцгыс тауы, Каркаралы т.б. жер-сулардан баска Ертю, Есiл, Туцлш, Шу, Терiсаккан, Нура, Шiдертi, блецп т.б. езендер мен таулар аталады, олардыц эркайсысына сын айтып, бага бершедь
«Мше, осынша жер-суларды, тау-тастарды, калалар мен кыстактарды атап, олардыц бас-басына айткан сындарына карап, Асанкайгыны Шыцгыс хан мен Аксак Tемiр шапкыншыларыныц канды жорыктарынан тарап, бытырап кеткен казак рулары мен улыстарын ежелгi ата мекенiне кайта бастап келген кешбасшы, коныстандырушы, кулаган казак хандыгын кайта калпына кел^рген Майкы бидiц iсiн iлгерi бастырушы, дамытушы деп карауга, багалауга болады [15; 106].
Жырдыц ею нускасын салыстыра зерттеу нэтижесiнде, 1лияс Ыскаковтыц «Асанкайгы» туралы жыр-ацыздардыц мазмунымен жаксы таныс болганы ацгарылады. Сол ацыздардыц сюжетш есiнде сактай отырып, ацыз мэтшдерш керкем тiлмен, ез фантазиясын коса отырып елецге айналдырганын керемiз. 1лияс жырлауындагы ерекшелiктiц бiрi жыр окигасын дамыту Yшiн казактыц турмыс-салт елендерiнiц тYрлерiн: амандасу, коштасу, толгау, арнау сиякты Yлгiлерiн молынан колданган. 1лияс жырлаган «Асанкайгы» жыры жогары децгейлi керкем тiлмен ерiлген туынды. Мэтiнде аздаган араб, парсы жэне жергшкп сездер кездескенiмен, тiлi таза жэне угымды.
111
Жырдыц 2006 жылы босылым гарген мэтiнi мен Ортолык Fылыми кiтaпхaнa корындо сокгаулы (131-бумо) тYпн¥Cкaмен жолмэ-жол солыстырып, мэинганулык ж^мыс жYpгiзгенде, тeмендегiдей кемшiлiктеp кеткенш кepемiз:
1. БaсылымдaFы 2035-жолдэн кешн:
Зомонныц ертеде бip eткен ер^ Орто Азия, Сорытрко жYpген жерь Шешен тiл шебер сeзге epнек сaлFaн Козоктыц эты шыккэн кемецгер^ - [14]
деген, эл 2535-жолдэн кейiн:
Онэн кейiн еш адом кepген емес, ^лбонудыц жaнFa сырын берген емес. Ел жотыр ецщ Асэнды iздемек боп, Тигеннен соц осы сeз rç^a^a елес, - [1C]
деген eлец шумокторы кялып кеткен. Сол себептi, бipiншiден eлец ^йкэсыныц б^зылуыно эсер етсе, екшшщен, iшкi логиколык кepкемдiгi бipтYгaстыFынaн aйpылFaн.
2. Бэсылым мэтiнiнде eлец жолдорыныц eзгеpтiлген т^сторы кездеседi:
ОFaн мысэл pетiнде мытандой eзгеpтiлген eлец жолдорын кездестipyге болоды. ТYпн¥Cкaныц 364-жолындaFы «М^цымды жэткэ aйтyFa жоскономын» деген eлец жолындaFы «м^цымды» сeзi «жeнiмдi», 700-жолдaFы «Эpкiмнен бiлiп элдым жeнiн с^роп» деген жолдaFы «эpкiмнен» сeзi «еркшен», эл 1379-жолдaFы «сеpтiнен» сeзi «еркшен» болып eзгеpтiлген. Осы сынды eзгеpтyлеp кeптеп кездеседi. Мандой тYзетyлеpдi бшместштен гepi, фольклорлык мароны eндеyге боло беpмейтiн хэлыктыц к^нды ескеpткiшi екенш тYсiнбегендiктен жiбеpiлген котелер деп есептеймiз.
3. Текстологиялык електен eткiзгенде, aтaлFaн босылымдо тYпн¥Cкa мэтiнiнде кездесетiн тeмендегiдей eлец жолдорыныц тYсiп кaлFaны эныктэлды. Олор: 2640-жолдэн кейiн келетiн «Кетпесе шэл мен кемпip мYлдем ^мытып», 2762-жолдэн кейiнгi «Eцсесi кемпip шэлдыц есi кеттi, ТYЙелi эцгiмесiн эйткэн сэйын» т.б.
Осындэй eлец жолдорыныц тYсiп кэлуы, тYпн¥CкaдaFы сeз пркестер^ жеке сeздеpдiц eзгеpтiлyi жырдыц гаркемдш к^рылысыта едэyip н^ксэн келтipген. Жырдыц босытан aяFынa дейiн созылFaн осы сынды кемшшктер жиноушыныц колтоцбосын д^рыс тYсiнбегендiктен кеткен котелер деп ойлэймыз. АтaлFaн кемшiлiктеp мэтiндi жинэккэ дэйындэу борысындо копыта келтipiлдi.
«АсaнкaЙFы» туролы жырдыц екi н^скосындо до АсaнкaЙFы Желмоясыта мiнiп кэзэк долосыныныц 6y^ жеpiн apaлaFaн aкылгeй дэнэ корт болып сypеттеледi. Алты aтaнFa жYк ортып, элты жыл жойлы коныс кэрэп, кэзэк жеpiн тYгел шолып шыFaды, эр коныс, мекенге бойыпты сын, 6ofo беpiп отырады. Елше жэксы коныс iздейдi. Ол елшщ сулы-нулы, шeбi шYЙгiн, кугты коныс тоуып, «адомы жYЗ жосойтын, койы екi тeлдейтiн» момырожой еpкiн eмip CYPyiн оцсойды. Осындэй жеpдi ол eзiнiц киялымен Faнa тэпкэн болады. Оныц этын Асэн «Жер^йык» деп этойды. «Жер^йыктой» жер 6олсэ, шapyaFa ырыс бiтеp едi деп эрмэн етедi. Б^л ормоныно ол кезде жете aлмaйтындыFынa кaЙFылaнaды, кaпaлaнaды. Елшщ болaшaFы Yшiн кэтты кaЙFыpып толFaFaн обызды хэлык «АсaнкaЙFы» aтaFaн. Жыр н^скэлоры:
Кыдырып желмоямен дYние жYзiн,
Асэнныц ж^рт бiледi эйткэн тезш.
жэткыз6эй ойындaFы кялыц эрмэн,
Атэнып АсaнкaЙFы содэн кaлFaн, - деп тaмaмдaлaды.
Xaлыктык ортэдэ тyFaн туындыдо АсaнкaЙFыны елiнiц келешегiн ^шб^рын ойлaFaн т¥ЛFa pетiнде сypеттейдi. Асэнды ел комкоры деп ордоктойды. АтaлFaн жыр н^сколоры толык кYЙiнде aлFaш рет «Мэдени м^рэ» мемлекеттiк бaFдapлaмaсы эясындэ жapиялaнFaн «Боболор сeзi» жYЗ томды^ыныц
89-томында жарияланды.
Германияньщ Майндагы Франкфурт каласында еткен «Frankfurter Buchmesse-2014» халыкаралык кiтап кермешнде «Бабалар ce3i» жYЗтомдыFыныц элемдiк тyсаукесерi болды. ¥лттык байлыкты 6ip жерге топтап, жYЙелеп, академиялык басылым репнде 100 том eTin жарыкка шыгарган элeмдeгi жалгыз улт казак екеш айшыкталды.
Жалпы, шетелдiк Fалымдар тарапынан жинактыц Fылыми, мэдени мацыздылышы туралы птрлер айтылып жатты. ТYркия мен Эзербайжан, взбекстанныц Fалымдары мен жазушылары «Бабалар ce3i» жYЗтомдыFына ете жоFары баFа бердi. Ал тYрiк Fалымы Г. ГYлсевин: «dedigine göre, medeni degerlerimizin bir tanesi de Babalar Sözü adli yüz ciltten olu§an kitaptir. I§bu seri kitap Kazak halkinin ge?mi§i ve manevi kültürü tarihini adil hem etraflica degerlendirmeye bolca imkanlar sunmaktadir. Milli kültür tarihinin yeniden dogu§una katkida bulunacaktir. Babalar Sözü adli bilimsel baskidaki hikayelik destanlarin dili Orta £agli Türki halklar i?in yakin bir dildir» [16; 11-15] - деген оц пiкiрiн бiлдiрдi.
Корытынды
Макалада акын, философ АсанкаЙFыныц тYрлi эцпме-ацыздардыц (казак, ноFай, башкурт, каракалпак, кырFыз) кейiпкерi екенi баяндалFан. Асанныц Жеруйыкты iздеп жер жYзiн шарлаFаны, бiрак халкына жайлы мекен таба алмай, каЙFырумен кYн кешуi, сол себепт «АсанкаЙFы», яFни каЙFы-касiреттi аташандышы тYсiндiрiледi. АсанкаЙFы туралы ацыз-жырлардыц непзп сарыны халыкка жайлы коныс iздеу, олардыц бакытты eмiр CYPУ идеясы екенi кeрсетiледi.
Сонымен катар «АсанкаЙFы» туралы ацыз-жырлардыц колжазбалар корында сактаулы оты^а жуык нускаларыныц жиналуы, жырлануы, хатка тYcуi, жариялануы, зерттелуi туралы Fылыми талдаулар жасалды. Ацыз-жырдыц нускаларыныц кеп болFанына карамастан, оларда ортак мотивтер мен уксас окиFалар мен эпизодтар жш кездеcетiнi, ацыз-жыр нускалары канша eзгерicке ушыраса да, оныц бас кешпкершщ бейнесi eзгермейтiнi ^рсе^те^ яFни Асан КаЙFы - акылгейлш пен камкорлыкты eн бойына тоFыстырFан образ. Ол - халыктыц басына киыншылык тYCкенде елге жeн сштейтш, ханFа кецес беретiн тyлFа ретшде биiк децгейге кeтерiлген бейне екеш дэлелдецщ.
Корыта айтканда, АсанкаЙFыныц «Жеруйыкты» iздегенi туралы ацыз-жырлар - киындык пен кыспакка, зорлык пен зобалаща yшыраFан елдiц азаттыкты ацсаFан, кец заманды кeксеген ой-арманыныц бейнелш сипаттамасы болып келедi.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Валиханов Ч.Ч. (1961) Собрание сочинении. Т.1. Алма-Ата.
2. Хусаинов Г.Б. (1996) Башкирская литература XI-XVIII веков. Уфа.
3. Сикалиев А.М. (1994) Ногайский героический эпос. Черкесск.
4. Нурмухамедов М. (1968) Каракалпак жазба адабиятыньщ дорсун хаккында. Амударья.
5. Акматалиев А., Сарыпбеков Р. (2012). Асан Кайгы // Кыргыз адабиятыныц тарыхы. Кыргыз эл ырчылары. V том. Бишкек.
6. Асанкайгы Сэбитулы. 242-бума, 910/15-бума т.б. (М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтыныц колжазба коры).
7. Тарихи тулгалар (2011) Танымдык-кепшшк басылым / Курастырушы: Тогысбаев Б., Сужикова А. Алматы.
8. Толысбайулы Б., Жармухамедов М. (1998) Асанкайгы // Казакстан. ¥лттык энциклопедия. Алматы.
9. Suprani (2019) Moral Message on Banten Folklor and its Learning Proses of Character - Oriented at Elementary School // Opcion. Vol. 35 (2019): Edición Especial Nro. 22.
10. Асанкайгы. 131-бума (Орталык гылыми кггапхананыц колжазба коры).
11. Асан Кайгы. 242-бума (М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтыныц колжазба коры).
12. Асан кайгы. 333-бума (Орталык гылыми кггапхананыц колжазба коры).
13. Асанкайгы туралы. 1202-бума (М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтыныц колжазба коры).
14. Кенжалы Т. Асанкайгы. (2006). Алматы.
15. Адамбаев Б. (1981). Тарихи ацыз-эцпмелер // Казак фольклорыныц типологиясы. Алматы.
16. Gulserin G. (2019). Turk dili kulturinin ortak hazinesi atasozleri // Бабалар сезi - рухани жацгырудыц кайнар кезг Халыкаралык симпозиумныц жинагы (16-17 мамыр.) Алматы.
References
1. Valikhanov Ch.Ch. (1961) Sobranie sochinenii. T.1. Alma-Ata. (In Russian)
2. Khusainov G.B. (1996) Bashkirskaya literatura XI-XVIII vekov. Ufa. (In Russian)
3. Sikaliev A.M. (1994) Nogajskij geroicheskij epos. Cherkessk. (In Russian)
4. Nurmukhamedov M. (1968) Karakalpak zhazba adabiyatynyn dorsun khakkynda. Amudarya.
5. Akmataliev A., Sarypbekov R. (2012). Asan Kajgy // Kyrgyz adabiyatynyn tarykhy. Kyrgyz el yrchylary. V tom. Bishkek. (in Kyrgyz)
6. Asankajgy Sabituly. 242-buma, 910/15-buma t.b. (M.O.Auezov atyndagy Adebiet zhane oner institutynyn kolzhazba kory). (In Kazakh)
7. Tarikhi tulgalar (2011) Tanymdyk-kopshilik basylym / Kurastyrushy: Togysbaev B., Suzhikova A. Almaty. (In Kazakh)
8. Tolysbajuly B., Zharmukhamedov M. (1998). Asankajgy // Kazakstan. Ulttyk encziklopediya. Almaty. (In Kazakh)
9. Suprani (2019) Moral Message on Banten Folklor and its Learning Proses of Character - Oriented at Elementary School // Opcion. Vol. 35 (2019): Edición Especial Nro. 22.
10. Asankajgy. 131-buma (Ortalyk gylymi kitapkhananyn kolzhazba kory). (In Kazakh)
11. Asan Kajgy. 242-buma (M.O. Auezov atyndagy Adebiet zhane oner institutynyn ^olzhazba kory). (In Kazakh)
12. Asan Kajgy. 333-buma (Ortalyk gylymi kitapkhananyn kolzhazba kory). (In Kazakh)
13. Asankajgy turaly. 1202-buma (M.O. Ouezov atyndagy Odebiet zhane ener institutynyn ^olzhazba ^ory). (In Kazakh)
14. Kenzhaly T. Asankajgy. (2006). Almaty. (In Kazakh)
15. Adambaev B. (1981). Tarikhi anyz-angimeler // Kazak folklorynyn tipologiyasy. Almaty. (In Kazakh)
16. Gulserin G. (2019). Turk dili kulturinin ortak hazinesi atasozleri // Babalar soz - rukhani zhangyrudyn ^ajnar kozi: Khalykaralyk simpoziumnyn zhinagy (16-17 mamyr.) Almaty. (In Turkish)
Сюжетные особенности мифов об Асанкайгы (текстология)
К.Б. Алпысбаева Т. Т. Акимова Институт литературы и искусства им.М.О. Ауэзова, г.Алматы, Казахстан [email protected], togjan [email protected]
В статье рассматриваются два варианта сказания о знаменитом Асанкайгы, появившиеся на основе многих ранее бытовавших версий. Выясняются схожесть и различия сюжетов этих вариантов. Текст сказания был построчно сверен с изданием «Асанкайгы» 2006 года и рукописью оригинала, хранящегося в Центральной научной библиотеке НАН РК. На основе текстологического анализа были выявлены и доказаны некоторые разночтения, имеющиеся в упомянутом издании. Авторы описывают работу по исправлению допущенных ошибок. Также рассказано о проделанной работе по публикации текста в рамках 100-томного издания «Бабалар сезЬ> по госпрограмме «Мэдени м^ра».
Ключевые слова: сказание, текстология, легенда, сюжет, оригинал, фольклор, «Бабалар сезЬ»
Plot features of myths about Asankaigy (textology)
K.B. Alpysbayeva, T. T. Akimova M.O. Auezov Institute of Literature and Art, Almaty, Kazakhstan [email protected], togjan [email protected]
The article discusses two versions of the legend of the famous Asankaigy, which appeared on the basis of many previously existing versions. The similarity and differences of the plots between these variants are clarified. The tale was checked line by line with the 2006 edition «Asankaigy and the original manuscript» stored at the Central scientific library of NAS RK. On the basis of textual analysis, some discrepancies in the mentioned edition were identified and proved. We are talking about what work has been done to correct the mistakes made. It is also reported on the work done on the publication of the text within the 100-volume edition of «Babalar Sozi» under the state program «Madeni Mura».
Keywords: legend, textology, legend, plot, original, folklore, «Babalar sozi».
PegarnHara 08.01.2021 TYcri.
