CC BY
16FТAХР 17.71.91; 17. 81.31
ЭПИКАЛЬЩ ЖЫРЛАРДАГЫ ТYС ЖЭНЕ ОНЫ ЖОРУ КЭРШ1СТЕР1
Ц.Б. Алпысбаева
М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты, Алматы, Казахстан
alpysbaeva-k@mail.ru
ТYC керу мотивi кептеген элем хальщтарыньщ фольклорлык туындыларында кездеседi. Соньщ iшiнде шыгыс елдерiнiн ауыз эдебиеп мен фольклорлык шыгармаларында, эсiресе, пайгамбарлар туралы аныз -энгiмелерде, дши дастандарда, батырлык жырларда кездеседi. Макалада «Алпамыс батыр», «Орак-Мамай», «Ер Сайын», «Карабек», «Газауат Султан» жэне баска да эпостардагы тYC жэне оны жору керiнiстерi талданып, тYC мотившщ шыгармаларда аткаратын кызметтерi талданады. ТYCтщ аткаратын кызметi бiр багытта, бiр жакты болатыны айтылады. Жэне оны ойнакшытуга, магынасын олай да, булай бурмалауга болмайтыны, тYC мiндеттi тYPде шындыкка айналатыны сез болады.
ТYйiн свздер: фольклор, эпос, мэтт, тYс керу, тYс жору, тYпнYсща, мотив
К1ркпе
Элемнщ езге улттары сиякты халкымызбен б1рге жасап, каймагы бузылмай келе жаткан магиялык фольклордыц б1р тур1 - тус керу жэне оны жору. Казактыц дэстурл1 мэдениет1нде ерекше орын алган тус керу мен оны жорудагы турл1 наным-сешмдер, ырымдар адамныц ойлау табигатын, оныц жан жуйес1ндеп сан алуан сез1мд1к кубылыстарды танып бшуге мумюцщк беретш бага жетпес кунды деректер болып табылады. Адамзат жаратылгалы бер1 ем1р мен табигат кубылыстарын танудыц, оныц купия сырларына бойлаудыц неше алуан талпыныстарын, карапайым кагидага суйенген ¡зденютерютерш журпзш келедь Тус керу адамныц букш жан жуйесш танып-бшуге ыкпал етет1цщктен, галымдар бул тылсым кершютерд1 психологиялык кубылыс ретшде карастырады. Тусте адам санасы шецберден шыгып, шетс1з-шекс1з элемд1 игеред1, кещспк пен уакытка тэуелд1 болмайды. Сондыктан тусп керуден гер1 оны жоруга ерекше мэн бершш отырган.
Макалада эпостарда кездесетш «тус керу жэне оларды жору» мотивтершене токталып, теориялык 1зденютермен уштастыра отырып, накты мысалдар келт1ре отыра олардыц аткаратын кызметтер1ене талдау жасап, шыгармада кандай максатта колданылып турганын ашуга тырысамыз. Бул - макаланыц езектшп. Ягни макала эпостардагы тус керу мотивш арнайы зерттеген езшдш гылыми жумыс болып табылады. Бутан дешн тус керу жанры туралы зерттеген А.Байтурсынов, Х.Досмухаммедулы, Б.Майтановтыц, Г.Ирэлиеваныц жэне Б.Эз1баеваныц т.б. ецбектер1 бар. Осы галымдардыц зерттеу ецбектер1 макала жазу барысында басшылыкка алынды.
Жумыстыц эдютемесш текстологиялык, салыстырмалы-типологиялык, деректемел1 библиографиялык т.б. эдю1 курды. Нэтижесш жогары оку орындарыныц студенттерше, магистранттарга, эдебиеттанушы мамандарга жэне ел1м1здщ Туцгыш президент - Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц «¥лы даланыц жет кыры» атты ецбегшщ аясында орындалып жаткан «Дала фольклорыныц антологиясына» пайдалануга болады.
НепзН бел1м
Элем халыктарыныц фольклорлык туындыларында жт ушырасатын сарындардыц б1р1 - тус керу мен оны жору мотива
Керген туст мшдетп турде талдап, жору - кай халыкта да берш сакталган салт-дэстур. Эдебиетш1 галым Х.Досмухамедулы бул женшде былай дейдк "Тус жорудыц (снотолкование) казактар арасында да улкен мэш бар екеш ежелден белгш, сол себепт де ел шшде арнайы мамандар - тус жорушылар да ушырасады. Бурынгылардыц айтуынша тус жору Пергауынныц (Фараон) тусш болжаган Жусш пайгамбардан басталады. Эрб1р казак тусш б1реуге жорытуга тырысады жэне осы жору сезге эрдайым сенедг "Кыз Ж1бек", "Козы Керпеш" жэне т.б. жырларда тус керу мен оны жорудыц поэтикалык суреттемелер1 баршылык" [1; 25]. Х.Досмухамедулыныц
айтып отырган тYC жорушы мамандары элi де кездеседь Олардыц небiр Yлгiлерi хальщ прозасы мен керкем туындыларда кершю тащан.
Сондай мотив «Алпамыс батыр» жырында бiрнеше жерде керiнiс береди Солардыц бiрiн мына бiр кершютен керуге болады: Батырдыц елде жокгыгын пайдаланып, оныц малын ^алма^ ханы Тайшыщ айдап кетедi. Б^ган ыза болган Алпамыс зорлыщшыл ^алма^ ханына ^арсы, оныц ^олына тYCкен малдарды ^айтару Yшiн жалгыз аттанады. М^ны халыщ жыры Алпамыстыц батырлыщ сапары, ерлiк iске аттануы деп сипаттайды. Калма^ ханы Тайшыщ Алпамыстыц келе жат^анын тYсiнде керiп, оныц ^аhарынан ^ор^ып, шошып оянып:
Жырда Тайшыщ ханныц осындай жайсыз тYC керуi басына бiр ^ауш-^атердщ тYсетiнiн сездiредi. Тайшыщ хан сас^анынан Мыстан кемшрдщ таз баласына Каракезайым атты ^ызын бермек болып, Алпамыстыц кезiн жоюды етiнедi. Ханныц осы бiр тYсi ар^ылы жыр Алпамысты халыщ ^гымындагы кYштiлiк бейнесiн елестететiн арыстанга тецейдь Батырдыц алып т^лгасын, ерлiк келбетш сипаттайды [3; 17].
Ал ецщ «Ора^-Мамай» жырына то^талар болса^, б^л жырдыц н^с^алары кеп. Солардыц шшен алдымен алгаш^ы басылым керген мэтш «Ора^ билэн Мамай батырдыц хикаясы» деген 1903 жылы Казанда басылган н^с^асын сез етемiз. Б^л н^с^ада Ора^ елгеннен кейiнгi Мамайдыц жеке жорыгы мен Ора^тыц баласы Карасайдыц ерлiгi баяндалады. Калмащыц ханы Темiрхан «штатыма кiрсiн, Yш жылгы есепт берсiн» деп хабар жiбередi. Бэршен де ^ымбатты ез Отаны, ез хал^ы екенiн, оны бас^ыншы жаудан ^оргап алу - езiнiц борышы екенiн тYсiнген сексен терт жастагы Мамай батыр жаудан ^ор^ып, езш тастай кешкен ногайлыга ашуланып, ^алмавда жалгыз аттанады. Осыдан бастап, халыщ намысы Yшiн бас^ыншы жауга ^арсы аттанган батырдыц майданда жасаган ерлш iстерi жырдыц негiзгi эцгiмесiне айналады. Мамай жер ортасы Кигаш тауында жауды кYтiп жатып, ^йыщтап кетедь Калмакгар ^йыщтап жат^ан батырдыц ^ару-жарагын, атын ^рлап алады. Мамай оянган соц, жалгыз езi жаумен ^арусыз ^рыс салады. Мамайдыц батырлыщ образы оныц жау батырларымен жекпе-жек согыстары ар^ылы гана жасалмайды. А^ын-жыршылар батырдыц ерлтн дэрiптеу Yшiн Мамайды мыцдаган жау эскерiмен согыстырады. Ел тэуелшздтн ^оргау Yшiн туган Мамай батыр бас^ыншы жаудыц мындаган эскерiмен кездескенде, одан Yрейленiп, ^ор^у дегендi есше де алмайды. Кайта жау эскерш кергенде, Мамайдыц ^ш-^уаты арта тYседi. Жау эскерiне ^арсы шабады.
Жалгыз езi ^алма^тыц мындаган ^олын ^ырып тастайды. Мамайдыц осыншалыщ ерлiк жасауы, жауды жапыра ^ыруы - б^л бiр адам ар^ылы берiлген халыщ кYшiнiц сипаты. Дегенмен батырдыц элсiрейтiн, тYрлi ^иыншылыщтарга ^шырап, тарыгатын кездерi де болады. Жырда жебеушi трлер кемегi кеп жагдайда батырды ^атерлi сэттерден кущарып отырады. Мысалы:
Мен бiр бYгiн тYC кердiм, ТYсiмде жаман iс кердiм. Заманым менщ ^агынды, Кагынбаса не ^ылды?
Ей, азаматлар, жаранлар, Мен бiр жауап айтайын, К¥ла^ салып ^арацлар.
Карсы ^арап шабынды. Кезiмнiц жасы егшд^ Кабыргам менiц сегiлдi. Басымда тэж, дэулепм Жерге менiц тегiлдi. Бiр арыслан езiме Шабат^гын керiндi, - децщ [2; 14].
Мазасын жаудыц алады, Кырып-жойып барады. Бiр жетi жатып атысып, Ею мыц ^алма^ алады.
Тебесiнде терт бYркiт Хан Мамайдыц ойнайды. Казандай болган ^ара б^лт КYн етер деп ^оргайды. Атасыныц эруагы
Таудай болып ойнайды. Канша ^алма^ атса да, Асыл туган хан Мамай Элет^гын болмайды...
AтaлFaн н¥cкaдa МaмaЙFa жэpдем беpетiн пipлеp araa^^ ойнaFaн б¥лт бейнеciнде кepiнедi. Бaтыp еpекше кacиетке ие болaды, «aTCa ок, шaпca кылыш eтпейдi». Жaуын пipдщ кeмегiмен жецу бac бaтыpдьщ Faжaйып жapaтылыcын дэлелдейдi. Б¥л оpaйдa жыф бaтыpлык пен еpлiктi дэpiптеп, кaлыц 6¥KapaFa деген кaмкоpлыFы мол, ^H^^a дYлей кYш болмacын, соны жеце aлaтын еpжYpек бaтыpды aцcaFaн ел apмaнын кepcетедi. ЖыpдaFы Faжaйып туу, тYC кepу, жaлFыздык, aтa жaу (кaлмaк) мотивтеpi Ka3aK эпоcтapынa тэн оpтaк, дэcтYpлi capындap.
Мэселен, Мaмaйдьщ эйелi жaйcыз тYC Keprn, шошып оянaды:
ТYciмнен коpкып ояндым, «Оpдaмды жыFып кетеp» деп,
Жоpышы кepген тYciмдi. ¥зын aлтын cыpыкты
Жaтыp едiм ¥Йыктaп, СоFaн Kapœ тipедiм. Мaкпaл тоным т¥Йыктaп. СыpыFым т¥ткaн болмaды,
Kыбылaдaн кepiндi Оpтacынaн Yзiлдi,
Бip шaншылFaн 6ip ^н. Б¥л не болap, енеке?! [4; 462]
Б¥л тYC Мaмaйдыц бacынa 6ip кaуiп-кaтеpдщ тYCкенiн cездipедi [5;175]. Шешеci KapaYлек он тepт жacap Kapacaйды кaлмaккa aттaндыpaды. Kapacaй дa кeп еpлiк жacaп, зындaндa жaткaн Мaмaйды к¥ткapaды.
Мыcaлы, «Ер Сайын» жыpындa дa apхaикaлык жыpлapFa жэне клaccикaлык кahapмaндык т.б. эпоcтapFa тэн capындapдьщ 6ipi «тYC кepу» мотивi бipнеше жеpде кepiнic тaпкaн. Мэселен, CammmiR эйелi жaйcыз тYC Keprn, шошып оянaды:
- Мен 6Yrrn 6ip тYC кepдiм, Шешем беpген бокшacы
Жaуыpыным толa Kapa шaш Шaшыльщкы кepiндi.
Жaйылыцкы кepiндi. Жaудa жYpген бaлaцньщ
Бедеpленген бес тыpнaк Acтындa жYpген Акбоз aт
Ka^a мaлыцкы кepiндi. K¥ЙpыFы келте Kepi^^.
Колыш aлFaн aк CYЦгi Y3MÍrkí кepiндi... деп енеciне жоpытaды.
Сонда енес mYcmi былай жорып:
- Жaуыpынньщ толFaн кapa шaш Кызылменен боятcaц,
Жaйылыцкы кepiнcе, О дa cоFaн кepiнciн!
Еpтеменен кой кыдыф, Жaудa жYpген бaлaмныц
Енецнщ ^зше нaн, бaлaм! AcтындaFы Aкбозaт
О дa cоFaн кepiнciн! K¥ЙpыFы келте Keprnœ,
Бедеpленген бес тыpнaк Жaу кapacын кepгенде,
Кызыл кaнFa, э, бaлaм, Aк K¥ЙpыFын CYЗген-дi.
Мaлыньщкы кepiнcе, KacындaFы жолдacы
TaR дa, тaл тYC болFaндa, Жaу кepмеген жaмaндap,
Жaннaн кYдеp Yзген-дi [6]...
Ep CammmiR бacынa 6íp кaуiп-кaтеpдiц тYCкенiн cездipедi. Бaтыpдыц эйелi Aюбике Caйынды iздеп келiп, eлiп кaлFaн бaтыpды «^юдыщ мaйын» жaFып rip^rn aлaды. Kahapмaнньщ «eлiп тipiлу» сюжет aлтaйлыктapдьщ «Aлтaин - Caйын Caлaм» aтты еpтегiciнде кездеcедi.
Kahapмaндык жыpлapFa тэн белriлеpдщ 6ípí - ел кaмкоpшыcы бaтыpдыц с¥лу жapы, эpi aкылшы, кeмекшiciнiц бейнесшщ жacaлуы болca, aтaлFaн жыpдaн дa Aюбике бейнесшен «мiнciз жapдыц» бapлык кacиеттеpiн тaбуFa болaды. Сонымен кaтap ол - eлген жaнды тipiлте aлaтын кacиетке де ие. Б¥л бейнеciмен «Козы Кepпеш - Бaян c¥лудaFы» БaянFa, «Ep Kоcaй» жыpындaFы БотaкызFa т.б. ¥Kcac [7].
Caйын aуpуынaн am^m, кaлмaктьщ Eлaмaн, Жолaмaн aтты бaтыpлapымен cоFыcaды. Осы кезде Бeкенбaй мен Киiкбaйды еpтiп Kобылaнды келедi. Киiкбaй мaйдaндa кезiгiп кaлFaн экеciн
танымай, байкаусызда найза жумсайды. Кшкбайдыц экесш танымагандыктан, найза сiлтеуi, экесшщ баласын тану Kepimci «Дарига кыз» дастаны мен «РYCтем-Сyhрап» т.б. жырларды еске тYсiредi. Будан кейiн Yшеуi косылып жауга шапканы, канды майдан айкаста аскан ерлiк жасаганы, олардыц акырында калмак жауды жещп, жещске жетуi т.б. эцпме болады. Осылардыц 6api бас каИарман есiмiмен байланысты дамып отырады. Сайын батырдыц канымен келген отаншылдык касиет оныц улдары: Киiкбай мен Бекенбайга да конады.
Ал «^арабек» эпосына токталар болсак, жырдыц экспозициясы Карабектщ дYниеге келмей турып, он ею баулы ногайда жасы алпыска келген Кэдiрxан хан мен Зэуреней атты эйелшщ болганын, калмак елшщ ханы Кэдiрxанныц байлыгын ез колдарына тYсiрудi кeздегенiн, халык калмак шабуылыныц эсерiнен конысынан айрылып жадап-жYдеген жагдайын суреттейтiн мотив сипаттамадан басталады. Бiр перзенттщ жоктыгы Кэдiрxанныц кабыргасын кайыстырады. Сонда эйелi Зэуреней «жас ^шмде тYC кeрiп едiм» деп, жастыктыц салдарынан айтылмагандыгын айтады. Мунда тYC еске алу кызметш аткарып тур. Арада талай жыл етсе де картайган ата-ананыц басына баскыншылардыц ^ауш-^^ тенген жагдайда Кэдiрxан мен Зэуреней Кудайдан бала тiлеп, эулиелерге тYнеп, дYние кезедi. Тiлектерi кабыл болып, Карабек атты ул мен Ханбибi атты кыз кeредi. Алайда агалы карындас есе келе бiр-бiрiне жау болып, Ханбибi калмактыц Кабылан атты батыры Yшiн бауырына опасыздык жасайды. Булардыц бэрi алдын ала тYCтерi аркылы хабар берiлiп отырады. Жэне улы мен кызыныц тYсiн анасы сэуегейлiкпен алдын ала сезiп, жорып отырады. Анасы жаумен кецш коскан ез кызы Ханбибi мен калмак батырын eлтiру керек деп жориды. Карабек оны орындамагандыктан тYрлi бэлеге душар болады [8; 465].
Жасы улгайган ата-аналардыц бала тiлеп, дYние кезуi кездей сок емес. Олардыц арман-максаты - атадан калган мал, мYлiкке ие болатын, урпагын жалгастыратын мурагер, сондай-ак ел-журтына корган болатын батыр iздеу. Будан кешн жырда батырдыц, балалык шагы, тэрбиесi, ержеткеннен кейiнгi Yш согысын, ягни Кабылан бастаган «кыл жалаулы» калмакты бес мезгiлде кыруы; Акжан бастаган жаудыц тас-талканын шыгаруы; Кодар кул бастаган «токсан кулды» жецуi т.б. баяндалады.
Ал ендi «Беген батыр» жырына токталар болсак, жырдыц екiншi атауы - «Жанайдыц жалгызы». Ел аузында осылай да айтылады. Жинаушысы - 1лияс Нурмаганбетов. Ол 1930 жылдары Алматыдагы педагогика институтыныц студентi болып жYрiп, жырды ел аузынан жазып алып, 1935 жылы ¥лт мэдениетiн зерттеу институтына тапсырган. Кiмнен жазып алганы белгiсiз. Жырдыц колжазбасы Орталык гылыми кiтапxананыц колжазбалар корында сактаулы [9]. Шыгарма дэптер кагаздарына кек сиямен латын эрпiнде жазылган. Бул жыр 1987 жылы «Батырлар жырыныц» 3-томында басылды [10; 269-297]. «Беген батыр» туралы алгашкы пiкiр М.Fyмарованыц «Бурын зерттелмеген жырлар» атты зерттеуiнде кездеседi [11; 479].
Жырдыц экпозициясы Беген батыр дYниеге келмей турып, бурынгы ногайлыныц елiнде, Жиренкeлдiц жерiнде бiр перзентке зар болган алпыс жастагы Жанай мен эйелiнiц eмiрiн суреттейтш мотив-сипаттамадан басталады. Жанай Кудайдан бала тшеп, эулиелерге тYнеп, дYние кезедк ДYние кезiп жYргенде тYсiне аксакалды баба кездесiп:
«Балам, неге жылайсыц, Айтшы маган сезщдк Бiлдiршi маган жeнiндi?
деп сурайды.
Сонда Жанай сeйлейдi, Сeйлегендi бYЙ дейдi: «Айналайын, жан ата, Менiц немдi сурайсыц? Жас алпыска келгенше Кудай бала бермеген, Соцымнан перзент ермеген, Кeзiмнiц жасын кермеген. Тал курыгын таянган, Тац сэрщен оянган Мен бiр жYрген бейшара...
деп ^айгысын айтады.
А^са^ал батасын берiп, а^ыры тiлегi ^абыл болып, кемпiрi жYктi болады. КYнi толып, Омырауы есштей, Балтырлары бесiктей, Кеудесiнен басы зор, Юршгшен ^асы зор
бiр ^л туады. Атын Беген ^ояды. Болаша^ батырдыц «гажайып туу мотивi» "Алпамыс" жырыныц барлыщ версияларында, «М^цлыщ - Зарлыщ», «Шора батыр», «Кобыланды батыр», «Ед^е батыр», «Карабек батыр» жырларында, алтайлыщтардыц «Маадай - Кара», ^ыргыздыц «Манас» жыры, «Монголдыц ^¥пия шежiресi» сия^ты эпостыщ шыгармаларда кездеседi.
Б^дан кейiн жырда батырдыц балалыщ шагы, тэрбиесi, ержеткеннен кейiн Коташ тауындагы ^алма^ ханы Калталы Карайманныц А^борыщ атты ^ызын iздеп сапар шегуц кептеген ^иындыщты жецiп, КарасYЙмен батырдыц зынданында жат^ан А^борыщты алып ногайлыныц елiне оралулы, той жасауы т.б сез болады.
Жырда суреттелетш Беген батырдыц атыныц шабысы - Кобыландыныц Тайбурылына ^^сайды. Сол сия^ты Бегеннщ асыщ ойнап балаларды жецiп алуы, оны ^ойшы Жэнпекейдiц жецуi, атыныц ^ашып кетуi «Косайга», Калталы Карайманныц ^ызы А^борыщты iздеуi «Эуезге», А^борыщты ^ызылбас КарасYлейменнiц алып кетiп, зынданга салып ^ойганы "М^цлы^-Зарлы^" дастанына ^^сайды.
ТYC керу эсiресе пайгамбарлар туралы ацыз-эцгiмелерде, дiни дастандарда мол кездеседь
Мысаллы б^л сарын «Газауат Султан» дастанында мол керiнiс тап^ан. Мэселен, дастанныц басында Жагыпардыц (Сейiтбаттал) экес Х^сайын шаршап, ^йыщтап ^алады. ТYC кередi. ТYсi былай баяндалады:
ТYсiнде Кызыр алэ^иссалам CYЙiншi с^рды:
- Ол, Жагыпар, сенiц ^лыц болар, - дедь
Аз ^алды, б^ ДYнияFа ол ^лыц келер, - дедi,
Дш м^сылманлары м^наууар* ^ылар - дедь
Х^сайын дYниеге баланыц келетiнiн <оус керу» ар^ылы бiледi. ШыFармада сол сия^ты ^жымдыщ тYC керу, яFни бiр отбасыныц мYшелерi, немесе, бас^а да кейiпкерлердiц бiр мазм^нда тYC керуi жэне бiрдей кецiл-кYЙдi бiр мезгiлде бастан кешуi сэттерiнен кершю беретiн т^стары да кездесiп отырады. СоFан мысал ретiнде мына Yзiндiнi беруге болады.
Калиб патшаныц ^лы тYсiнде арсылан, наhан балыщ, аждаhаны кередi. Олар:
- Атаца айт, тез м^сылман болсын, - дейд^
Жо^ десе, мен жугармын екеущзд^ - дейдi.
Сол сэтте Калиб патша да дэл сол тYCтi кередь ТYсiн уэзiрлерiне айтады:
Эл^исса, уэзiрлерiне патшаныц езi келдi,
Керген тYсiн уэзiрлерiне баян ^ылды.
М^ны естiп уэзiр, бектер ^айран ^алды,
- Бiз де кердiк б^ тYCтi, Fажап, - дедi.
Б^л жерде тYC - хабар жетюзш, шыFармадаFы о^отаныц одан эрi дамуына дэнекер болып, сол сия^ты кешпкерлердщ кецiл-кYЙiн суреттеуде керкемдiк ^ызмет ат^арып т^р.
ТYC керу мотивi аталмыш дастанныц ен бойында кездесiп отырады. Сештбаттал си^ыршы Далфруз бес жасында ^рлап кеткен Ескендiр атты баласын ха^ ПаЙFамбардыц тYсiнде аян беруi ар^ылы таныса, баласы Ескендiр де экесш тYC ар^ылы бiледi.
ДастандаFы мотивтiц бiрi - жазмыш. Бас кешпкер Сейiтбаттал езiнiц дYниеден озатынын алдын-ала тYC керу ар^ылы сезедь Ол ^й^ыда жат^анда Расул Алла Мухаммед кiрiп:
* М^наууар (а) - жарыщ, жаркыраган деген магынада.
-Иэ, шYкiр кYшiм, сен Малатияга барып мусылмандарга кемек бер, сенi олар кутш жYP, -дейдi. Сонда Сешт: - Жасым 99-га келдi, гумырым жакындады, арманым Мэдине топырагында калу едк топырагыцнан неге кудыц? - деп уйкысынан оянады [12]. Сейтш, eзi тYсiн жориды, ажал сагатыныц жакындаганын сезедi. Ел-журтымен, туган-туыстарымен коштасып, насихат сeздерiн айтып, душпанга карсы жалгыз аттанады. Батырдыц осы сапардан оралмайтынын сезген Мэдине халкы коштасып, зар жылап калады. Сейiтбаттал жолда дем алып, уйыктап калады. Сол кезде кэшрлердщ патшасы Канатустыц кызы эскердщ келе жатканын кeрiп, тобыктай таска хат жазып, Сейiтке лактырып жiбередi. ЖYрегiне келiп тYCкен тобыктай ак тас себеп болып, сол жерде Сештбаттал шаЬид болады.
Жумласы Хактан жэрдем болып едi, Сештпц бiр кылына кэр кылмады. Кудайдан тагдыр тамам болып едi, Тобыктай тас Сештке каза болды, - дейдк
Мундай тYC тагы бiр жерде кездеседi. Сейiтбатталдыц жиенi Мухаммед тYсiнде Сейiтбатталдыц «Бiзге конак бол» деп шакырганын кeредi. ТYсiн Ескендiр жорып, Мyxаммедтiц бу дYниеден кешетшш сезедi. Шыгармада маркум болган адамныц тYCке кiрiп, шакыруы кейiпкердiц ажал сагатыныц жакындаганы деп жорылады. Адам тагдырын тYC, аян аркылы болжап сезiну -ислам дэстYрiне тэн кубылыс.
«^исса Мухаммед Расул Алланыц дэрул пэниден дэрул бакота рихлат еткен мэселеа» атты дастаныныц езегш курайтын «тYC керу» мотивi. Дастанда Расул Аллага ец жакын сепз адам тYC кeрiп, оны xазiрет Пайгамбардыц eзiне жорытады. Сегiз тYC былайша жорылады:
Бiрiншi тYC Эбубэюр Сыдыктыц тYсi. Ол: «Yстiмде киген жейдем жерге тYCтi», - дейдк Демек, Эбубэкiрдiц «жейдем жерге тYCтi» дегенi - досы Мухаммед пайгамбардыц ажал сагатыныц таяп калганы деп жорылады.
Екiншi тYC кeрушi - Омар xазiрет: «Мeрiм жерге тYсiп, гайып болды», - дейдi. Мердщ сынуы Пайгамбардыц казасыныц белгiсi деп жорылады.
Yшiншi тYCтi Оспан кередк Ол да Пайгамбарга «Кураным колымдагы жерге тYCтi» деп баяндайды. «Куран Кэрiмнiц жерге кулап тYсуi» - Мухаммед пайгамбардыц eлiмiнiц жакындаганы деп жорылады.
Тeртiншi тYCтi xазiрет Эли кeредi. Оныц тYсiнде «Элидiц Yстiндегi сауыты eзi шешпей жерге тYседi». Элидiц тус «Бабацыз бул дYниеден етер деп жорылады.
Бесiншi тYCтi Пайгамбардыц ец юш^ эрi CYЙiктi эйелi Айша тYсiн жорытады. Айша тYсiн: «Басыма кара шадыр салдырыппын» деп баяндайды. Жубайыныц сeзiн де, Расул Алла «eлiмге» жориды.
Алтыншы тYCтi Пайгамбардыц кенже кызы - Фатима жорытады. Ол: «Киген кYртемнiц жагасы дал-дал болып жыртылды» деп зар ещрейдк
Жетiншi тYC кeрушi Хасен де Пайгамбарга келш тYсiн былай деп айтады: «Баста - бeркiм, аякта кебiсiм жок, табаныма тас батып жYP екенмiн», - дейдi.
Соцгы Хусайынныц тYсiнде бабасы алтынмен безендiрген такка мiнiп, кезден гайып болады. Хазiрет Пайгамбар муны eзiнiц «дуниеден етер кYнiнiц келгенi» деп жориды да, ел-журт, туган-туыстарымен коштасады.
Мухаммед пайгамбар eмiрмен коштасар сэтте eзiнде «кiмнiц карызы бар?» деп сурайды. Сонда Акаша деген сахаба Пайгамбардыц оган бiр рет колы тигенш айтып, орнына Мyxаммедтi бiр рет камшысымен уру Yшiн руксат сурайды. Журттыц карсылыгына карамастан Акаша Пайгамбардыц аркасын жалацаштайды. Осы арада сахаба Мyxаммедтiц жауырындагы «мeрдi» керш райдан кайтады.
Tyc керу мотивi «Салсал» дастанында былай кeрiнiс тапкан. Бес жолдыц айырыгына келгенде Эзiрет элi кайсысына тYсерiн бiлмей дагдарады.
Батыр Эли кудыктан таИарат алды, Астахари намазын окып алды. «Кудайым тYсiмде не бiлдiрер деп.
Нaмaз окып, еp Эли ¥Йыкгап кaлды.
ПaЙFaмбap тYciнде Элиге: «T¥p! деп arnibi, Бip K¥Дaйдыц к¥Дipетiн Kep деп arn-ra. Колыцды бес бeлек кыл, деп aйтты, Эзiц оц жaк шет жолмен жYP» деп arniM.
Эли Aллaдaн бaFыт-бaFдap aлaтын тYC кepcетуiн тiлеп, ¥Йыктaп кaлaды. Оныц ¥ЙыктaудaFы мaкcaты сол. Tiлегi ^был болып, тYciне XaK ПaЙFaмбap енш, OFaн жeн ciлтейдi. М¥ндaй тYC б¥л жеpде кейiпкеpдiц дapaлык ситтын тaнытуFa aйpыкшa Yлеc косып т¥p. Эли м¥cылмaндapдыц eзгелеpге Yлгi болapлык, acкaк бaтыpы, эpi пaЙFaмбapдыц ^йеу бaлacы, эpi тepт шaхapияpдыц бipеуi. Cондыктaн, бacкa дa cипaттapы тэpiздi, оныц тYC кepу жолы дa еpекше болуFa тиicтi. М¥ндaй тшек тYciн Элиге телу, оcындaй тaлaптыц децгейiнен туындaFaн.
Сонымен, дiни эпоcтapдaFы тYC кepу eте мол колдaнылaтын 6ípí деуге болaды (13; 123).
Keœ миф, aцыз-еpтегiлеp, лиpо-эпоcтap, бaтыpлap жыpлapыныц кaйcыcын aлмaйык, бэpiнде де тYC кepу бap. Aлaйдa, ол бейнелеу к¥Paлы емес, сол кезецге тэн мифологиялык ой-caнaныц cэулеci pетiнде колдaнылaды [14; 26]. М¥ны белгш Faлым, фольклоpиcт Ш.Ыбыpaев былaй тYciндipедi: "..лус кepудiц cебебiнен жолFa шыккaн бaтыpдыц бapFaн жеpiнде ешкaндaй eзгеpic болмaca, яFни тYCтегi кepгенi eripiK^ шыкca, ¥зaк жол жYpiп, apaмтеp болFaн кahapмaнды cуpеттеудiц ешкaндaй дa мэн-мaцызы жок. Cондыктaн дa м¥ндaFы тYCтiц aткapaтын кызметi 6íp бaFыттa, 6íp жaкты. Оны ойнaкшытуFa, мaFынacын олaй дa, б¥лaй дa б¥pмaлaуFa жол жок. TYC мiндеттi тYPде шыццыккa aйнaлaды" [15; 15].
Жaлпы кaй бaтыp болca дa, оныц эке-шешеш, туыcтapы тYCтi кepгендеpiне Yлкен мэн беpедi. Кeптеген жыpлapдa жaудaн кaйтып оpaлмaFaн бaтыpлapдыц aтa-aнacыныц жaлFыз медет кылaтыны - кepген жaкcы тYci.
Aл бaтыpдыц жaу жaFы болca, кepген тYCке кейде мэн беpмейдi. Кepген тYciн кaлмaк бaтыpынa aйткaндa, «TYC - тYлкiнiц боFы» деп ж¥бaту aйтaцы. Aлaйдa кepген TYC шындыккa aйнaлып, жaу бaтыpы жецiледi.
Бaтыpлapдыц дYниеге келуi де олapдыц aтa-aнacынa пipлеpдiц тYciнде aян беpумен бaйлaныcты. Tiптi болaшaк бaтыpFa aт кою, олapдыц кiм болaтынын дa пipлеp aйтып беpедi. Бaтыpлap киыншылыккa тaп болca дa, олapFa жол ciлтейтiн де пipлеp. Олap кeбiнде бaтыpдыц тYciне кipедi. М¥ндaй мотивтеpдi кeптеген «Бaбaлap ceзiне» енген эпоcтapдaн, дacтaн, еpтегiлеpден т.б. кездеcтipемiз. Cебебi кaзaк фольклоpыныц бapлык жaнpы aтaлFaн жYЗтомдыктa кaмтылFaн. ЖYЗтомдык бacылымды шетел Faлымдapы жоFapы бaFaлaFaн. Onun içinde Türk bilim adami Gülsevin G. böyle degerlendirdi: 1Babalar Sözü bu halkimizin asirlarca biriktirdigi manevi mirasini bilimsel açidan analize ederek ve sistematize ederek, etraflica açiklamalar vererek, yeni nesillere emanet ettigi oldukça geniç kapsamli yeni asir projesidir» [16; 11-15].
Корытынды
Kaзaк дэcтYpлi коFaмыццa дa TYC кepуге бей-жaй кapaмaFaнын, aйpыкшa ден койып, мaFынacын жоpыFaнын фольклоpлык м¥paлapынaн, ыpымдap мен жоpaлapдaн кepуге болaды. Tyctí эpдaйым жaкcылыккa жоpып, "TYC - бaлкыFaн ^pFa^rn", оны жaкcылыккa жоpыcaц - жaкcы ниет кaбыл болып жaкcылыккa aйнaлaды, жaмaндыккa жоpыcaц - жaмaндыккa aйнaлуы мYмкiн деген ¥Fым кaлыптacкaн.
Мaкaлaдa хaлкымыздыц бaй pухaни кaзынacындa eзiндiк оpны бap TYC кepу мен жоpуFa кaтыcты Kepimcrep бaяццaлaтын эпоcтapдaн Yзiндiлеp беpiлiп, б¥л pетте эпостык шыFapмaлapдa кepiнic тaпкaн TYC кepудiц бipнеше тYpлеpi aныктaлды: Сэуегей тYCтеp (вещие сны) - aян беpiлетiн тYCтеp, дiни дacтaццaFы тiлек бойыншa TYC кepу, дши дacтaндaFы ПaЙFaмбapлapдыц тYCтеpi; ¥жымдык TYC - бaтыpлap жыpындaFы 6íp отбacы мYшелеpiнiц бэpi 6íp кYнде, 6íp мaзм¥ццa кepетiн тYCтеp; жaйcыз TYC - бaтыpлap жыpлapындaFы жaу келеpде енетiн тYCтеp т.б.
Сол сиякты тYCтiц фольклоpлык шыFapмaлapдыц cюжетi пен композициясын дaмытудaFы кызметi мен оpны еpекше екенi т¥жыpымдaлaды.
TYC кepу, aян беpу, оны жоpу, TYC caдaкacы т.б cекiлдi кeптеген caлт-дэcтYP, ыфым-нaнымдapы ¥лттык ceз eнеpiмiздiц бaFa жетпес ¥лттык к¥цдылыктapы. Олapдыц бэpiн шaFын
макалада талдап шыгу mymmh емес. Сондыктан ол элi де терец зерттеудi талап ететш такырып дегiмiз келедi.
Осы макалада аталып отырган эпостардыц тYC жору мэтiндерi елiмiздiц Туцгыш президент -Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц «¥лы даланыц жетi кыры» атты ецбегшщ аясында орындалып жаткан «Дала фольклорыныц антологиясы» атты онтомдык жинактыц тYC жоруга арналган томына енедi.
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер
1. Дэдебаев Ж. (1992) Тус аяны. Алматы.
2. Бабалар сезг (2006) Жузтомдык. 34-том. Астана: Фолиант.
3. Алпысбаева К. (2011) Кейб1р эпостык жыр басылымдарыныц текстологиялык непздерг Алматы.
4. Бабалар сезг (2006) Жузтомдык. 40-том. Астана: Фолиант.
5. Алпысбаева К., Эуесбаева П. (2017) Колжазба корларындагы батырлык жырлардыц жиналу тарихы. Алматы.
6. Ер Сайын. - Ташкент, 1922.
7. Козы Корпеш - Баян сулу. Кыз Жибек (2002) Москва.
8. Алпысбаева К. (2007) Туашктеме. Бабалар сезг Жузтомдык. 44-том. Астана: Фолиант.
9. Беген батыр. 668 (OFK). Жинаушысы Шурмаганбетов.
10. Батырлар жыры (1987). Алматы.
11. Казак эдебиетшщ тарихы. (1960). Алматы.
12. Fазауат Султан (1908). Казан.
13. Эбдуов М. (2006). Казактыц дши дастаны. Караганды.
14. Шрэлиева Г. (2003) Керкем прозадагы психологизмнщ кейб1р мэселелерг Монография. Алматы.
15. Ыбыраев Ш. (1993) Эпос элемг Алматы.
16. Gulserin G. (2019) Turk dili kulturinin ortak hazinesi atasozleri // Бабалар сез1 - рухани жацгырудыц кайнар кезг Халыкаралык симпозиумныц жинагы (16-17 мамыр). Алматы. 11-15б.
Сновидения в эпических сказаниях и некоторые вопросы их толкования
К.Б. Алпысбаева
Институт литературы и искусства им. М.О. Ауэзова, г.Алматы, Казахстан
alpysbaeva-k@mail.ru
Мотив сновидения широко распространен в мировом фольклоре, особо отметим устную литературу и фольклор восточных народов религиозной исламской тематики, содержащие сочинения о пророке, а также героические сказания. В статье рассматриваются вопросы толкования сноведений в эпосах «Алпамыс батыр», «Орак-Мамай», «Ер Сайын», «Карабек», «Газауат Султан». Идет речь и о роли мотива сноведений в этих произведениях. Утверждается, что само толкование сна должно интерпретироваться только в русле принятых толкований. Сновидение нельзя трактовать так или иначе по своему усмотрению. Это положение исходит из того, что сны сбывается впоследствии наяву.
Ключевые слова: фольклор, эпос, текст, сновидение, снотолкование, оригинал, мотив.
Dreams in epic tales and questions of their interpretation K.B. Alpysbaeva
Institute of Literature and Art named after M.O. Auezov, Almaty, Kazakhstan
alpysbaeva-k@mail.ru
The dream motif is widely spread in world folklore, especially oral literature and folklore of Eastern peoples of religious Islamic themes, containing works about the prophet, as well as heroic tales. The article deals with the interpretation of dream studies in the epics "Alpamys Batyr", "ORAK-Mamay", "Er sayyn", "Karabek", "Gazauat Sultan". We are also talking about the role of the dream motif in these works. It is argued that the interpretation of the dream itself should only be interpreted in line with accepted interpretations. The dream cannot be interpreted in any way at your own discretion. This position is based on the fact that dreams come true later in reality.
Keywords: folklore, epic, text, dream, dream interpretation, original, motif.
Редакцияга 31.01.2020 тусп.
