CC BY
22FТАХР 17.71.91
ЕРТЕГ1 СЮЖЕТ1Н Ц¥РАЙТЫН МОТИВТЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЬЩ ЦЫЗМЕТ1
Ц.Б. Алпысбаева ф.г.к.,
М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтынын жетекшi гылыми кызметкер1, Казахстан, Алматы ешаИ: alpysbaeva-k@mail.ru
Эпикальщ жанрлардын кай-кайсысынын да басты ерекшелт - олардын сюжеттшпнде. Эпикалык сюжет - тутас угым. Онын ерекшелжтерш, тарихи ершу жолын, жекелеген белшектершщ алмасу, жанару принциптерш мотивтер аркылы жан-жакты сипаттауга болады. Бул орайда мотивтщ кызмеп бYтiннiн белшеп болумен шектелмейдi. Ол - окигаларды белгш бiр тэртiппен киюластырушы жэне окигаларды уйымдастырушы кызметiн аткарады.
ТYйiн свздер: мэтт, ертег1, сюжет, мотив, щолжазба, фольклор, батыр, дию
Ертепге бай елдердщ б1р1 - казак халкы. Казак ертегшер1 шю жанры жагынан: хайуанаттар туралы ертегшер, киял-гажайып ертегшер, батырлык ертегшер, новеллалык ертегшер, сатиралык ертегшерге белшедь
Халык езшщ ертегшер1нде киял тур1нде болса да, когам ем1ршщ кептеген мэселелерш камтиды. Ертегшерде адамгершшк, жаксылык-жамандык туралы неше алуан ойлар, тапкырлык накылдар, енеге-есиеттер айтылады. Мысалга казак халкынын батырлык ертегшерш алайык. Бул такырыптагы ертегшердщ басты такырыбы бас к^арманнын ерлшпен уйлену, неше турл1 кубыжыктармен, дию-першермен, дэулермен айкасу, рудын, елдщ намысын коргау болып келед1. Ягни ертегшщ идеясы жаксылыктын женуш арман кылып, сол идеяны баяндап береди Сол идеяны насихаттау аркылы тындаушысын тэрбиелейд1, ерлшке баулиды.
Эпикалык жанрлардын кай-кайсынын да басты ерекшелш - олардын сюжеттшпнде. Эпикалык сюжет - тутас угым. Онын ерекшелштершщ, тарихи ершу жолын, жекелеген белшектершщ алмасу, жанару принциптерш мотивтер аркылы жан жакты сипаттауга болады. Сез1м1з дэлелд1 болу ушш темендеп ертегшерге токталамыз:
«Жартытвстж» ертепс дуние жуз1 халыктарынын кептеген ертегшершде сез болатын перзешгаз кемтр мен шалды суреттеуден басталады. Кемшр мен шал мал-дуниеге карамай, кай жерде эулие болса, соган тунеп, Алладан бала тшеп, б1р жыл журед1. Тунеген эулиелерден ешкандай кемек болмаган сон, елше кайтпакшы болады. Кемшр б1р шенгелд1 керш калып, сол шенгелдщ тубше келш уйыктап калады. Тус керед1. Тус1нде ак шалмалы кожа жетш келш, кемшрге: «Эй отыз ул берешн бе, жок бэрше балап, б1р ул берешн бе?», - дейдь Кемшр: «Б1р-ак ул бер!» - дейд1. Кемшрдщ керген тус1 шындыкка айналады. Кемшр сур етке жер1к болады. Караса, жарты теспк шут тур екен, соны асып жеп, жершн басады. Содан улынын атын Жартытестш деп кояды. Ертеп б1р балага зар болып журген ата-аналардын хал-жагдайына аса кещл белш, эсерленд1ре баяндайды.
Мше, осылай жасы улгайган ата-аналардын бала тшеп, эулиелерд1 кезу1 кездойсок емес. Мунын астарында халыктын батыр улды ансаган арман-максаты жатыр. Сондыктан да оны батырлык ертегшердеп дэстур бойынша ата-анасы тарыгып, зарыгып журш керген, ягни гайыптан туган бала ретшде суреттейд1 [1; 241]. Ертеп, жырлардын кеб1нде эулие балага зарыккан шалга аян берсе, талданып отырган шыгармада ак шалмалы шал келш, кемшрге аян береди Бул -ертегшщ кенелшн керсететш белп.
Кешпкердщ гайыптан туу мотив1 букш жер жуз1 халыктарынын ауызею шыгармаларында бар [2; 45].
Ертегшщ сюжетпк курылымында «ат тандау» мотив1 де кершю тапкан. Ат тандау мотив1 кешпкердщ экесшщ бшк бэйтеректщ басына шыгуына тыйым салуына байланысты ербид1. Бул
ертегшщ 6a^a ертепден 6ip aйырмaшылыFы бшк бэйтерек кешпкердщ есшшц aлдындa edn т¥рaды. Кешпкердщ экесi: «Эй, бaлaм, сен б¥л aFaшrça шы^ушы болмa, бос^ бaсыц aйнaлып K¥лaп к^тасы^» - деп бiрнеше рет aйтaды. Бaлa 6ipa3 ойлaнып жYрiп: «Осы aFaшrça шыFып ^решн», - деп, aFaштыц бaсынa шыFaды. Kaрaсa, 6ip кeшкен ел келедi. бцкей жaс ¥л-^ыз ^гар-^гар т¥рып, эн сaлып, eлец aйтып келедi. Оныц aртындa жaс жiгiт, келiншектер ^^-^гар болып, оныц aртындa шaл-кемпiрлер де келедь Соны кeрген бaлa: «Ол aFaшrça мiнбе, шыдпa!» деп жYргенi экемнщ мынay екен FOЙ, ^ызьщ кeрсе кетiп rçaлaды деп жYрген F0й», - деп ойлaп, aFaштaн тYседi. Кеште кeргенiн экесiне aйтaды. Сондa экесi: «Ой, бaлaм, ол ^ргенщ - eтiп 6apa жaтrçaн дYниенiц сaFымы. ОFaн тiрi aдaм тYгiлi, eлген aдaм дa жетпейдЬ», - дейдi. ОFaн бaлa бой бермей, кетпек болaды. Жaртытeстiк бэйтеректщ бaсынa шыFy aрrçылы eзге дYниенiц елесiн тaнып бiлyге ынтыFaды.
Бэйтерек обрaзы - кeптеген хaльщтaрдыц ертегшерше ортarç элемдiк aFaш тyрaлы тYсiнiк.
Бэйтерек, жaлFыз aFaш тyрaлы нaным-сенiмдер жeнiнде Ш.Уэлихaнов: «Жahaндa eсiп т¥рaтын жaлFыз aFaш немесе б¥тa rçaдiрленiп, оныц бaсынa тYнейдi. Оныц ^сытн eтiп бaрa жaтrçaн aдaмдaр б¥тaкгaрынa шYберек бaйлaйды, ыдыс тaстaйды, я болмaсa aттыц жaлын тYЙiп тaстaйды», - деп жaзFaн [3; 113].
Yш элемдi жaлFaстырyшы космостыщ aFaштыц шaмaндьщ тYсiнiкте жarçсы сaкгaлFaндыFын Е.М.Мелетинский «Поэтик мифa» (М, 1976.) aribi ецбегiнде дэлелдеген. Ал CА.Kaсrçaбaсов: бarçсылaрыныц ^олыш ¥стaйтын aсaтaяFы - осы космостыщ aFaштыц eзгерген тYрi» деген т¥жырым жaсaйды [4; 87].
Бaлaныц экесi: «Б¥л ендi то^тaмaйды», - деп ойлaп, елiндегi он бiр сыншыны шarçыртып aлып, олaрFa бaлaсы кYндiз-тYнi шaбaтын aт тaццaтaды. Бiр сыншы жердiц жетi rçaбaт aстындa жaлFыз кeздiнiц ^ой мойынды K¥лaшолaFы бaр екенiн aйтaды.
Сонда Жaртытeстiк: «Не aнa жер aстындaFы ^ой мойынды K¥лaшолaкгы aлaмын. Болмaсa, aнa eлец aйтып, кeшкен елге бaрaмын», - деп, етек-жецiн тYрiнiп, жaяy жeнеледi. АFaш тYбiне келш ¥йыкгап rçaлFaн Жaртытeстiк бiр кезде шырылдaFaн aщы дayыстaн оянып кетед^ Сeйтсе, ¥ядa жaтrçaн Сaм¥рьщтыц бaлaпaндaрын жейiн деп бaрa жaтrçaн aйдahaрды кeредi де, оны eлтiрiп, бaлaпaндaрды aжaлдaн к¥тrçaрaды. Сол Yшiн rçahaрмaнды Сaм¥рьщ жaт сырлы дYниеге жетюзш сaлaды. M¥ндa ежелгi дэyiрдiц нaным-сенiмдерiнен сaкгaлып rçaлFaн сaрrçыншaкгaр кeрiнiс тaпrçaн. Ол - тотемдiк кезецдегi сешм бойыншa Сaм¥рьщ ^¥с eзiнiц жarçсы кeрген кейiпкерiн кез келген rçиыншыльщтaн, та^ыры^^ aлып шыFy керек деген JY^m^
Дию, перi, жезтырш^, сaм¥рьщ ^¥с, aждaha - шыFыс эдебие^нде жиi rçолдaнылaтын т¥рa^ты кзлыпкз. aйнaлFaн мифологиялыщ обрaздaр. Б¥л обрaздaр eте кeне зaмaндaFы aдaмдaрдыц мифологиялыщ тYсiнiгiнiц ¥KсaстыFынaн кeптеген хaльщтaрдыц фольклорынa ортarç болып кеткен.
Ертегiде Жaртытeстiктiц жер aстынa тYсiп, дэyдiц K¥лaшолaFын aлy Yшiн aйдahaрмен, жaлFыз кeздi дэумен жaлFыз кYресiне Yлкен мэн бершген. Жaртытeстiк жayлaрымен кYрескенде ^ор^у дегенд есiне де aлмaйды. Жayын гартен^, Жaртытeстiктiц кYш-rçyaты aртa тYседi.
Оныц жayы, мейлi ол aйдahaр, жaлFыз кeздi дэу не aдaм болсын, олaр дa орaсaн зор ^ш иесi ретiнде бейнеленедi. Mысaлы, rçahaрмaн дэyдi шо^трмен сaлып rçaлFaндa, «О, мыт жердiц бYргесiн-aй!» - деп, rimi бYрге шaвдaндaй кeрмейдi.
«Кешпкердщ, мiне, aлып тa кYштi д¥шпaндaрын жецyi - сeзсiз, хaльщтыц б¥кaрa rçорFaнышы болaрльщ жaн тyрaлы aрмaныныц жемiсi мен оныц жarçсыльщ пен жaмaндьщrça, эдiлеттiлiк пен эдiлетсiздiкке деген кeзrçaрaсыныц сэyлесi [4; 252].
Эпостaрдa кeп тaрaFaн сюжеттiц бiрi - «^тыр кYЙеyдiц e3 rçaлыцдыFыныц тойындa» кездесетiн кeрiнiс. АтaлFaн кeрiнiс «Жaртытeстiк» ертегiсiнiц екiншi сюжетiнде кездеседi. Мифологиялыщ жayлaрын жецген Жaртытeстiк елiне келгенде, aйттырFaн rçaлыццыFын ^març хaны aлмarçшы болып елiн шayып кетедi. Kahaрмaн жayмен жaлFыз соFысып, xan^m a3a! етyi «Жaртытeстiктiц» эпос эсерiнен жaцFырFaн бaтырльщ ертегi екенiн дэлелдейдi. M¥ндaй сюжет кeптеген хaльщтыц ертегiлерi мен ертедеп гректiц «Одиссеясы», сон^й^ «Ед^е бaтыр», «Алпaмыс бaтыр» жырлaрымен «Фaзыл-Mэриям» т.б. дaстaндaрындa кездеседi.
Жaртытeстiктiц Faжaйып тууы, Сaм¥рьщ ^спен достaсyы сия^ты сaрындaры «Ертeстiк» ертегiсiмен ¥Kсaс болFaнымен, ертегi мaзм¥ныныц ^¥рылымы мен rçahaрмaндaр iс-эрекетi жeнiнен eзiндiк aйырмaшыльщтaры бaр.
Кекжан батыр мен айдаЬар» ертепсшщ окшасы балага зарышу желiсiнен басталады. Бiр KYHi шалы конакка KeTin, KeMnipi калыц ойга батып жатып, уйыктап кетедь Уйыктап жатып, 6ip гажайып tyc кередь ТYсiндe узын бойлы, кара Kici кeлiп аян береди «Мен саган ceri3 карбыз, 6ip кауын бeрeмiн, тогыз балац болады. Кауыннан туган кенже балацныц атын Кекжан батыр кой», -дейдг
Кeмпiр уйкыдан оянса, касында сепз карбыз, бiр кауын жатканын кередь Кeмпiр кауын, карбызды жеп тойып алады. Шалына сырын айтпайды. Эулиенщ касиетп жемюшщ аркасында, кeмпiр жYктi болып, карбыздан тогыз ул табады. Кенжесшщ атын Кекжан батыр кояды.
Fайыптан туу мотивiн арнайы зерттеген академик А.Н.Веселовский гайыптан туу мотивтершщ тYрлeрiн айта кeлiп, «жемютен туу» сарыны маньжурия мен фин журтыныц фольклорында кeздeceтiнiн айтады. Аталган мотив турю халыктарына ортак туынды «Таhир-ЗYhра» дастанында да кeрiнic тапкан. Бул шыгармада патшаныц эйeлi дэруштщ берген касиетп алмасыныц аркасында ЗYhраны табады. Ал, адамныц гайыптан тууына ceнушiлiк - кене дэуiрдщ (матриархат) жемю eкeнi мэлiм.
Ертегшщ окшалык курылымы кYрдeлi. Композициялык курылысы жагынан Караганда, бул eртeгiдe бiрнeшe сюжет камтылган.
Кeлeci окшаларда кeмпiр мен шалдыц балалары eржeтiп балшатка толганы, оларга бiр отбасынан калыцдык iздeуi (кене эндогамия салтыныц кeрiнici), тогыз улдыц кeнжeci Кекжан батырды айдаhардыц талап eтуi мен кeйiпкeрдiн оны алдын ала ceзуi (кене иницация гурыптарыныц eлeci), Кекжан батырдыц бiрнeшe рет багын сынауга тэуекел ету^ мунысын жолдастары да кош керу^ жамбыларды атып тYciрiп, балуандарын жещп, Yш кызды алуы, оларды жолдастарына сыйлауы, Кекжан батырдыц тYрлi кeмeкшiлeрi болганымен (iзшi, жулдызшы, балык санын бiлгiш) калыцдык алуга жалгыз аттануы, жауларын eрлiкпeн жeнiп алып кайтуы т.б. сез болса, кeлeci сюжеттерде кене дэуiр мифтeрiнeн калган «блмес алыптар» жайындагы мотивтeрдiн саркыншагы кершю тапкан. Ертeгiдe бул мотив Кекжан жаныныц бэкiнiн ушында болуы мен батырдыц eлуi мен гажайып жолымен кайта тiрiлeтiн тусында кeрiнeдi. Мысалы, мыстан кeмпiр Кекжан батырдыц «осал жерш» патшаныц шартын орындап алган кызы ашады. Кыз ацнан келген Кекжан батырдан жаны кайда екенш сурайды. Айтпаган соц кыз жылайды. Сонда Кекжан батыр ойланып: «Айтсам айтайын, жылап болмадыц FOй!»-дeйдi.
- Менщ жаным оц жак керпенщ астында, бэкiнiн ушында, тiрi жаша тic жарып айтушы болма!» - дeйдi де анFа кeтiп калады. Оны бiлiп алFан кeмпiр кызды шарап бeрiп мас кылып, оц жак керпенщ аcтындаFы бэкiнi алып, отка кыздырып, cуFа лактырып жiбeрeдi. Кызды Едiлдiн аржаFына eткiзiп, алтын cараЙFа камап тастайды.
Сол уакытта бiргe жолдас болFан Yш кшнщ кeнiлдeрi каяу, кабактары кiрбeн тартып, бiр ceзiк пайда болады. Сонда жулдыздыц санын бiлeтiн кici: «Жарык жулдыз аFып тYCтi. Кекжан батыр дуниеден eтiптi, Ендi оныц CYЙeгiн iздeп табу керек», - дейдь Iзшi кici Кекжан батырдыц iзiмeн ак орданыц Ycтiнeн шыFады. Келсе, Кекжан батыр елш жатыр екен. Балыктыц санын бiлeтiн кici балыктарын тYгeндece, шортан жок екен. Ол дереу cуFа тYciп, терец жершен шортанды тауып алады. Шортанныц шш жарса, iшiнeн бэкi шыFады. Оны Кекжан батыр жаткан кeрпeнiн оц жак астына тыFады. Сол уакытта козFалFандай болады. Олар сонда Кекжан батырдыц жаны екенш бшедь Бэюш алып отка кыздырып, cуFа малады да, кeрпeнiн астына кайта тыкканда, Кекжан батыр оянып: «Катты уйыктап кеткен eкeнмiн FOЙ», - деп орнынан ушып турeгeлeдi. Iзшi raci:
- Жок, сен уйыктаFан жоксыц, eлiп калыпсыц, бiз тiрiлтiп алдык, - дeйдi. Соны айтып, олар кайтып кeтeдi.
Каhарманнын «eлiп пршу» мотивi алтайлыктардыц «Алтаин Сайын Салам» атты eртeгiciндe, «Ер Сайын» жырында «Кожа Fаффан» кисасында т.б. халыктардыц фольклорлык шыFармаларында кeздeceдi.
Ертeгi тYЙiнiндe экeciнiн кeгiн алып, оны катeрлi жолFа жумcаFан айдаhарды eлтiргeн Кекжан батырдыц баласы cурeттeлeдi.
Ендi Кекжан батыр айдаhарды iздeйдi. Бiрнeшe ай жол журiп, айдаhардын турFан жерше келсе, айдаhардын касында торы атты бiр кара жiгiт жатыр екен. Анадайдан кeрiп, Кекжан батыр элп жiгiттi атады. Канша атса да элп жiгiткe ок дарымайды. БолмаFан соц Кекжан батыр жiгiттiн касына кeлiп:
- Мына eлтiргeн айдаhарыц мeнiн досым eдi. Сен оны неге елт1рдщ? - дeйдi. Жтт:
- Мен неге елирмешн. Мен анамньщ курсагында жатканда, ол менщ экемдi алып кетiптi, сондыктан мен кегiмдi алдым, - дейдi. Кекжан:
- Экец аты кiм едi? - дейд^Бала:
- Экем аты - Кекжан батыр, - деп жауап береди
Сейтсе, ол Кекжан батыр елден кеткенде ште калган баласы екен. Экелi-балалы екеуi сол жерде табысып, аман-есен елiне келiп барша муратына жетедi. Бул керiнiстегi эке мен баланыц бiрiн-бiрi танымай, ^ш сынасуы - матриархат дэуiрiндегi отбасылык гурыптыц сэулесi. Мундай мотив «Дарига кыз», <^стем дастан» т.б. жырларда кездеседi.
Кептеген ертегiлерде каhарман ру, тайпа, халык камы Yшiн жауга жалгыз аттанып, жещске жетiп, оныц урпагы жайында эцгiме болмаса, талданып отырган шыгармада ертегi сюжетiне шежрелш тутастануга тYCкен батырлык жырлардыц ыкпалы тигенi ацгарылады. Буган батыр мен оныц алысатын жауы мифологиялык образ болганымен, сондай-ак елiп-тiрiлу, сикырлы заттардыц кемегi керiнгенiмен, ата кегiн куу, душпанына деген каталдыктыц урпактан урпакка жалгасын керсетуi батырлык, бостандык угымын кецейте тYсуi дэлел бола алады.
«ЖалFыз жiгiт урпактары» ертегiсi Жалгыз батырдыц калмактармен согыс Yстiнде каза табуы, елер алдында жолдасына ште калган баласын аманат етумен басталады. КЛарманныц кайтыс болуы кец суреттелген. Аталган ертегiде халык ауыз эдебие^нде ец кец тараган «Аллага жалбарыну» мотивi керiнiс тапкан. Ол ертегшщ мына тусында керiнедi. Жалгыз батыр калмактармен бiрнеше кYн согысканнан кешн жараланып, каза болады. Буган киналып-^йзелген досы шарасыздан Аллага: «Кудая, маган батырды тiрiлтiп бер?!» - деп жалбарынады. Оныц тiлегi кабыл болып, Алланыц кудiретiмен Жалгыз батыр тршп, досымен табысып, согысты жалгастырады. «Аллага жалбарыну», «елш-^ршу» мотивтерi «Таhир-ЗYhра», «Сэнуар патша», «Ер Сайын» сол сиякты баска да кептеген дiни дастандарда жиi кездеседi.
Кайта тiрiлген Жалгыз батыр келес шайкаста езiнiц каза боларын сезiп, iште калган баласыныц атын Ертуяк койсын деп аманат етедь
«К^арманныц кайтыс болуын кец суреттеу - экелi-балалы батырларды жырлайтын шыгармаларга тэн» [5; 136] десек, батырдыц дYниеге келер алдындагы экесшщ каза табуы, оныц анасыныц шшде калуы кене замангы «гайыптан туу» мотивiнiц феодализм заманына сэйкес «ерекше жагдайда туу мотивiне» ауысып, кейiпкердi эсiрелеп керсету Yшiн колданылган керкемдш тэсiлдердiц бiрi.
Ертегiнiц сюжеттiк к¥рылымында элем халыктарыныц фольклорлык туындыларында жш ушырасатын эпостык мотивтердiц («бал ашу», «тYC керу», тYC жору», «эке сырын бетен адамнан есту» т.б.) бiразы кездеседi. Батырлык жырлардыц кебше тэн ерекшелiктердiц бiрi - батырдыц ерте есею^ алыптыкты жастайынан танытуы. Осы ерекшелiк аталган ертегiде де кершю тапкан. Ертуяк та терт-бес жаска келгеннен кейiн, ауылдыц балаларымен доп ойнап, сиракка кагып ел^ре бередi. Бiр кYнi ауылда бiр кемпiрдiц жалгыз баласын упай алып, елиршть Элгi кемпiр Ертуякты: «Жалгызыцнан жайрагыр, менiц жалгыз баламды ел^ргенше, жорыкта елтiрген экецнiц к¥нын даулап алсацшы!» - деп баланы каргайды. Бала оны елемей журе береди Бiр кYнi асык ойнап, садагын иiрiп, YЙне келе жатканда, бiр кемпiрдiц ермегiне садак тиiп кетш, Yзiп тастайды. Элгi кемпiр баланы каргап: «Калмактан экецнiц кунын алсацшы, менщ ермепмде не алмагыц бар едi?» - дейдi. Кемпiрдiц жалгыз баласын урып елтiру мен ермегш бузу аркылы экесi туралы шындыкты бiледi.
Ертуяк езiне сай тулпар тацдап мшш, касына бiр жауырыншы мен екi жYЗ жiгiт ертш алып, жауга карсы аттанады. Жауга таянганда, жауырыншы жауырынга карап: «Бул жолда барганмен, жолымыз болмайды екен, кайтайык», - дейдi. Оган Ертуяк карсы болып: «Шыккан бетiмнен кайтпаймын, не болса да барып керермш», - дейдi. Екi жYЗ жшт коркып, ермей калады. Ертуяк жауга карсы жалгыз аттанып, калмакпен жалгыз согысып, ерлiктiц неше алуан тYрлерiн керсетедi. Бул туста Ертуяктыц ер мiнезi мен батырлык бейнесiн айкын ацгарамыз. Батырдыц жауга жалгыз аттанып, жалгыз шайкасып жецуi каhармандык эпос мазмундарымен («Алпамыс батыр», «Ер Сайын батыр» т.б.) сэйкес келед^
Кеп жылдан кейiн Ертуяк баласы Шашбайды ертiп, екiншi рет жауга аттанып, майдан Yстiнде каза болады. Эке елiмiнен соц жаца урпактыц ерлш аренасына шыгуы - эпостагы шежрелш тутастану кубылысыныц ыкпалы [6; 396].
Ертегшщ сюжетше, поэтикасы мен курылысына батырлык жыр Yлкен ыкпал еткен. Кептеген киял-гажайып ертегшершщ сюжеттiк желiсiнде батырлар жырындагыдай туракты прологтар мен эпилогтар бар.
«Ал, бас каhарман туралы эцпме бiткен соц, негiзгi сюжетке жалгасатын эпилогта кейiпкер мен оныц жанындагылардыц эрi карайгы тагдыры сез етшедь Эпилогтагы бас кейiпкер, кеп жагдайда, негiзгi сюжеттегi каЪарманныц баласы немесе iнiсi болып келедi. Ол ендш жерде агасы не экес бастап, Yлгiре алмай кеткен idi тындыруга тшс» [7; 213].
Агайынды батырлардыц карым-катынасы патриархалдык отбасылык эдетке багындырылып, олардыц ерлiгi тарихи душпандармен согыста гана емес, мифологиялык жаулармен кYрес Yстiнде де танылады.
Шашбай езшщ калындыгын айдаИардан куткару аркылы Yйленсе, шюшщ калындыгын да дэудщ кысымынан бетпе-бет кYресу аркылы алады. Агайынды ею батырдыц урпактары Найзабай мен Кылышбайдыц экесi Шашбай дYниеден етедi. Жас батырлар калмак жауын жецiп, ел-журтын коргап, муратына жетедi [7].
Корыта айтканда, мотив - сюжет аясында езiнше дербестт бар, окигасы iштей тужырымдалып, жинакталган бYтiннiц белшегi, ягни толып жаткан окигалар тiзбегiнен куралатын сюжеттiц жекелеген киындысы. Бул орайда мотивтiц кызмет бYтiннiц белшегi болумен шектелмейдi, ол - окигаларды, ситуацияларды белгiлi бiр тэртiппен киюластыруга катысатын ец теменп жинактаушысы жэне окигаларды уйымдастырушы дей аламыз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Алпысбаева К., Эесбаева П. Колжазба корларындагы батырлык жырлардыц жиналу тарихы. -Алматы, 2017.
2 Фольклорлык муралар: жиналу, жариялану тарихы. - Алматы, 2014.
3 Валиханов Ч.Ч. Собр. Соч. Т.1. - Алма-Ата, 1961.
4 Каскабасов С.А. Казактыц халык прозасы. - Алматы, 1984.
5 Каскабасов С.А. Тутастану - фольклор поэтикасыныц зацдылыгы //Казак фольклорыныц поэтикасы. - Алматы, 2001.
6 Каскабасов С.А. Жаназык. - Алматы, 2002.
7 Бабалар сезг 75-том. - Астана: Фолиант, 2011.
ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ РОЛЬ МОТИВА В СЮЖЕТНОМ ПОСТРОЕНИИ СКАЗОК
К.Б. Алпысбаева к.ф.н., ведущий научный сотрудник, Институт литературы и искусства им. М.О. Ауэзова КН МОН РК email: alpysbaeva-k@mail.ru
Главная особенность любых эпических жанров - в их сюжетности. Эпический сюжет - неразрывное понятие. Его особенности, все перипетии его истории, принципы смены, обновления некоторых частей позволяют всесторонне охарактеризовать посредством мотивов. В этом случае функция мотива не ограничивается служением лишь в качестве части целого, он - самый низовой собиратель, участвующий в выстраивании событий, ситуаций в известном порядке и организатор.
Ключевые слова: текст, сказка, сюжет, мотив, рукопись, фольклор, герой, великан
THE FUNCTIONAL ROLE OF MOTIF IN THE PLOT CONSTRUCTION OF FAIRY TALES
K.B. Alpysbaeva Cand. Sci. (Philology), Leading Researchear, Institute of Literature and Art named after M.O.Auezov, Almaty, Kazakhstan email: alpysbaeva-k@mail.ru The main feature of any epic genres - in their plot. The epic plot is an inseparable concept. Its features, all the vicissitudes of its history, the principles of change, updates of some parts allow to fully characterize it by means of motives. In this case, the function of the motive is not limited to serving only as a part of the whole, it is the most grassroots collector involved in the attachment of events, situations in a certain order and organizer.
Keywords: text, fairy tale, plot, motive, manuscript, folklore, hero, giant
Редакцияга 26.02.2019 кабылданды
