CC BY
19FTAXP 17.71.07
АРХАИКАЛЬЩ ЭПОСТАРДАГЫ ЦАЬАРМАННЬЩ YRHEHy МОТИВ1НДЕГ1 ТОТЕМД1К
БЕЛГ1ЛЕР
Н.А. Мажиева
6D011700-^a3a^ тiлi мен эдебиетi мамандыгыныц PhD докторанты Казац ^лтты^ цыздар педагогикалыц университетi, Алматы ц., Казацстан, e-mail: [email protected] Fылыми жетекшi: PhD доктор Н.С.Балтабаева
Мацала архаикалыц эпостардагы батырдыц цилы оцигалары туралы сез цозгалады. Архаикалыц жырлардыц сюжетпк желю1 тYрлi оцигалармен ^штасуын царастырады. Жырдыц непзп тацырыбы цаИармандыцпен Yйлену мотивiндегi тотемдiк белгiлерi эпикалыц аныздардын ец ескi сарыны, ягни элi де зерттеудi цажет ететiн ерекше тацырыптардыц бiрi. Жырдыц мазм^ны наным-сенiмдiк, мифпк, тотемдiк бегiлерi жайында кецiнен цозгалады жэне осы мэселе фольклор белiмiндегi кYрделi талдаулар болып келедi. Отандыц галымдардыц зерттеулерi мен тацырыптары басца багытга болгандыцтан, бiздiц басца цырынан царастырылган ж^мыс езектiлiгiн жоя цоймайды. Казац эпостарындагы халыцтыц цалаулы ^лы мен аяулы аруларыныц енегелi гстерш жас буын, келешек ^рпацца Yлгi етедi.
Туйт свздер: архаикалыщ эпос, типология, hphapMüH, мотив, тотем, наным-сенгм
К1ркпе
Ежелден цалыптасцан кене (архаикалыц) эпос жанры туралы гылыми зерттеулер ете кеп. Архаикалыц эпостыц типологиялыц формасыныц цалыптасуы жайлы «Казац эдебиетшщ тарихы (фольклорлыц кезец)» жан-жацты айтылган.
ХХ г.б. цазац фольклорында кептеген жанрлардыц пайда болганы белгiлi. Соныц бiрi цазац эпосы жанрларыныц iшiндегi - архаикалыц эпосы ец тартымдысы десек цателеспеспiз. Эйткенi эр жырдыц мазм^ны, сюжеттiк желiсi бiр-бiрiне ^цсамауыныц езi басца жанрлардан ерекшеленуi деп бшу ц^птарлы. Осыган орай: «Кене эпостар шю тацырыптыц, сюжеттiк ц^рамы бойынша бiркелкi емес...» [1; 271] - деген нацты талдауы келпршген. Жанрдыц ерекшелiгi, адамзаттыц ерте дэуiрiндегi сана сезiмдерiнiц дамуы, жаратылуы мен тYсiнiктерiнiц цалыптасу туралы эртYрлi мазм^нда кездеседi. Ягни, жанрдыц ертегiлiк сарыны мен мифтш белгiлер басымдау болып, К^арман мен кейiпкерлердiц тYрлi тайпалыц цацтыгыстар туралы ацыздардан негiзделген оцигалардыц сюжетi ерлiк туралы туындайтын мотив тYрлерi кеп баяндалады.
Алгаш архаикалыц эпосца жататын жырлар туралы галымдарымыздыц эртYрлi пiкiрлерi элi де талас тугызатыны аныц. С.Касцабасов «Казацтыц халыц прозасында» «К¥ламерген», «Едш, Жайыц», «Таласбай мерген» сияцты жырларын архаикалыц батырлыц ертегiнiц негiзiн цалаган хикаялар деп царастырады [2; 219]. Сол сияцты, «Жоямерген», «Дотан батыр», «К^быг^л», «Мэлш батыр», «Арыц мерген» шыгармалары жанрлыц белгiлерi бойынша ежелгi эпостарга жатцызылуда. Б^лардыц цатарына «М^цлыц-Зарлыц» жырын да цосуга болады [3; 296]. Архаицалыц эпос тайпалыц жYЙенiц кезецiнде цалыптасады. Ол миф пен ертегiлердiц керкем арсеналына CYЙенедi. Сондай ертегiлiгi басым, бiрац келемi мен сюжетiнiц керкемдш шыгарманыц жанрлыц ерекшелiгiн оцшаулайды. Осы жанрдыц сюжетпк мазм^ны, керкемдiк ерекшелт, типологиялыц ^цсастыцтары, мифологиялыц кейiпкерлер мен наным-сешмдш оцигалар желiсi жырды керкейте тYседi.
Казац жырларындагы халыцтыц кетеретш мэселесi тек цана тайпаны, отбасы, халцын цоргау гана емес, шешушi екi ел арасы тартыстардыц соцын цантегiс болдырмауга негiзделген. Эрине, батырдыц алдында тек цана езiн ^ткен циыншылыцтар мен бегеттерден етiп, жещске жететiнi айтылып цана цоймайды, сонымен бiрге оныц езiндiк нормаларды сацтаганы, оны орындаганы туралы да сез цозгайды. «Керiп алган керiктiден, кермей алган тектi артыц» деген халыц мацалы
деп басып айтылган ба дейаз?! Сондыщтан адам вмiрiндегi осы 6ip аса нэзш, аса шетiн мэселе ^ай жырды алмасацыз да, оныц непзп e3eriH ^¥Райды. Олардыц мазм^нынан хальщтьщ ^гым тYсiнiгiн, танымын, салт дэстурш танимыз. Кай жырды алсацыз да жайсац жар, аяулы жансерiк iздемейтiн батыр жо^. Эр отбасыныц тшеу^ ер жшттщ арманы осыган саяды. Ал ^ыз бала жат ж^рт Yшiн жаралган тагдыр иесi. Сол себептен ^аза^ эпостарында батырдыц ерлш, хал^ын ^оргауы ар^ылы жерiн са^тап ^алуы, жарын iздеп, Yйленуi, т.б. ю эрекеттерi суреттеле баяндалып, жастарды дэстYрлi тэрбиеге багыттайды.
Осыган байланысты батырдыц Yйлену мотивiндегi тотемдiк белгiлердi ^арастыратын болса^, б^л мотивтщ ^аза^ жырларында кептеп кездесетiнiн ацгарамыз. Ол, «Асан ^айгы», «Ер Ед^е», «К^ламерген, Жоямерген», «К¥быг^л», т.б. шыгармаларынан кершедь
Жырдыц мазм^ны адамныц ерте кезден eмiр CYPуi, санасы мен тусшшнщ ^алыптасуы айтылган. Ягни, адамныц куннщ шуагынан, тYрлi жануарлардан, eсiмдiктерден, т.б. тотемдш белгiлерден таралуы туралы тYсiнiк ^алыптас^андыгына кез жеткiземiз. Халыщтыц ез тотемi ретiнде, ягни ез жануары (б^гы, бeрi, киiк, жолбарыс, т.б. ) тотемi болып, оны шр тугып наным-сенiмдiк тYсiнiк болган.
«Totem» гылыми термин туралы галымдардыц пiкiрлерi аз емес. Соныц бiрi Дж.Фрейзердiц пiкiрi бойынша, «Totem worship is essential to the existence of thegens and shows itself in the most various ceremonies; the totem animal also respects the clansman» [4; 96] - деп тотемнщ табигат пен адамзаттыц санасына немесе бейсаналыгына ^арамастан тYрлi сщырдыц эсерi ар^ылы болуы деп тYсiндiредi. Ягни, тотемизм - ешмдштер мен жануарлардыц барлыщ тYрлерiн тудыратын магия деген пiкiрдi ^стануга болады. Осыган орай, фольклордагы тотемизм туралы ата^ты тарихшы-этнограф М.О.Косвен [5; 157], орыс галымы В.Я.Пропп [6; 241] ецбектервде eзiндiк пiкiрлерi мен талдаулары ж^мысымызга мол Yлесiн ^осты.
Соныц iшiнде архаикалыщ жанрында тотемдш белгiлердiц жиi кездесуi тYсiнiктi жагдай. Мэселен, кене эпостардагы эдеттегi батырдыц ^ш ^уаты гажайып кeркемделiп, табигатпен тiлдесу, барса келмес сапарлар, тотемдш хайуанга немесе табигат жаратылысымен байланысы ар^ылы Yйлену сарындары ертегiлiк желюшщ басымдыгыныц кeрiнiсi деп есептеуiмiзге болады. Осыган орай, та^ырыбымыздыц негiзгi ма^саты жырдагы батырдыц ^аhармандьщпен Yйлену мотивiндегi тотемдiк белгiлерiнiц кeрiнiсi. Архаикалыщ эпос сюжеттерiнде жиi кездесетiн Yйлену ма^сатындагы сапарлары жэне сол жорыщта тYрлi сыннан ету желiсi.
Осы ^арапайым гашыщтыц ^алыцдыгын iздеу соншалыщ тартыс пен кYреске алып келу себебi де тYсiнiктi. Рулыщ тYсiнiк, дши нанымдар, дэстYрлi г^рыптар адамныц eмiрiндегi жолы мен мiндетiн кYн iлгерi белгiлеп ^ойган заманда кейiпкердiц ез тшегш жеке ацсарын айтудыц, сол жолда езгелердщ пiкiрiне керегар барудыц кYрделi кедергiлер мен орасан о^игалар тудыратынын кeремiз. Ерте кезде жастардыц еркiн махаббаты тете кYрделi жолды, табиги тYрде шешiлместей ^иын тYЙiн болган. Сол себептен де жырда олардыц езара мэселесi гажайыптыц, ^иялдыц, ерекше кYштiц, «жебеушiнiц» кeмегiнсiз м^рат^а жетпейдi.
Сондай-а^, «К¥ламерген, Жоямерген» мен «К^быг^л» эпостарыныц ерекшелiктерi бiр ^илы. Мысалы, «К^ламерген, Жоямерген» жырындагы жер асты патшасы Жыланбектiц ^ызы ^нс^луды эйелдiкке алуыныц eзi тотемдiк белгшщ кeрiнiсi. М^ндагы Жоямергеннiц YЙлену сарыны тYрлi ауыр сындарды тетеп барып жарын алатына кез жеткiземiз. Ал, «К¥быг^л» тYсiнде керген ^ызга гашыщ болып, сондагы ханныц ^ызы А^бшектщ «кел» деп ша^ыруы жас жштп ^айрап, тiлегiн элденеше рет ^айталауы кYллi о^игалыщ байланыстардыц дамуына себепкер болады. К^армандардыц эрбiр эрекетi ^н iлгерi тYC керу ар^ылы мэлiмделiп жатады. Кене дэуiрлерде адамга ^аскей кYштердiц жылан, айдаhар формасында кeрiнуi мейлiнше табиги едi.
Аталган тацырып бойынша «Ер Едiге» жырында YЙлену мотивi болганымен, ^аhармандьщ желiсi кездеспецщ. М^ндагы желi тек екi гашыщтыц YЙлену сарындагы тотемдiк белгiлердiц кершю бар. Мысалы, эулие Баба-Р^мардыц ^ызга кeзi тигеннен жYктi болып, Бабай TY^i Шашты Эзiз атты ^л туады. Эсе келе Бабай TY^i Шашты Эзiз дарияныц астында eмiр CYретiн су перiсiне гашыщ болып, су асты патшалыгына CYЦгидi. Екеуi бiрiн-бiрi ^натып YЙленедi. Осыган орай, Бурят хал^ыныц эпостарыныц типологиялыщ ^састыщтарын ^арастыруга болады. М^ндагы эпостарда каhармандьщ жырларга тэн нышандар да толыщ. Б^ган тагы да мысалдар кел^руге болады. Эзi аспан эмiршiсiнiц ^лы, жер бетiнiц азаткерi Гэсэр жер астындагы су патшасыныц ^ызы Алма
мергенге Yйленедi. Мше, осыньщ езшен де эпоста адамдардьщ аспан, жер, су элемi туралы кене ^гымыныц KepiHici байцалады.
Кырымныц цырыц батырыныц 6ipi «Дотан батыр» жыры. Б^л эпос мифтш кейiпкеpлеpге, полигамиялыц неке тYpi мен тотемдiк кepiнicтеpге толы. Полигамиялыц неке тYpi цазацтыц халыц ауыз эдебиетiнде гана емес, барлыц жазба эдебиетшде де кептеп кездеcедi. Эрине, некелесудщ б^л тYpi туралы царсы пiкipлеp туу мYмкiн. Сондыцтан м^ны ислам дiнiн ^стануга, шаригат цагидаларына байланыстыруга негiз бар. Сонымен бipге кеп неке ц^рудыц да сол заманныц eзiндiк cебептеpi де жеткшкп болган.
Сондыцтан eзiне эйел болар цалындыцты елден ел аралап, жерден жер кезш iздеп, тYpлi мэдениет мен дэcтYpлеpi, циындыцтар мен кедергшерден CYpiнбей eтiп, мацсатына жету немесе царсылас батырды жецу арцылы цаhаpмандыц ic эpкетi арцылы eзiне жар ету ^гымы негiзiнен ежелгi тYciнiкке барып тipеледi. Ал кейiннен жырлар желiciнде кездеcетiн кeп эйел алушылыц Ypдiciнiц кepiнуi ислам тYciнiктеpiнiц таралуымен байланысты болган. Мысалы, «Дотан батыр» батыр жырында кездеcетiн байдыц 40 баласы оныц 9 эйелiнен туганы деген .
«Дотан батыр» жырында агаларын iздеп, узац жолга шыццандагы оган «ц^ралайды кeзге ататын мерген», сацц^лац, желаяц, кeзбайлаушы» жолдас болады. Эрцайсысы белгiлi бip мифтiк образды ц^райды. Желаяц - желдщ иес болса, Кeлтауыcаp - кeл, таусогар - таудыц иелеpi, ягни тылсым кYш иелеpi, пipi болып саналган. Олар кeп циыншылыцтан осылардыц ^меп арцылы eтедi. Орыс галымы В.Л. Пропп пен цазац галымы СДасцабасов б^л кейiпкеpлеpдi «рух иелеpi» («духи-хозяева») деп атаган мифтiк бейнелеpi туралы жэне гылыми т^жырымдарына алып цосарымыз жоц.
Осы сарында галым Ж.К. Лебедева Киыр СолтYCтiктегi эпостыц жырларды салыстыра отырып, мынадай тацырыптарга бeлген:
1. Эйел кешпкердщ eзiне жар iздеу тацырыбы;
2. Батырдыц эйел алуы туралы [9; 12 ] т.б., тацырыптар кездеcедi. Б^л тацырыпта цазац жырларыныц цайсысын болмасын, ана ерке заманыныц кepiнici, аттары ацызга айналган Т^мар ханша, Бопай цыз, Гауhаp батыр цыз, т.б., цазацтыц цайсар, еpжYpек цыздарымыздыц ацыл парасаты, кYш-цайpаты eз мYДдеci гана емес отбасы, елiм деген цайратты цыздарымыз цаншалыц.
Осыган орай, мысалы «Кррцыт ата» шыгармасында цыздыц жiгiтке шарт цоюы, екеушщ сайысы аныц кepcетiледi. Мысалы, «^ам Бурабек ^лы Бамсы Бэйpiк» жырында жттке цыз бетiне перде тугып барып, «Ол саган кepiне цояр цыз емес» - деп бipнеше шарт цояды. «Ат жарыстан, оц атыстан, кYш сынасудан жецген соц гана келюм беpiп, цолына жYзiк салдырады» [10; 146]. -деген шарттары цыздыц цаншалыцты кYш иес екенiн дэлелдейдi. Ал батырдыц eзiнiц цалауына цояр талабы ерекше болуыныц cебебi неде? - деген с^рац туу мYмкiн. Екi елдiц аты шулы бipi елiне аты шыццан батыры болса, бipi ацылына гарю сай, сондай-ац ерге беpгiciз кYш иеci болган батыр цыз. Сондагы eзге жырлардан eзгешелiгi жауынгер цыздыц талабын орындап немесе бip гаргеннен гашыц болып жатпайтындыгын кepемiз. М^ндагы мацсат eзiнiц болашац жарыныц eзi цандай болса, цалындыгыныц да ерекше болуын талап ететiндiгiне кeз жеткiземiз.
Осыган орай, архаикалыц жырларындагы цаhаpмандыцпен Yйлену мотивi ана ерке дэуipiнiц цалдыцтары кepiнic беpедi. М^ндагы цаhаpманныц мацсаты эйел алуы болмауы да мYмкiн. Жырлардагы тYpлi оцигалардыц непзшде болашац цалындыгына кез болады. Бipац цол жеткiзу оцайга тYCпейдi. ^бшесе экеci мен агалары немесе цыздыц eзi болашац кYЙеуiнiц кiм болары белгiciз болгандыцтан тYpлi сынацтардан eтуiн талап етедi. Сыннан eту барысындагы олцылыцтар, мифтiк кейiпкеpлеp, тылсым ^штщ эcеpi матриархат дэуipiнiц кepiнicтеpi деп айта аламыз. Жырдагы цаhаpмандыц ic эpекетi арцылы YЙленген CYЙгенiн узац уацыт кYтiп, алда ешкiмдi кYЙеуi санамайтын цалындыгы туралы Fалым Р.Липец «жауынгер-цыздар» деген. Осыган орай галымныц пiкipiне тоцталар болсац: «Девка-богатырка как будто образец независимости. Но фактически-то она достается обычно герою после победы над нею, и дальше вступает как пленница, так же как и побежденный в поединке мужчины. Если она не теряет богатырскую силу, то большей частью как бы отказывается от ее применения, и активность воительницы утрачивается... т.е. становится мирными женами и матерями» [11; 58], - дейдь Клавдия Элиан сацтардагы б^л дэстур жайлы: «Подобный обычай был известен у саков: «кто из саков хочет жениться на девушке, должен вступить с ней в борьбу. Если верх в борьбе остается за
девушкой, побежденный борец становится ее пленником и поступает в ее распоряжение; только поборов девушку, может юноша взять ее в свою власть» [11; 23-24], - деген niKipi жогарыдагы жайды жандандыра тYседi. Ер жттке осындай талаща шыдау Yшiн орасан кушпен ^оса, а^ыл-айла да керек. Дегенмен, ^ыз бейнес ер жiгiт бейнесiнен езгеше. Ер жшттщ дYниеге келуi халыщтыц тыныштыгын сакгайтын жан келуiмен елшенедi. Эйел адамныц емiрдегi релi бас^аша. Сол себептен хальщ фольклорында нэзiк жанныц батырларша согыск;а аттануын ^уптамайды.
Ал, алтайлыщ «Маадай-Кара» эпосы да езшдш ^ырымен ерекшеленген. Эзiндiк символдыщ белгшер^ ягни ерте дэуiрiнiц ^алдыщтары кершю бередi. Мунда да батыр ^иын тапсырмаларды орындаганнан кейiн ^алындыгымен ушне ^айтады. Калыцдыщтыц экесi он ерiмдi алтын ^амшыны сыйга тартады. Сол сия^ты, Тувындыщтардыц салт-дэстYрi бойынша ^амшы эр адамда жалгыз гана болуы тиiс екен де, оныц бiлдiретiн езiндiк ырымы барлыгын керсетедi, ягни, атыныц сэттi болуы, ба^ыт пен малыныц кебеюiн бiлдiрген. Егер ^амшыны ^айтарып алса, оныц ба^ытсыздывда ушырауын бiлдiредi. Осыган орай, ^аза^ хал^ыныц Yйленуге ^атысты салт-дэстYрiнде де ^амшыныц орны ерекше деп атауга болады. Шешен хал^ы беташар дэстYрiнде ^ыздыц бетiн пыша^пен ашатынын айтады. Ол халыщтыц мiнезiнiц ежеттiгiн керсетедг Ал, ^аза^ хал^ыныц rçайсiбiр фольклорлыщ жанрын алмаса^ та, онда енерге деген куштарлыщ ай^ын сезiлiп тирады. Беташар бойынша келiннiц бетiн аш^анда кей жерлерде домбырамен ашса, кей жерлерде ^амшымен ашатын дэстур бар. Ол енерлi болсын, iбiлiс азгырмасын деген терец философиялыщ тужырым береди Сондай-а^, мифологиялыщ тYсiнiк бойынша уйдщ терiнде iлiнiп туратын ^амшы iбiлiстен ^оргайды деген сенiм бар.
Сол сия^ты, тYркi тектес халыщтардыц ерте кезден баста плдердщ, салт-дэстYрлерi мен Yйленуiнiц бiр-бiрiне у^сас екендiгiн айта аламыз. Буган халыщ ауыз эдебиеттершдеп орта^ сюжеттер мен о^игалардыц ^атар ерiлiп жазылгандыгы, керкемдiк шешiмдерiнiц у^састыгы, дуниетанымдыщ кез^арастарыныц ортакгыгы дэлел бола алады.
Мысалы, «Хикаят рисала Муцлыщ, Зарлыщ» жыры езiндiк кенелiгiмен ерекшеленедь Жырдыц негiзгi та^ырыбы - rçаhармандьщпен Yйлену мотивi орын алады. Эпостарда жш кездесетiн перзетке зар болатын, алпыс эйелi бар - хан. Мунда полигамиялыщ неке, ягни кеп эйел алу салты кездеседь Некелесудiц бул тYрiн ^аза^тыц сщют дэстYрi деп санауга болмайды. Муны ислам дiнiн устануга, шаригат ^агидаларына байланыстыруга негiз бар. Батырлардыц эйелдерi кейде ^ырывда немесе одан да кеп болатындыгы тарихымыздагы на^ты деректердi келтiруiмiзге болады. Муны жаугершiлiк заманныц ^алдыщтары деуге де болатын секшдь Жаудан олжага тYCкен тущын щыздар мен эйелдердi ерлiгi ас^ан батырларга, султандарга Yлестiретiн салт болган. Батырлардыц эйелшщ саныныц кебеюiне муныц да эсерi болганы сезсiз. Бiраrç бертш келе тYсiнiктiц езгеруi, кеп эйел алудыц езiндiк себептерi болгандыгы белгш.
Осыган орай, «Хикаят рисала Муцлыщ, Зарлыщ» жырында хан эулие аралап жYргенде, тагы бiр эйел алуына тYсiнде аян берiп, Каншайымды эйелдшке алады. Арманына ^ол жеткен ханга Каншайым бiр ул, бiр ^ыз туып бередi. Кызганыштан кез аша алмаган алпыс эйелi мыстанга урлатып, суга лакгырып, орнына екi кушш салып жiбередi. Жауыздывда ^арсы эр сик;ырлы iс эрекетке жебеушi тылсым кYш иелелерi Fайып ерен кырык; шiлтен суга тYсiрмей Зарлык; пен Муцлыщ екеуiне киiктi ана етед^ мунда тотемдiк белгiнiц керiнiсi бершген. Fалым В.М.Жирмунскийдiц осыган орай: Мотив «палеонтологиясы» тургысынан алып Караганда хайуанаттыц аналыгын емiп ескен бала туралы эцпмелер адамныц хайуанаттан туылгандыгы туралы жайлы тотемдiк ацыздыц жумсарган тYрi, мысалы, Ромул мен Ромды ^ас^ырдыц ^аншыгы асыраган; парсы патшасы Кирдi ит асыраган; Манастыц улы Семетейдi ар^ар емiзген жэне т.б.», -[12, 214 б.] сездерi дэлел. Кшктщ CYтiн iшiп, пiрлерi ^оргап, бала кезiнен сада^ тартып, мергецщкп Yйренген Зарлык; куш иесi батыр атанады. КYлмес ханныц елiне келш батырлыгын танытады. Кулмес хан батырдыц ^айсарлыгынан ^ор^ып ^ызы Куралайды эйелдшке бередi. Бала кезден гашык; болган Кара дэу К¥радайды алып ^ашады. Талайдыц тiсi батпай журген Кара дэуд жецуге Зарлывда оцай тимегеш туралы жырда былай делiнген:
Зарлык; хандай баланыц
Ба^айшагы майысты,
Кабыргасы ^айысты.
Айдаhардай ыс^ырып,
Балыцтайын б^лцысты... Зарлыцхан батыр сол шацта Карадэуден бек састы, - [13; 61]
деп жырланады. М^ндагы Карадэудщ осал жау еместiгiн, оны жецу оцайга тYCпейтiнiн тYсiнген Зарлыц Алла тагалага, эулиелерге жалбарынып, мiнэжат етедь Батырды nipi цолдап, жYЗ ердщ кYшiн 6epin, Каpадэудi жецедi. Зарлыц батыр К¥Ралайга Yйленедi. М^нда батыр цаhаpмандыц iс эрекетпен Yйлену сарыны кершюш беpедi. Адамзаттыц табигатпен байланысы, тылсым кYштiц эсеpi, наным-сенiмдiк кезцарастыц орындалуы шыгарманы эрлей тYседi. Бipде ана еpкi, еццi бipде эке ерю ектемдш еткен заман ерекшелшнщ сiлемдеpiн бiз кене гасырлардан беpi халцымызбен бipге жасасып келе жатцан багзы дэуip жырларынан аныц байцаймыз.
Айта келе, б^л сарыныныц тарихи тамыры терецге бойлайды. Архаикалыц жырлардагы жар iздеу, Yйлену мотивi аса эсеpлi бейнеленген. Онда тэцipiлiк таным белгiлеpi де, тотемдiк белгiлеpi де, сол ислам дш шарттары да кездесш, бip-бipiмен астасып кеткен. М^ныц e3i бip ру, тайпа, отбасы немесе халыцтыц мYДдесiн цоргаушы, ец CYЙiктi кейiпкеpлеpiнiц бойынан табандылыцты, мацсаттан таймауды кeздейтiн асыл цасиеттеpдi керу ниетшен туган ц^былыс деп есептеуге болады. Сол сияцты, жогарыда тоцталып кеткендей, батырлардыц бipнеше эйел алу мацсаты eзiндiк себептермен туындайтыны туралы цазац жырларында тYpлi Yлгiде кершепндш туралы элi де зеpттеудi цажет ететiндiгi сeзсiз.
Корыта келе, жырдыц непзп мазм^ны, сюжеттiц идеялыц бейнелеудеп кepкемдiк амалдарды зерделеуге тырыстыц. М^ндагы болашац жастар, оцырман мен тыцдарманына берер eсиетi осында.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Казац эдебиетшщ тарихы (фольклорлыц кезец). 1-том. Алматы: КазАцпарат, 2008.- 812 б.
2. Кдсцабасов С. Казацтыц халыц прозасы. Алматы, 1984.-272 6.
3. Ыбыраев Ш. Эпос элемг Алматы: Гылым, 1993. Б.336 .
4. Frazer J.G. Totemism. (1887); «Observations on Central Australian Totemism» («Journal of the Anthropological Institute for (Great Britain etc.», февраль и май, 1899)
5. Косвен М.О. Очерки истории первобытной культуры. М., 1957. -245 с.
6. Пропп В.Я. Русская сказка. Изд. Ленинградского университета, 1984. -378 с.
7. Касцабасов С. Жаназыц. Эр жылгы зерттеулер. Астана: Аударма, 2002. -584 б.
8. Батырлар жыры 2 том, Алматы: Гылым, 1961. Б.408.
9. Лебедева Ж.К. Эпические памятники народов Крайнего Севера. Новосибирск, 1982. С.12-69.
10. Корцыт ата штабы /Тур1к тшнен аударган: Б.Ысцацов. Алматы: Жазушы, 1994. -260 б.
11. Липец Р. Образы батыра и его коня в тюрко монгольском эпосе. М.: Наука, 1984. -263 с.
12. Жирмунский В.М. Сравнительное литературоведение. Восток и Запад. - Л., 1979.
13. Бабалар ceзi. Жуз томдыц. -Астана: Фолиант. 2008. Т.52: ^не эпос. -352 б.
14. Березкин Ю.Е. Африка, миграция, мифология. Ареалы распространения фольклорных мотивов в исторической перспективе. СПб., 2013. - 156 с.
15. Урманче Ф.И. Тюркский героический эпос. Казань: ИЯЛИ, 2015. - 448 с.
ТОТЕМНЫЕ ЗНАКИ МОТИВА ЖЕНИТЬБЫ ГЕРОЯ В АРХАИЧЕСКИХ ЭПОСАХ
Н.А. Мажиева
PhD докторант 1 курса специальности 6Б011700-Казахский язык и литература Казахский национальный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан, email: [email protected] Научный руководитель: PhD Н. Балтабаева
В статье рассматриваются героические события архаического эпоса. Сюжет архаической поэзии сочетается с разными событиями. Основная тема стихотворения - тотемные признаки свадебного мотива с героизмом - является самой древнейшей из эпических легенд, то есть одной из необычных тем, которые все еще нуждаются в изучении. Содержание стихотворения широко освещается в области вероисповедания,
мифических, тотемных знаков, и эта проблема является сложной в анализе фольклора. Исследования и темы отечественных ученых имеют разные направления, в связи с тем что работа рассматриваемая в других аспектах нашей темы находит актуальность. Желанный сын и избранная красавица в казахском эпосе являются образцами для молодого поколения.
Ключевые слова: архаический эпос, типология, герой, мотив, тотем, вера
TOTEM SIGNS OF MOTIVE FOR THE MARRIAGE OF THE HERO IN ARCHAIC EPICS
N.A. Mazhiyeva
PhD student of the specialty "6D011700 - Kazakh language and literature" Kazakh National Women Teacher Training University Kazakhstan, Almaty, email: [email protected] Scientific adviser: PhD N.Baltabaeva
The article discusses the heroic events of the archaic epic. The plot of archaic poetry is combined with different events. The main theme of the poem - totem signs ща еру wedding motif with heroism is the most ancient epic legends, that is one of the unusual topics that still need to be studied. The content of the poem is widely covered in the field of religion, mythical, totemic signs, and this problem is a complex for the folklore analysis. Research and topics of domestic authors have different directions, due to the fact that the work considered in other aspects of our topic finds relevance. The coveted son and the chosen beauty of the Kazakh epos and example for the young generation.
Key words: archaic epic, typology, hero, motive, totem, faith
Редакцияга 10.04.2019 кабылданды
