ӘДЕБИ ТІЛІМІЗ – КЕҢ АРНАЛЫ ТІЛ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ЭДЕБИ Т1Л1М1З - КЕЦ АРНАЛЫ Т1Л

Диана Абдусаттар кызы Абдумуминова

Ташкент облысы Шыршы; мемлекеттiк педагогика институты Казак; тш жэне

эдебиет багытынын, II курс студентi

Эдеби тiлiмiздiц- дамуы жолындагы iзденiстер. Ескертюштер бойындагы тiл ерекшелiктерi. «Абай жолы» эпопеясында эдеби тiлдiк нормалардын, колданылуы.

Кiлттi сездер: Эдеби тiлдiк нормалар, рухани ескерткiштер, стильдiк есу процеш, теориялык талдаулар.

Search for the development of our literary language. Language features along monuments. The use of the norms of the literary language in the epic "Abai Zholy".

Keywords: Norms of literary language, spiritual monuments, the process of style growth, theoretical analysis.

Б^л дэуiрде ез тшн, эдебиетш бшмеген, кадiрлемеген адам толы; мэндi интеллигент емес деуге де болады. Себебi, ол кандайлы; маманды; бiлiмi болса

да, рухани ой тэрбиесшде сыцаржак азамат болады.

К1Р1СПЕ БОЛ1М

Багзы заманнан эр ^лт езшщ ^лты Y™rn, дш Yшiн, жерi Y™rn - бак таласып, жан таласып келген. Акылгей, саналы, бiлiм жетiк т^лгалар, т^цгиыкка батып калган карацгы кальщ казак елш kyh болып жасаудан алып шыгу iс-шараларын жYргiзедi де, етене араласып ол тiзгiндi ез мойындарына ала отырып, есесiне жанын пида болатынын бiле отырып, тiлiмiз Y™rn, саналы ^рпактар катарына колсылу Y™rn ешкiмнен, ештецеден корыкпай, тайсалмай бар кYш-жiгерлерiн iске салады. Мiне, каншама дара да, дана т^лгаларымыздьщ кыршыннан киылган г^мырларыньщ есесiне, бYгiнгi жас ^рпак кeзi ашык, кeкiрегi ояу болып, ашык аспан астында, тыныштык орнаган жэннэт мекен орда да, ез ана тiлiнде окып, бшм нэрiмен сусындатып келуде.

АННОТАЦИЯ

LITERARY LANGUAGE - WIDE-CHANNEL LANGUAGE

ABSTRACT

М. ЭУЕЗОВ

HEri3ri BO^IM

OgeSu TiniMi3giH, TYn Ka3biFbi xantiK Tini eKeHiH Mofitrngay - ohbih, epKeHÏ ecin, Kecereci KerepyiHe e3re TingepgiR KocKaH ynec-canMaFtiH ^oKKa mtiFapy gereH ce3 eMec. OgeSu Tingi Stinafi KofiFaHga, Timi xantiK Tini araynbiHbiR imiHge ge SacKa TingiR scepiHeH MyngeM tmc, 6aF3bi gyHue ^apanFaHgaFM Ka3-KannbiHga TypFaH Sipge-Sip Tingi Tapux sni KyHre gefiiH ecTen SinreH eMec. AnticTaH apöanaMafi-aK octi Ka3aKTMR xantiK TiniH anaraH SoncaK, ohmr ce3giK KypaMtiHga ga e^enri Ten neKCHKaMM3gaH tmc sp anyaH apaS, napcti, morfoh ce3gepirnR 6ap eKeHi 6apmaMbi3Fa afigtiH aHtK Kepin, Sinin, KongaHtin ^ypremMi3 6ap. An, sgeSu Tin Sonca ohbih, ^afiti öygaH repi SacKama. MsgeHuerriH, eHep-6iniMHiH, Tini Sonyti ceöemi sgeSu TingiH, ayKtiMti ayt3 eKi TingeH sngeKafiga Ke«

Kanaö geceK Te, aytcnant Ke3e«gepgeri Kypgeni e3repicTep eTin, aHa TiniMi3gi« SuiK KepKeMgiK enmeMgepi e3imH, gscTypni, эcтeтнкanмк, nоэтнкanмк KyHgtinbiFbi MeH sgeSu Tin HopManaptiHaH afitiptinMaK eMec. Op ynT e3iH-e3i caKTan Kany ymiH e« öipmmi oct Tini MeH MsgeHHeTiH, 6onMbic-6iTiMm, canr-gscTypiH, ynirtiK KyHgtntKTaptH yMtTnayt ymiH ohm con KyHaptiMeH, SafintiFtiMeH, mKn-mtptHMMeH caKTan, SafitiTnacaK KeMrrneygiH,, ^öFanrnaygbiH, ^ontiH i3gey KepeKni3. Tinmi, FantM, ^Hnonorua FbinbiMgaptiHbiH, goKTopt, npo^eccop PaSuFa Ct3gtKOBa ce3 eTKeH, TingiK HopManapbiMbi3gbi, sgeSu TiniMi3giR KongaHy 3aHgbinbiKTapbiH, ce3 canTay epe^enepiH, afiTy MeH ^a3y cranbgepiH caKTafi oTtiptin, gaMMTyMMM3, 6afibrrybiMbi3, onapgtiH, KeK^Herm KepKeMgen, KeH,efiTyiMi3 KepeK ceKingi. Ka3aK sgeSu Tin gereHHiH, Sacra Senrici- ohmh, eHgenreH, cyptnTanFaH, HopManaHFaH Tin Sonyti KepeK. Kti3MeTi ^aFtiHaH, con xanbiKTbi« eMipiHge yfibiMgacrapymti, KoFaM MymenepimH, SactiH Kocymti cunara, afhh ^anntFa opTaKTtK KacueTi SonyFa Tuic, SipaK sgeSu TingepgiR Ssp Ke3eRgepgeri ®;a36a TypnepiHge spgafitiM corfm öenrimR Sonyti mapT eMec. Op HspceHi« sp KyôbinbicraR 3ara canticTtipy apKtinbi e3re KyötinbicTapgbiH KapaMa-KapctictiHa Koro apKtinbi TaHtna Tycegi. OgeSu Tingi TaHy ymiH KapaMa-KapctictiHa KofibinaraH Sacra KyStintic - ayt3 eKi cefiney Tini. OgeSu Tin KongaHy Ts^puöecmge KoFaM ctHtHaH, HopManaptH KoFaM caHacti gyptic gen KaöbingaFaH ^sHe on HopManap Sapma ynrinepre opTaK öony mapT.

M. Oye3oB, Tinmi-FantM I. KeH,ec6aeBTapgbiH, Ka3aKTM« sgeSu TiniHiR Tapuxti ASafigaH SacTanaTtHtH, anafiga ohmr agangtFt Safi, KeHe ®;sHe ayt3 sgeôueTmgeri canTTtK, TapuxTtK ^^ipnapgaFt meSep, KepKeM eneR ynrinepiHgeri Tingepgi yMMTnay KepeKTiriH ecKepreH niKipnepiHe cyfieHe oTtptn, KefiiHri KeMengeHreH, ayt3ma ga ^a3Öama gaMtFaH ynTTtK sgeSu TiniMi3giR TaMtptMeH pyxaHH caSaKTacTtK opHaMafi or HSTH^e SonMactH afiTagt. 3epTTeyminep: «^yntnTacTapgaFt KynTeriH, ToHtKeK, Einre KaFaHgap ^afitHgaFt ®;a3y-

cbi3ynapgaFbi ^OKTay, Magas; peTiHge afiTbinFaH memeHgiK ce3 Ynrinepi, enengiK ^HKacTap, Ma^an-MSTengi TipKecTep SonFaHgbiKTaH, Ka3aKTapgaFbi aKbiH-^bipaynbis; gscTYpgin Kefiöip HbimaHgapbi opxoHOHHcefi ecKepTKÏmTepi TiniHeH 6aËK;anaTbiH» . Ka3ipri Ka3a^ sgeôu TiniHin Tapuxbi con Ke3geH TaMbip anarbiHbiH ^sHe onapgbin pyxaHH caôaKTacTMFb sni Y3inMefi Kene ®&TK;aHbiHa 6aca Kenin ôenegi. Ei3gin y^ttmk ce3 eHepÏHÏH KepKeMgiK gspe^ecirnn ôhïk, ôefiHeneyim MogenbgepiHin MongbiFbiH, Tingin ôafinbiFbiH ocbi ôacTaynapbiHbin KYHapnbinbiFbiH gen T^bipbiM ^acaraH on ^nTTMK MsgeHHeTTÏn TapuxTbin ^3aK Mep3iMiHge Tanafi enin, Tipinin, TYnen Y^yFa m9®;6yp ôonFaHMH FbinbiMH gepeKTep ap^binbi MsniMgefigi. 3epTTeyge FanbiM e^enri sgeÔH ^sgirepnepgeri KepKeMgeyim-ôefiHeneyim T9cin-K¥pangapgbi, OHbin ôyKÏn KongaHbc aanapbiH rçapacTbipa Kenin, OHgaFbi $OHeTHKanbiK, rpaMMaraKanbiK, neKCHKanbiK ^SHe KepKeMgiK YKcacTbiKTapgbin K;a3ipri Ka3aK sgeôn TiniHge gaMbin OTbpFaHbH HaKTbi KepKeM MSTÏHgeri MbcangapMeH TYciHgipegi. Op K&naMrep ce3 K^gipeTÎH TaHyga TeK e3iHe FaHa tsh meôepnÏK menôepmge TaHbinapbi xaK;. Ce3 KepKeMgiriH Kici KeKefiiHe KpHgbipbin, caHacbHa csyne TYcipy ymÏH K;anaMrepgin KonbHaH Kenepi sgeôn Tingi Tepen Menrepin, OHbin TingiK KYpangapbi MeH ôefiHeneyimTiK TscingepiH ^ayanKepminiKneH nafiganaHa ôinyi ôonca KepeK. Ce3 MsfieriHe msh ôepMereH ®:a3ymbi cypeTKep ôonbin ®:apbrmacbi ga ^anna^; ^¥pTK;a MsniM.

CaH FacbipnbiK 6afi Tapuxbi MeH pyxaHH 6afi M^pacbi 6ap sgeôn Tingin en 6mK ^eTicTirimn ^eHOMern 6ona ôinreH aca gapbiHgbi gapa T^nFaHbin spôip snriMeciHeH ôacran, ^nTMMM3gMn Y-™ K;a3biHacbi «Aôafi ^onbi» эпoпeacмнa gefiiHri TingiK ôenrinep Typanb TeopuanbiK; Tangaynap ^acanrnn, ôafibinTbi ofi K03Fanagbi. M^xTap Oye30B rnbFapManapbHga sgeôu Tingin HopManapb ca^Tanbin, T^rac MSHgi i3geHic i3gepi MeH cTHnbgiK T^pFbiga ecy Ygepici öapnbiFbiH anFapTagbi FanbiM. Tin ôiniMme KaracTbi ôapnbK epeKmeniKTep MeH KareropHanapgbi KepKeM MSTiH menôepmge eTe ^OFapbi genrefige 3epgenereH.

KpPblTbffl^bl

Kppbrra Kene, sgeôu Tin rçarnaH ^9He rçanafi KanbinracKaHbiHa KapaMacTaH, ^annbi xanbKTMK Tingin c^pbinTanFaH, cbiMSairanFaH Typi ôonbin Taôbinagbi ga, 6ip ^aFbiHaH con ^annbi xanbiKTbiK Tingin sgeôu Tinre eHÔefiTm ôeniKTepiMeH sp TYpni KapMM-^aTMHacTa ôonagbi. CoHgbiKraH ga sgeôu Tingin ^annbi xanb^TM^ TinMeH KapbiM-KaTbiHacbi, ogaH anaTbH opHb, sp Ke3enge ôipgefi, ôipKenKi ôonMa^ eMec, e3repin, gaMbn, KY^bnrnn Ta OTbpagb. ^annbi xanb^TM^ Tin e3i K^i3MeT eTeTiH xanbK eKingepiHin apacbHgaFb ^aTMHac KYpanbi peTiHge KOFaMgbK eMipge OHbn pyxaHH ôafinbiFbiH ®;apMKKa rnbFapyga coHgafi-a^ ôenrini 6ip TeppuTopuaFa FaHa, KscinKep, ic - spKeTTe FaHa ôafinaHbcTb a3gaFaH agaMgap apacbHga, T^pMbcTa ga

eMip cype anagt, Kti3MeT eTe anagt. An, sgeSu Tin ohmr eRgenin, cyptnTantn, HopManaHy KacueTm SactrnaH eTKi3reH-eH, ^oFapFti ^opMacti.

nAH^A^AHW^FAH e^EBHETTEP TI3IMI (REFERENCES)

1. I. KeRecSaeB «Ka3aK Tin SiniMimR Mscenepi» 1921 ^tin

2. C. AMaH^onoB « Ka3aKTbiR sgeSu Tini» 1949 ^tin

3. K. ^ySaHoB « Ka3aK Tini SofitHma 3eprreynep» 1969 ^tin

4. P. Ct3gtKoBa « 18-19 FactpnapgaFt Ka3aK sgeSu TinimR Tapuxti» 1984 ^tin