CC BY
17АХМЕТ БАЙТ¥РСЫНОВ ЖЭНЕ ^АЗА^ ЭЛ1ПБИ1
Ернар ^ошкарбаев
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты Казак тш мен
эдебиет багытынын, 2-курс студент Гылыми жетекшг: Усербай Алимханович Байкабилов
АННОТАЦИЯ
Казак тш бiлiмiнiц гылым саласы ретiнде калыптасу кезецi А.Байт^рсынов заманынан бастау алгандыгы белгiлi.
Кштл сездер: Агарту iсi, элшби, казак графикасы, тiлшi-Fалым, тiлдiц табигаты.
It is known that the period of formation of Kazakh linguistics as a branch of science dates back to the time of A. Baitursynov
Keywords: Enlightenment, the alphabet, Kazakh graphics, journalist-scientist, the nature of language
Ахмет Байт^рсынов бiрiншiден, казак тшнщ т^цгыш элшпеС мен окулыктарынын, авторы. Соцынан i3 салган жацашыл агартушы. Казак окушыларыныц бiрнеше буыннын, сауатын Байт^рсын^лынын, элш-бшмен ашып,
ана тшн Байт^рсыновтын, "Тш к^ралы" аркылы окып Yйрендi.
Рабиза Сыздыкрва.
ХХ гасыр басы - казак халкы Yшiн жер бетшен жойылу мен тарих аренасында калу дегендей алмагайып халды алга тарткан кYPделi, кыска тарихи кезец. Б^л т^ста шаруашылык пен экономиканыц бiраз eсуi,темiржол мен сауданьщ eрбуi, ^лгаюы, агарту iсiнiц алга басуы, баспасeздiц, баспаныц керше бастауы когамдык eмiрдi едэуiр жандандырды. Б^л жагдайлар халыктыц рухани eмiрiне де елеулi эсер еттi. Жаца кезецдерде эдеби кiтаптардыц ондап басылып шыгуы, Ыбырай, Абай, Шэкэрiм, Байт^рсынов, Аймауытов, Ж^мабаев, Кeбеев, Дeнентаев, Сералин, Галимов кiтап болып басып бетш кeруi, баспасeзде кeркем эцгiме, eлецдердщ Yнемi жарияланып отыруы т.б. ец алдымен туган эдебиетiмiздiц окушысын ^бейтл, оныц кeркемдiк талап-талгамын eсiрдi,
AHMET BAYTURSYNOV AND THE KAZAKH ALPHABET
ABSTRACT
К1Р1СПЕ
Tspönenegi, oKbipMaHHbiH, ^eKe 6ip KiTan, He mbiFapMa Typanbi niKipi ôacnace3ge KeH, Tapan, KoraMgMK, эcтeтнкanbIк ofi-niKipnepgiR KanbircracybiHa ^argafi ®:acagbi. CefiTin, sgeÖHerriH, oKymbiFa, oKymbi sgeôneTKe THri3reH scepi e3apa ôafinaHbica orapbin, Ha^TM Hsra^enepiH öepe ôacTagbi. XX FacbipgbiR ôacbiHga Ka3aK sgeôneTi e3iHe gefiiHri sgeÖHerriH, o3mk gscTYpnepiH, HgeanapbiH ^anFacTbipbm, ogaH spi gaMMTTM, ®:aH,a Ke3eH,T anan-TineKTepiMeH ôafinaHbicTbipgbi. OKy arapTy TaKbipbiôbi, ^YPrmbmbiKTbi eHep-ôiniMre, o3mk MsgeHHeTKe ^eTKÏ3y ngeacbi eTKeHge ôenrini arapTymmnap TBopnecTBOCMHaH FaHa, eHgi ôyKÏn sgeÖHerriH, ^eTeKmi HgeacbiHa, öeTKe YCTap ôaFbiTbiHa afiHangbi.
HEri3ri BO^IM
Ka3aK Tin ôiniMirnH, fmahm canacbi peTiHge Kanbinracy Ke3e«i A.EafiTYpcbiHoB 3aMaHMHaH ôacray anFaHgbiFbi ôenrini. Con Ke3gi« e3iHge-aK, "Ka3aK" ra3eTi ^SHe e3re ge ôacbinbiMgap ôeTiHge "snmÖH" ^yfieciH ®;acay MiHgeT eKeHi afiTbinagbi. KefiiH Ka3aK Tin ôiniMirnH, KepHeKTi eKingepi Kadern OKy KYpangapbiMeH OKynbiKTap mbiFapbm snmönre KaTbicTbi ic mapmanapgbi icKe acbipyFa eMneHi 3epTTeyre A.EaÖTYpcbiHOB Mscene eTin KepceTKeH ^oöanbi OKygbiH, Ka3aK sgeön Tini ®:sHe ohmih, HopManapm MeH ôafinaHbicTbinbiFbi ce3inin T^pagbi. An ogaH KefiiHri FanbiMgapgbiH, aca KepHeKTi moFbipbi Ka3aK TinôiniMi cananapbi FbinbiMH T^pFbigaH T^HFbim spi apHafibi 3epTTey ôaFbiTbiHa ne ôongbi. Ocbi moFbipgbiH, eKingepi C. AMaH^onoB, K. ^Y^aHOB, H. CaypaHÔaeB, T.6. FanbiMgap Ka3aK sgeön Tinim« TeopnanbiK Heri3iH KanaHybHa YfibiTKbi ôongbi.
AxMeT EafiT¥pcbiHOB - 1873 ^binbi 18 KaHjapga Ka3ipri KocraHafi oônbicbiHbiH, TopFafi eH,iprngeri CapbiTYÔeK gereH ^epge gyHHere Kenegi. 1884 OpbiHÔopgaFbi M^FaniMgep MeKTeôiH ôiripreH. 1895 - 1909 AKToôe, KocraHafi, KapKapanbi ye3gepiHgeri MeKTenTep MeH opbic- Ka3aK yHHnHm,ecmge M^FaniMgiK Kbi3MeT aTKapagb. EafiTYpcbrnoBTbiH, Ka3aK sgeôneTraHy FanHMH MeH sgeôneT Tapnxbi ^ernHgeri T^RFbim eH,ôeri «OgeôneT TaHbiTKbim» (1926). EafiT^pc^HoB Tinmi FanbiM peTiHge Ka3aK TinirnH, TaÔHFara, apaô sninÔHimH, ^afibi, TepMHHgep, Ka3aK TinirnH, Mscenenepi Typanbi MaKananap ^a3gb. aninÖH
AxMeT EafiTYpcbHoB Ka3aK snrnôni MeH Ka3aK Tini oKynbiKTapbiH ®:a3bm mbiK^aH. OHbiMeH Koca Ka3aK rpa^HKacbiH ®;acayFa Kipicegi. Apaô TaRÔanapbiH Ka3aK ^oHeTHKacbHa HKeMgefigi, on YmiH Ka3aK gbôbcTapb ®;ok TaRÔanapgb sninôngeH mbFapagb, apaôma TaRÔacbi ®;ok gbôbcTapbHa TaRÔa Kocagb, Ka3aK TiniHiR ^yaHgrn - ^iRimKeni YHgecTiK 3aRbHa cafi ®;a3yFa bRFafinb gsfieKmi ôenri ^acafigb.
CoHbMeH pe^opMaTop-FanbM sninôngiH, f^mhmh cnnaTTaMacbH: «Ka3aK TiniHgeri gbiôbicTap ®;sHe onapgbR ^a3y ôenrinepi (xapi^nepi). Ka3aK TiniHge 24
CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489
OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
дыбыс бар. Оньщ 6eceyi дауысты, он жепс дауыссыз, eKeyi жарты дауысты» деп жiктеп жYЙелейдi.
Ахмет Байт^рсынов элшбшнщ кестес1
№ 1912 1927 Латышпа Кирилше Айтылуы
1 2 3 4 5 6
1. 1 1 A a а.
2. f f Э э э
3. v В 6 Dbl'6i
4. __1 ._: * P n иы/ш
5. Lit JL> T T ТЫ/Т1
6. & С ж жы/ж1
7. J j D Д ды/да
8, J J R p bip/ip
9. J j Z ыз/b, зы/з1
10. d* Li* S с сы/ei
JJ, s, s ¿.J ш шы/mi
12, & 6 Q F ты
13. J J Q К кы
14. К К К1
15. Л Л 0 Г п
16. £ d] N н ьщ/щ
17. J J L л Ы.Т1Л
18. f f M м МЫМ1
19. h1> a N н ны/ш
20. J j 0 о о
21. J J О е 0
22. 3 5 u Y Y
23, £ > J -J f- J -J u. w У? ¥ У, ¥:
24. й s E с с
25. L$ LS Ы ы ы
26. f iS f iS J i i
27. <4 U и и
28. ■J i E е ие
Дауысты дыбыстар: 1(а), j(o), j(y), ^(ы), *(е). Дауыссыз дыбыстар: ч(б), v(n), ,(p)j ,(д)^ ,(ш)5 ,(ж)е ,(т)^(з), ^(с), ¿(г), ¿(к), <^к), ^(г), .(н)и ,(м> ,(л)^ ,(н)^ Жарты дауысты дыбыстар: Ху)±, <Дй)±. Б^л дыбыстардыц iшiнде к мен f эрдайым жуан айтылады, г, к, е эрдайым жщшке айтылады. Эзге 19 дыбыстын эркайсысы ею тYрлi айтылады: бiрде жуан, бiрде жiнiшке. Егерде «...б^л 19 дыбыстын жуан айтыь^анына бiр эрiп, жiнiшкe айтылFанына бiр эрiп керек десек, мысалы: сыкылды, онда 19 дыбыска 38 эрш керек болар eдi, б^ан жуан айтылат^ын J менен ¿-ларды, жiнiшкe айтылат^ын эрiптeрдi косканда, жалпы 43 эрiп
болады» деп жазFан а^ашкы ана тшнщ жYЙeсiн салушы. Мiнe, Ахмет
192
UZBEKISTAN | www.caajsr.uz
Байт^рсыновтын ецбеп аркасында Казак филологиясынын, кернект кайраткер^ казак тiлбiлiмiнiн непзш салушылардын 6ipi, белгiлi тYрколог, филология гылымдарынын докторы - Сарсен Аманжолов 1940 жылы 42 эрштен т^ратын элшбидi колданыска ^сынады да, кабылданады.
Байт^рсыщлы тiлшi-Fалым ретiнде казак тшнщ табигаты, езгешелiктерi, араб элшбшнщ жайы, терминдер, казак тiлiн окыту эдютемес туралы макалалар жазды. 1926 ж, Бакуде болган тYркiтанушылардын БYкiлодактык 1-съезше катысып, «ТYркi тiлдерiндегi терминология жайлы» деген такырыпта баяндама жасады. Байт^рсын^лы казак балаларынын ана тiлiнде сауатын ашуына кеп кYш ж^мсады. Осы максатта «Оку к¥ралы» (1912), «Тш к¥ралы» (1914); ересектердiн сауатын ашуга арнап «Элшби» (1924), «Жана элшби» (1926) атты окулыктар мен тын енбектер ^сынды. Казак грамматикасына катысты категориялардын эркайсысына казакша гылыми термин жасап, морфологиялык т¥ЛFа-тэсшдердi жанаша талдау, жанаша аныктамалар бердi. Казак фонетикасы мен грамматикасын талдауда тiлдiн типологиялык ерекшелiктерi мен езiндiк даму барысын ескеру принципiн ^стады.
КОРЫТЫНДЫ
Корыта айтканда, Ахмет Байт^рсыновтын емiрi бойы айналыскан енбектерi аркасында калыптаскан казак крилл элшбш кенiнен таралып, казак тш окытылатын мемлекеттерде колданыста. Мше бiр гасыр етсе де галымдарымыздын жазган енбектерi, елен, шыгармаларын казiрге дейiн колданудамыз. Бiз жастарга тiлiмiз, ^лтымыздын керкейюiне Yлес косуымыз, дамытуымыз бiз ^лт жастарынын мiндетi болып саналады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)
1. Байт^рсынов А. Тiл тагылымы.- ¥лттык рухтын ^лы тiлi / - Гылыми макалалар жинагы. Алматы:Ана тiлi; 1992 -448 б
2. Ж^банов К. Казак тiлi женшдеп зерттеулер.- Алматы: Гылым,1999.-581 б
3. Исаев С. Тш бiлiмi мэселелерi А. "Абзал-Ай" 2014
4. Казак эдебиеп. Энциклопедиялык аныктамалык. Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010. 420 б
5. Салкынбай А. Б. Ахмет Байт^рсынов таглымы //Казак эдебиетi. № 5, 2. 11. 2006. - 8 б.
