CC BY
11ГТАХР80.801.8
ЭЛШЕМД1 ЦАЗАЦ Т1Л1 УШ1Н ЦАБЫЛДАНГАН ЦАЗАЦ ЛАТЫН ЭЛ1ПБИ1 ЖЭНЕ
ЖАЗУ ТУРАЛЫ П1К1РЛЕР
Мурат Жеритогл1 :PhD, доцент,
Анкара Университетi, К^рп турю тiлдерi мен эдебиетi бвлiмi, Туркия, Анкара, e-mail: ceritoglu@ankara.edu.tr
Мацалада жаца латын жазуына негiзделген цазац элшбш мэселелерi царастырылады. Ы.Алтынсариннен бастап, бугшге дейiнгi элiпбидiц e3eKTi мэселелерiне арналган ецбектер талданады. Тiлдiц жазылган элшби жYЙесi, о тiлде сeйлейтiн улттыц мэдениет ортасыныц белгiсi. Yцгiрлердiц цабыргаларына, тау жыныстарына сурет салумен бастап, уацыт ете келе дамыган жазба жYЙелерi, ез ерекшелiктерiне сэйкес бейнелер / тужырымдама жазба жYЙелерi (pictographic or ideographicsystems), буын жазба жYЙелерi (syllabaries), абжад жазба жYЙелерi (abjads) жэне элiпби жазба жYЙелерi (alphabets) ретшде жiктелген. ^азiрri уацытта тiлдi жазбага аудару Yшiн ец алдымен элшби жазба жYЙесiмен буын жэне абжад жазба жYЙелерi цолданылады. ТYрiктер жэне цазацтар эртYрлi географиялардагы бiр тыдщ тYрлерiнде сeйлесуi болганымен, емледе эртYрлi элiпбилердi цолдангандыцтан, тiкелей eздерiнiц жазу тiлдерi арцылы бiр-бiрiнiц мэлiметерiн пайдалана алмады. Мацалада цазац, тYрiк тыдершщ фонетикасын зерттеген галымдардыц эксперименталды жумыстарыныц нэтижелерi кeрсетiледi.
Тушн свздер: Латын элшбш, eлшемдi, фонетика, цазац тШ.
Тiл менен тасымалдаган ацпаратты жазумен сацтау жумысы, бугiнгi ацпаратца сэйкес, 22 мьщ жыл бурын [1; 11] уцпрлердш цабыргаларына, тау жыныстарына сурет салудан басталды. Бейнелер/тужырымдама жазба жуйелершде эр белгi бiр оциганы немесе тужырымдаманы хабарлайды. Буын жуйелi жазба жуйесiнде эр дауыссыз дыбыс бiр дауысты дыбысты цалайды. Абжад жазба жуйесвде дауысты дыбыстар кврсетiлмейдi немесе ец аз децгейде кврсетшедь Дауысты дыбыстар цалауы бойынша цосалцы (diakritic) тацбалармен белгшенедь Элiпби жазба жуйесiнде болса, дауысты немесе дауыссыз дыбысты белгшеу ушш алдымен бвлек эрiптер цолданылады [2; 46]. Буын, абжад жэне элшби жазба жуйелервдеп тацбамен белгiленген буындар немесе дыбыстар арасындагы байланыс себепшз болып табылады. Сондыцтан, цурылымы бойынша эртурлi ерекшелiктерге ие болса да, улкен бвлiгiнде бiрдей дыбыстармен свйлегендерi ушiн топ-топ бiрдей жазбаша жуйелермен жазылуы мумкiн. Тiптi турiк тш мысалдагыдай, кейбiр тiлдер бiрдей уацыт аралыгында эр турлi графикалар непзвде цурылган жазба жуйелерiмен жаза алмасы да [3], эрiп пен дыбыс арасындагы себеп-салдарлыц байланыс болып табылады.
0лшемдi тiл, лингвистикалыц цогамдастыцта аумацтыц келiсiм тiлi ретiнде танылган жэне цабылданган тшдш турi болып табылады [4; 42]. 0лшемдi тшдш лингвистикалыц цогамдастыцта таралуы, ресми царым-цатынастыц барлыц турлерiнде, баспасвзде, оцу орындарында жазбаша турде пайдаланылуы ушiн элiпбиi жэне жазу ережелердi аныцтау цажет. 0лшемдi тiлде жазу ушiн цурылган элшби, влшемдi (улттыц) элiпби деп аталады. Лингвистикалыц цогамдастыцтагы эртурлi диалект ерекшелiктерi бар тулгалармен бiрлесiп пайдаланылуы ушш, влшемдi элiпбидегi эрiптер твл жэне цолдануга жарамды болуы керек.
1. 19 гасырдыц соцгы ширегi жэне 20 гасырдыц бiрiншi ширегiнде цазацшаныц влшемдi жазуы ушiн элiпби жумыстары басталады. Осы жумыстар араб жэне кирил графиканыц негiзiнде екi багытта жургiзiледi. Ыбырай Алтынсариншц 1879 жылы жарияланган «Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку» атты ецбеп, А.Е. Алекторовтыц 1891 жылы жарияланган «К мудрости ступенька. Азбука для учеников начальных русско-казахских школ» жэне 1910 жылы жарияланган «Русско-киргизская азбука» атты ецбектер^ В.В. Катаринскийдш 1882 жылы жарияланган «Букварь для киргизских детей» жэне 1893 жылы жарияланган «Первоначальный учебник русского языка для киргизов» атты ецбектер^ М.П.Ронгинскийдщ 1905 жылы жарияланган «Букварь для киргизских аульных школ» атты ецбеп жэне Александр В. Васильевдш 1912 жылы
жарияланган «Букварь для киргизских школ» [5; 50] атты ж^мыстар кирил эрштерiмен ^аза^ тшшщ жазуыны жэне о^у жазу о^ыту барысында пайдалануды ^амтамасыз ету Yшiн жазылган кейбiр ютаптар. Кирил негiзiнде элiпби жYЙе ар^ылы бiр жагынан мектептерде о^у жазу о^ытылганда, екiншi жагынан Хрестоматиялар о^у кiтаптары жарияланады. Сол кезде ^аза^ тшнщ влшемдi жазуы К^рылмагандыщтан, кирил эрштерiмен жазылган мэтiндерде уи, бр, аке, эртенг [6], уй, бир, аке, ертен [7] мысалдарда квршш т^ргандай, бiрдей свздердщ эртYрлi жазылуы бащалады.
2. Казакгар вз тшмен атаган байланысты а^паратты ^оршаган орта жэне уа^ыттьщ сыртына шыгару Yшiн араб графикасы негiзiндегi твте жазу, ^аза^ латын элiпбиi жэне ^аза^ кирил элiпбиiнi пайдаланган немесе пайдаланып жYр. 2017 жылы 26 ^азан айында 569 нвмiрлi ^ол ^ойылган шешiм бойынша влшемдi ^аза^ тшшщ жазбасы ^аза^ кирил элiпбиiнен ^аза^ латын элiпбиiне ауысу туралы шешiм ^абылданды. Декларацияга сэйкес, б^л втпелi процесс 2025 жылга дейiн бiрте-бiрте жYзеге асырылады. Латын элiпбиге квшу туралы шешiмнщ ^осымшасында ^аза^ латын элшбш кесте ретiнде жарияланды. Кестеде ^абылданган элшбидщ латын эрiптерi кирил эрiптерiмен саластырылып берiлген. Алфавитте 9 дауысты (Аа, А'а', Ее, П, Оо, О'о', ии, и'и', Yy), 21 дауыссыз (ВЬ, Dd, Ff, Gg, G'g', Hh, Jj, Кк, Ll, Мт, Nn, N'n', Рр, Qq, Rr, Ss, S's', С'с', Tt, Уу, Zz) жэне 2 (П', Y'y') кирил элiпбиiнде саластырмалы тYрде берiлген мэлiметке квре эрi дыбысты эрi дифтонгтарды белгiлеген 32 эрш бар.
Ка^рп уа^ытта тшдердщ жазба ж¥Йелерiнде жиi ^олданылатын латын элшбш, Этрускилер ^олданган грек тепнден шывдан элiпбиiне CYЙенедi. Классикалыщ латын элшбшнде 23 эрiп бар. Орта гасырда элiпбиге J, и жэне W эрiптерi к;осылады [8; 81]. Осылайша Аа, ВЬ, Сс, Dd, Ее, Ff, Gg, Hh, П, Jj, Kk, Ll, Mm, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, ии, Уу, Ww, Хх, Yy, Zz эрiптерден кдаылган латын элшбш ортага шы^ты. ЭртYрлi тшдердщ влшемдi жазуы Yшiн ^¥рылган латын графика негiзiндегi влшемдi элiпбилерде барлыщ немесе эрштердщ квбi осы твл эрштерден тирады. Дыбыстарды белгiлеу Yшiн элiпбидегi твл эрiптер жеткiлiксiз болган кезде ^осал^ы тацбаларды пайдаланылады. 6лшемдi тiлде жазу Yшiн латын графика непзшде элiпбилердi ^олданган квптеген элшбилерде твл эрiптермен ^осал^ы тацбалар да бар. 6лшемдi ^аза^ тшнщ жазуы Yшiн ^абылданган шешiмнщ ^осымшасында бершген элiпбиде 23 твл эрiп (Аа, ВЬ, Dd, Ее, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Кк, Ll, Мт, Nn, Оо, Рр, Qq, Rr, Ss, Tt, ии, Уу, Yy, Zz), 9 ^осал^ы эрш (А'а', П', О'о', и'и', G'g', N'n', S's', С'с', Y'y') бар.
0лшемдi ^аза^ латын элiпбиiмен ^аза^шаныц ^олайлы жэне жацылыстан ^за^ жазбаны жYзеге асыру Yшiн элiпбидегi эрштер, ^аза^шага квшiрiлген свздердщ жазылуы жэне ^аза^шаныц айтылым эуезiне тиiстi мэселелерге токгалайыщ.
3. Каза^ латын элшбшндеп эрiптерге ^атысты мэселелер цосалцыэрттер, уцсас дыбыстарды белгтейтт белек эрттержэне эр1 дыбысты эр1 дифтонгтардыбелгыеген эрттер та^ырыптар бойынша топтастыруга болады.
3.1. Твл эршпен белгiленген бiр немесе бiрнеше дыбыстарды белгiлеу Yшiн, эдетте эрштщ твмен немесе жогары жагына ^ойылатын белгiге цосалцы ^¡а^Шс)тацба деп аталады [9; 132]. Осы белгшердщ ар^асында аз эрiптерi бар влшемдi тшдщ фонетикалыщ багытыны, жазбада толыгыра^ кврсетiлуi керек. Латын графика негiзiндегi белгш элiпбилерде ^олданылган ^осал^ы эрiптер: чех элшбшнде «й, й, у, X, а, с, ё', е, е, 1, п, о, г, §, Л>, дат элiпбиiнде «а, е, 0», голланд элiпбиiнде «е, ё, 1, о, о, и», финляндия элiпбиiнде «а, а, о», француз элшбшнде «й, и, и, у, а, а, 5, е, е, е, ё, 1, 1, о», немiс элiпбиiнде «а, о, и», венгр элiпбиiнде «а, е, 1, о, о, о, и, й, й», исландия элiпбиiнде «а, б, е, 1, о, о, й, у», италия элiпбиiнде «а, е, е, 1, о, о, й», маори элiпбиiнде «а, е, I, о, и», норвегия элiпбиiнде «а, а, е, е, е, 0, о, о, о», пиньинь элшбшнде «и, а, а, а, а, е, е, е, е, о, о, о, о, I, 1, 1, 1, и, й, й, й», поляк элiпбиiнде «4, с, 1, п, о, э, X, ¿», португал элшбшнде «а, а, а, а, 5, е, е, 1, о, о, о, й, и», румын элшбшнде «а, а, 1, §, §, {, испан элiпбиiнде «а, е, 1, п, о, й, и, ¡», швед элiпбиiнде «а, а, е, о», вьетнам элшбшнде «а, а, а, а, а, а, а, е, е, е, е, е, е, о, о, о, о, о, о, а, й, й, и, и, и, и, и», валлий элiпбиiнде «а, е, 1, о, и, у» [8], тYрiк элiпбиiнде «а, 5, 1, о, §, и, и», тYрiкмен элiпбиiнде «а, X, п, о, §, и, у», Эзербайжан элiпбиiнде «5, о, §, и», взбек элшбшнде о'» [10].
3.1.1. Осы элшбилердеп ;осал;ы эрштердщ орта; багыты, тел формаларыныц да элшбиде табылганы. Элшемдi ;аза; латын элшбшнде орналас;ан ;осал;ы а', г', о', и', g', п', s', у' эрштердщ тел формалары а, I, о, и, g, п, з, у да элшбиде бар. Б1рак; ;осал;ы с' эрштщ белгшеген дыбыстьщ бастап;ы а;паратты беретш с эрiбi элiпбиде жо;. Элшби техникасы бойынша осы бузушылы;ты жою Yшiн тел с эрiптi лайы;ты дыбысты белгiлеу Yшiн элiпбиге ;осылуы керек немесе ;осал;ы с' эрштщ белгшеген дыбысты бас;а эрiппен белгiлеуi ;ажет.
3.1.2. Бас;а элiпбилер сия;ты ;аза; латын элiпбиiнде де ;осал;ы а' эрiбi тел а, ;осал;ы г 'эрiбi тел /, ;осал;ы o'эрiбi тел о, ;осал;ы u'эрiбi тел и, ;осал;ы g'эрiбi тел g, ;осал;ы n'эрiбi тел п, ;осал;ы s'эрiбi тел з эршпен белгiленген дыбыспен бiрнеше багытта бiрдей дыбыстарды белгiлеу Yшiн пайдаланылады. Бiрак элiпбидегi у' эрiбiшц белгшеген дыбыспен тел у эрiбшщ белгшеген дыбыстыц жогарыдагыларга у;сас ;атынастар жо;. у эрiбiмен ;ысац езулiк дауысты /1/ дыбысы, осы эрштщ ;осал;ы формасы у' эрiбiмен элiпби кестесше кере /и/, /иу/, /т/ уе /\/ дыбыстары белгiленген. Тел у эрiбimц белгiлеген дыбыс пен ;осал;ы у' эрiбimц белгiлеген дыбыстар арасында осы сэйкессiздiк жагдай, элiпбидегi ;осал;ы эрiптердi жэне осы эрштердщ белгшеген дыбыстарды аныцтау техникасына ;арсы болып табылады. ^аза; латын элiпбиi Yшiн бул жагдай тиiмсiз болып табылады. Осы жагдайды жою Yшiн тел у жэне ;осал;ы у' эрштершщ белгiлеген дыбыстардыц ;айтадан ;арастырылмасы керек.
3.1.3. Немiс, эзiрбайжан, чех, дания, фин, француз, уэльс, нидерланд, испан, швед, итальян, исландия, поляк, венгрия, маори, норвегия, пиньинь, португалия, румыния, тYрiк, тYрiкмен жэне вьетнамды; латын элiпбилерiнде цосалцы тацбалар эрштердщ Yстiне немесе астына цойылады. К^аза; латын жэне езбек латын элiпбилерiнде осы белгiлер эрштщ жогаргы оц жагына ;ойылады. ^осал;ы тацбалардыц орналасу орны бойынша ;аза; жэне езбек латын элiпбилерi жогарыда аталган 22 тшдщ элiпбилерден белiнедi.
Крсал;ы тацбаларды эрштерщ астына немесе Yстiне ;ойылмасы, ондаFан,тiптi жYЗдеген жылдар бойытэжiрибенiц нэтижесi болу керек. Каза; латын элшбшнде о' эрiбiмен белгiлеген дыбыстыц бiрдей немесе у;сасыны немiс, нидерланд, фин, венгрия, исландия, швед, тYрiк, тYркмен элiпбилерiнде о эрiбiмен; ;аза; латын элiпбиiнде и'эрiбiмен белгiлеген дыбыстыц бiрдей немесе у;сасыны немiс, Эзiрбайжан, француз, нидерланд, венгрия, пиньинь, португалия, испан, тYрiк, тYркмен элiпбилерiнде и эрiбiмен немесе ;аза; латын элшбшнде с' эрiбiмен белгiлеген дыбыстыц бiрдей немесе у;сасыны француз, португалия, тYрiк, Эзiрбайжан жэне тYрiкмен элiпбилерiнде с эрiбiмен белгiлегенуi жоFарыда аталFан элшбилерде еш;андай кемшiлiктер тудырмады.
Элiпбилерiнде йэрiбi болFанды;тан француз элiпбиi француз элшбшнден, немiс элiпбиi немiс элiпбиiнден, испан элшбш испан элiпбиiнден, тYрiк элшбш тYрiк элiпбиiнден ж.б. шы;пады.
3.1.4. Бас;а елшемдi латын элiпбиiндегi эрштер 23 эрiппен бiрдей болуы, 0лшемдi ;аза; латын элiпбиiнiц ултты; сананы тал;ыламайтын болса, бас;а тiлдерде табылFан дыбыстарды белгiлеу Yшiн, бэрiне жа;ын бас;а елшемдi латын элiпбилерiнде кец таралFан ;осал;ы эрiптердi ;олдануы да тал;ыламауы керек, элiпби ;аза; санасыны элсiретпейдi. Эсерiн келтiрмейтiн сия;ты ;аза;ша сездердегi эрiптердiц шiркеуден ;утылып тутас болуFа, жазуныц приктикалы; болуына жэне ;аза;шаны шет тiлi ретiнде оцай Yйренуге ;амтамасыз етедi.
3.2. ¥;сас дыбыстарды белгiлейтiн белек эрiптер та;ырып бойынша g / g', k / k 'уеу /у 'эрштер жиышъ^ы тал;ыланатын болады.
3.2.1. 0лшемдi ;аза; латын элiпбиiнде уяц, тiл ортасы, ызыц дауыссыз дыбысты белгшеу Yшiн g эрiбi, уяц, кiшi тiл, ызыц дауыссыз дыбысты белгшеу Yшiн g' эрiбi; ;атац, тiл ортасы, шуFыл дауыссыз дыбысты белгшеу Yшiн к эрiбi, ;атац, кiшi тiл, шуFыл дауыссыз дыбысты белгшеу Yшiн
Казахстан Респубпжкасы
Презндгнтшш 201 7 жылгы 26 казандагы .V: 569 ларльгыиен БЕК1Т11ГЕН
Латын графнкасына негааелген казак тип ЭЛШБШ
№ Жазылуы Лы6ыпа.|>м № Жазылуы Дыбыпалуы
1 Аа |а| 17 |н|, |нг|
2 А'а' [91 18 Оо |0|
3 ВЬ [б] 19 О' о' |0|
4 Ис! |Д| 20 Рр |п]
5 Ее [е] 21 <?Ч [К1
6 РГ 1Ф1 22 Иг |р|
7 се [г] 23 М
8 М 24 84' |ш|
9 ни [«I, |Ь| 25 С'с' М
10 п ш 26 Т1 м
11 14' |и|,|й| 27 и и IVI
12 |ж| 28 и'и' 1*1
13 Кк |К| 29 V V [в]
14 Ы |Л| 30 Уу [Ы|
15 Мш |м| 31 У'у' |у|
16 N п |н| 32 Ъг |3|
Kfl3av, MeMnernmmiK v,budap пeдaгогикaлъщ ymueepcumemm^ Хaбapшыcы № 1 (73), 2018
gэрiбi aйкындaлды. 6лшемдi rça3a^a жaзyындa колдaнылFaн Тeте жaзyындa (£ / ó M) [5;58] дa, Бiрiншi Ka3a^ Лaтын элiпбиiнде (g / q; k / q) [11] де, элi де колдaныстaFы кирил элшбшнде (г / f; к / к) де жоFaрыдa aйтылFaн дыбысгардыц белгiлеyi yшiн бeлек эрш колдaнылaды.
Тiптi осы жaFдaй турж тшнщ тaрихи кезендерде эдетте жaзбaшa тyрде пaйдaлaнылaтын, Тyрiк руник жaзбaсындa дa, aрaб грaфикaсы негiзiнде 6a^a элiпбилерде деколдaнылaды. Осы элшбилердщ ортaк ерекшелiгi, кемiнде сегiз дayысты дыбысты белгiлеy yшiн уш немесе тeрт эрiптi пaйдaлaнyы. Кемiнде сегiз дayысты дыбысты белгiлеy yшiн колдaцылFaн осын уш немесе тeрт эрiп жглпы aлFaндa дayысты дыбыстaрдьщ 6уын ундютт (KaraiR^^m^) ерекшелiктi кeрсетпейдi.
K^a^amiR eлшемдi жaзyы yшiн колдaнылFaн жэне колдaтылaтын элiпбилерде дayысты дыбыстaрдьщэркaйсысы yшiн кэльщ-жщшке ерекшелiктi кeрсететiн бeлек эрiп aйкындaлды. Эр дayысты дыбыстыц бeлек эрштермен тaцбaлayы, жaсaлy орнынa кaрaй дayыссыз дыбысгардыц бeлек эрiптермен тацбaлayы керектшп ортaдaн жойылды. Мысглы, тiл ортaсындa тужырымдaлFaн /g/дayыссыз дыбыс кiшi тш жaFындa тужырымдaлFaн /g/ дayыссыз дыбыспен жэне тiл ортaсындa тужырымдaлFaн /к/ дayыссыз дыбыс кiшi тiл жaFындa тужырымдaлFaн /к/ дayыссыз дыбыспен кaрaмa-кaрсы дayыссыз дыбыстaр. Тyрiк тiлiнде ундютш зaцынa сэйкес кiшi тiл жaFындa тужырымдaлFaн кaрaмa-кaрсы дayыссыз дыбыстaр ^лыц дayысты дыбыстaрмен (/a/, /1/, /о/, /u/), тiл ортaсындa тужырымдaлFaн кaрaмa-кaрсы дayыссыз дыбыстaр жщшке дayысты дыбыстaрмен (/e/, /i/, /ö/, /ü/) бiрге тiл бiрлiктерiнде орын aлaды.
/g/-/g/ кaрaмa-кaрсы дayыссыз дыбыс тобы ушш aныктaлFaн бiр эрiп жэне /к/-/ к/ кaрaмa-^рсы дayыссыз дыбыс тобы ушш aныктaлFaн бiр эрш болсa, кiшi тiл жaFындa мa, тiл ортaсындa мaбелгiлегенi жглпы турю тшнде сиякты, кaзaкшaдa дa ундютш зaцынa сэйкес, тездщ жaзымындaбiр aрaдa тaбылFaн дayысты дыбыстaн бiлyге болады. Kaрaмa-кaрсы дayыссыз дыбыс топтaры ушш aныктaлFaн бiр эрiп жщшке дayысты дыбысгардыц aрaсындa орнaлaссa тiл ортaсы дayыссыз дыбысты, кэлыц дayысты дыбысгардыц aрaсындa орнaлaссa кiшi тiл дayыссыз дыбысты белгiлегенi arniK.
Тшдщ орныта кaрaй кaрaмa-кaрсы дыбыстaр бeлек эрштермен жaзылFaны yшiн бaр екенiн KорFaмaйды, кейбiр элiпбилерде дayысты дыбыстaрды бeлек белгiлеyiнде жеткiлiксiз KanFarni yшiн бeлек эрiптермен белгiлейдi. Этетiн Ka3aK лaтын элiпбиiнде тоFыз дayысты дыбыс тa бeлек эрiптермен тацбaлaFaны yшiн /g/ жэне /g/ дыбысгардыц бiр эршпен; /k/ жэне /к/ дыбысгардыц бiр эрiппен жaзылyы бeлек дыбысгардыц жоFaлтyынa себеп болмaйды. ЖоFaлмaйтынынa кырFыз, тaтaр, ноFaй, тyрiкмен, тyрiк жэне эзiрбaйжaн жaзy колдaнбaлaрдa кeрyге болады
Арaб тiлiндегi жaзбaныц эсерiмен эр дayысты дыбыс бeлек эрiппен тaцбaлaFaны ушш кэжет болмaFaн кезде Тeте жaзyFa енген кaрaмa-кaрсы дayыссыз дыбысгардыц бeлек эрiптермен жaзылyы эдетi, кaйтaдaн кэжет болмaFaн кезде Ka3aK лaтын жэне Ka3aK кирил элiпбиiнде де жaлFaсын тaпты. втетiн кaзaк лaтын элшбшнде тшдщ орнынa кaрaй кaрaмa-кaрсы дayыссыз дыбыс топтaры yшiн бeлек-бeлек бiр эрiптен белгiлемеyi пaйдaсыз эдiтке соц берiп eлшемдi кaзaк тшнщ жaзылyын жещлдетед1
3.2.2. 1938 жылдыц бaсынa дейiн aлFaшкы кaзaк лaтын элшбшнде кaзaкшa сeздердегi yндi, ерiндiк /w/ дayыссыз дыбысымен орысшaдaн кeшiрiлген тездердеп уяц, тiс пен ерiндiк /v/ дayыссыз дыбысы бiрдей эрiппен, v эрiбiмен тацбaлaнды [11].
1938 жылы 2 К^нгар кyнi K^aK Yкiметi жaзyныц одaн дa колaйлы жэне хaлыкaрaлык терминдердщ дурыс жaзылFaндыFынa бaйлaнысты кейбiр eзгерiстер жaсay жэне ею эрiптi косуды шешедi. Осы eзгерiстердiц бiреyi, сол yaкыткa дейiн «uv» (uvaqit, çazuv) жэне «yv» (yvэde, ketyv, kylyv) эрiптерiмен жaзылFaн сэйкесшше /uv/ жэне /üv/ дифтонгтaр мен «v» эрiбiмен (tav, bav, çev) жaзылFaн yндi ерiндiк /w/ дayыссыз дыбысымен тек кaнa «u» эрiбiмен (uaqit, çazu, uэde, tau, bau, ketu, kylu, çeu) жaзылyы турглы шешiм [12; 16-26]. Бaскa жaFынaн орысшaдaн кeшiрiлген сeздердегi уяц, тю пен ерiндiк дayыссыз дыбысы /v/ эрiбiмен жaзылyы жaлFaсyдa. Осылaй, сол зaмaнFa дейiн тек бiр эршпен жaзылFaн кaзaкшaдa сeздердегi /w/ дыбысы мен орысшaдaн кeшiрiлген сeздердегi /v/ дыбысы бeлек эрiптермен жaзылa бaстaйды. K^aK лaтын элiпбиiнi колдaнFaндa орысшaдaн кeшiрiлген тездердщ немесе жaлFayлaрдыц aйтылым эуезшщ ерекшелштершщ сaктay мaксaтымен жaсaлFaн осы K0сымшa, кaзaк кирил элшбшнде де ^a^a сeздердегi /w/ дыбысы ушш у, орысшaдaн кeшiрiлген тездерде /v/ дыбысы yшiн в эрiбi колдaнылyы жaлFaсyдa.
Этетiн кaзaк лaтын элiпбиi кестесiне сэйкесv эрiбi,колдaныстaFы кaзaк кирил элiпбиiнде в эрiбiне сэйкес; косолкы y' эрiбi у эрiбiне сэйкес болып белгiлендi. Ka^aK тш yшiн мaFынaсыз жэне
тек кана орысшадан кeшiрiлген тш бiрлiктерiнде орналаскан уяц, Tic пен ервдш /v/ дауыссыз дыбысы (вариант, автор, вагон, архив, Павлодар, Эуезов) мен казакша тш бiрлiктерiнде орналаскан Yндi, ерiндiк /w/ дауыссыз дыбысы (ауыл, екеуг, зуес, байлау, тзуелдг, зуелг, дзугр) ушш колданыстагы элшбиде (в/у) сиякты казак латын элiпбиiнде де эртYрлi eKi эрiппен (v /y') жазылуы жалгасуда. Бул жагдай ететш элшбшнщ колайлыгына терic эсер етедь Сондай-ак, эciреcе орысшадан кeшiрiлген тш бiрлiктерiнде орналаскан уяц, тic пен ершдш /v/ дауыссыз дыбысы, кейде катац, тic пен iрiндiк /f/ дауыссыз дыбысты белек эрiппен тацбалауды жалгастыру, осы тездердщ фонетика жагынан казакшалауына кедергi жасайды.
3.3.Элшемдi казак латын элiпбиiнде эрi дыбысты эрi дифтонгтарды белгiлеген эрiптер белгiлеген эрштер, косалкы i' ve y' эрштерь
3.3.1. Казак Yкiметiнiц 1938 жылдьщ басында жогарыда келтiрiлген себептер бойынша алгашкы казак латын элiпбиiмен жазылган жазуда жасалган екiншi eзгерic: сол уакытка дейiн j эрiбiмен (aj, yj) тацбаланган /у/ дыбысы мен "bj" (qbj-, mbj-, qbjbn), "ij" (kij-, ijt, tijin) эрiптерiмен жазылган /iy/, /iy/ дифтонгтарды тацбалау Yшiн сол уакытка дейiн /i/ эрiбiмен тацбалау Yшiн колданылган i эрiбiнiц (ai, yi, qi, mi, qibn; ki, it, ti, tijn); /i/ эрiбiмен тацбалау Yшiн сол уакытка дейiн /у/ дыбысты (qbjbn, tijin, cejin, ycin) тацбалаган j эрiбiнiц (tijn, ceijn, ycjn) колданылуы [12;16-26]. Казакша ceздердiц жазылуында /у/ дыбысы мен /iy/ жэне /iy/ дифтонгтарды тацбалаган i эрiбi, орысша ceздердi и эрiбiнiц (институт, химия, физика, инженер, фонетика) алгашкы казак латын элшбшндеп уйкастыгы (insitut, ximia, fizika, inçener, fonetika) болып пайдаланылады.
Каза^ кирил элшбшне ауысканда да казакша тш бiрлiктерiнiц бeлек эрiптермен жазылуына мYмкiндiк болган кезде /iy/ жэне /iy/ дифтонгтар и эрiбiмен жазылады. Бiрдей эрiп орысшадан казакшага кeшiрiлген тездерде болса /i/ дыбысы белгiленедi. /y/ дыбысы болса казак кирил элшбшнде бeлек эрiппен й белгiленедi.
Жарияланган жаца казак латын элiпбиi кестешнде косалкы i' эрiбi колданыстагы элiпбиде и жэне й эрiптердi камтамасыз етедi. Осы кестеде алгашкы казак латын элiпбиiнiц жогарыда аталган соцгы екi жылда /y/, /iy/, /iy/ жэне /i/ дыбыстары жалгыз эрiппен белгiлену косымшасына кайта оралуы байкалады. Элшемдi казак латын элшбшндеп i' эрiбi, казак кирил элшбшнде камтамасыз ететiн эрiптердiц бiрдей фонетикалык жазылуы Yшiн колданылса, алгашкы казак латын элiпбиiнiц соцгы екi жылдагы жэне колданыстагы казак кирил элшбшнде казакша Yшiн пайдасыз жэне магынасыз косымша казак латын элiпбиiмен жазуына одан эрi кYPделене тYcедi.Коcалкы i' эрiбiмен бiр жагынан орысшадан кeшiрiлген ceздердегi /i/ дыбысы (bi'let / билет; i'nsti'ty't / институт; reali's /реалис), екiншi жагынан казакша тездердеп /iy/ дифтонгы (mi' / ми 'мый /Тырнак iшiнде берiлген казакша ceздердiц айтылым эуезлерi Э. ЖYнicбектен (2004) алынды./ '; bi'yl / биыл 'быйыл '; i 'yq / иъщ 'ыйыц';]i 'naq /жинащ 'жыйнащ') немесе /iy/ дифтонгтары (ki'giz / киг1з 'юйглз ', i 'is / шс ' iшс ', ti 'is / тшс 'тiйiс') жазылады. Будан баска дэл осы косалкы i' эрiбi /y/ дыбысты (bai ' / бай, kei 'bir / кейбiр, oi' / ой, dei 'in / дешн) жазу Yшiн колданылады.
3.3.2. Жогарыда 3.2.2.-де кeрcетiлгендей 1938 жылдыц басында жасалган eзгерicтермен, сол заманныц казак латын элшбшндеп бeлек эрштермен /uv/ (avuv, baruv ), /yv/ (yvэde > kеgeryv, еsyv) жазылуы мYмкiн болган дифтонгтар u эрiбiмен (auu, baru, u3de, kogeru, еsu) жазыла бастады. Сонымен катар, бiрдей эрiп казакша ceздердi /w/ дыбысты (sanau, tarau, eleu), орысшадан кeшiрiлген ceздерде болса /u/ дыбысты (institut) тацбалау Yшiн колданылады [12;16-26]. Алгашкы казак латын элiпбиiндегi u эрiбiнiц /u/, /v/, /uv/ жэне /uv/ эрi дыбысты эрi дифтонгтарыны белгшеу мYмкiндiгi казак кирил элiпбиiне eткенде у эрiбiне жYктеледi.
Колданыстагы казак кирил элшбшнде у эрiбiнi eтетiн казак латын элiпбиi кеcтеciнде y' эрiбi камтамасыз етедi. Косалкы y'эрiбi де косалкы г'эрiбi сиякты. Казак кирил элшбшнде камтамасыз ететiн эрiбiн бiрдей фонетикалык ережелермен колданылганда бiр эрiбiн екi эртYрлi дыбысты белгшеу^ бiрдей эрiбiн казакша ceздер мен орысшадан казакшага кeшiрiлген ceздерде эртYрлi дыбыстарды белгiлеуi сиякты жацылыстар eлшемдi казак латын элiпбиiмен жасалатын жазуга eтетiн болады. Мысалы, y' эрiбi орысшадан кeшiрiлген ceздерде /и/ дыбысы (ky'pon / купон, by'rka / бурка, jy'rnal / журнал), казакша ^здерде болса /v/ дыбысы (y'qalay' / укалау, y'ley' / улеу, qarmay' / кармау), сонымен катар, /uv/ дифтонгты (y'ai 'ymdy / уайымды - 'ууайымды ', y'aqyt / уащыт -'ууащыт', y'yzdyq / уыздыщ - 'ууыздыщ', qaly' / щалу - 'щалуу') мен /uv/ дифтонгты (y'ezin / уззт 'Yуззiн ', bily' / быу 'быуу ') белгшейдь
Л/ дыбысы ушш y 9pi6i, /i/ дыбысы ушш i 9pi6i белгшенгенде /iy/ жэне /iy/ дифтонгтарыныц косалкы i' 9pi6ÍMeH белгiленуi, дэл осы i' 9pi6ÍHÍ4 буларга косымша болып /у/ дыбысыны жэне орысшадан квшiрiлген сездерде /i/ дыбысты белгiлеуi жэне /и/ дыбысы ушш u эрiбi, /й/ дыбысы ушш и' эрiбi белгiленгенде /uv/ жэне /ùv/ дифтонгтарыныц y' эрiбiмен белгiленуi, дэл осыу' эрiбшщ буларга косымша болып казакша сездерде /v/ дыбысты жэне орысшадан квшiрiлген сездерде болса /и/ дыбысты белгiлеуi елшемдi казак латын жазуыныц вте курделi жагдайга тусiредi, уйретуi жэне оны жузеге асыруы киынга согады.
4. Табиги дамыган тiл карым-катынастарда, непзп тiлге квшiрiлген тiл кодтары модель тшдеп нысанымен бiрдей болмайды. Магынасында, синтаксистiк турде, синонимдерде, дыбыс курылымында, жэне осыган катысты жазбашада юшкентай болса да взгерiстер болады. Бул табиги процестщ нэтижесiнде турiкше свздш курамында televizyon нысанындаорналаскан квшiрiлген свз агылшын тiлiнде televisión, француз тшнде télévision, испан тiлiнде televisión, итальян тшнде televisione, венгр тiлiнде televízió, португал тiлiнде televisao, поляк тшнде telewizja, румын тшнде televiziune, эзiрбайжан тшнде televiziya нысанында;туршше свздiк курамында kompartiman нысанындаорналаскан квшiрiлген свз француз тшнде compartiment, агылшын тшнде compartment, испан тшнде compartimiento, португал тшнде compartimento, румын тшнде compartiment; турш жэне эзiрбайжан тшнщ свздш курамында refleks нысанындаорналаскан квшiрiлген свз агылшын, венгр жэне румын тшдершде reflex нысанында орналаскан свз; француз тшнде réflexe, испан тшнде reflejo, итальян тшнде riflesso, португал тшнде reflexos; жэне туршше свздш курамында ceket нысанындаорналаскан квшiрiлген свз агылшын тшнде jacket, испан тшнде chaqueta, португал тшнде jaqueta, румын тшнде jacheta, эзiрбайжан тшнде jaket нысанындаорналаскан.
Агымдагы акпаратка сэйкес, 18 гасырдыц бiрiншi жартысында басталган казакша-орысша тiл карым-катынастары 1930-шы жылдарга дейiн табиги процесте жалгасуда. Кез келген табиги тш карым-катынастарда болгандай орысшадан казакшага квшiрiлген свздер, осы кезецде эсiресе фонетикалык багыттан негiзгi тiл болган казакшаныц ерекшелiктерiне сэйкес болып (химия> qijmija, физика> pijzika, инженер> ijnçener, fonetika> psnetika, кафедра > kopedra, вольт > bolt) [12;17-23], комиссариат >kdmeserrijet, магазин > maqazbn, стол > ystel, завод > zavbt [13]; уезд > уйез, поезд > пойыз, волость > болыс , стол > устел, завод > зауыт) жазылады.
КСРО Орталык Аткару Комитет жэне Халык Комиссариатыныц Тврагасыньщ алынган шешiмi бойынша влшемдi казак кирил элшбшнщ влшемдi тiлдi жазу ушш колданалуга басталуымен бiрге орысшадан квшiрiлген свздер влшемдi казакшага орыс тшнщ емле ережелерiне сэйкес жазылган. Казакстан 1991 жылы взшщ тэуелшздшш жариялаганымен бул емле ережелерi элi де жалгасуда. Элiпби кестесiнде v,i' жэне y' эрштершщ орын алмасы, мундай свздердщ мумкiндiгiнше жазуга аудару (транслитерация) нускауларына сэйкес жазылуыныц жоспарланганы болжауга мумкiн. Орысшадан квшiрiлген свздердщ жазуга аудару нускауларына сэйкес жазылуы влшемдi казак кирил элiпбиiндегi ею тiлдi негiзi болып алган емле ережелер^ айтылым эуезi орысшадагы жазуымен де сэйкес келмейтiн свздердщ жазуда одан да тусшшаз болып казак латын элшбшне втедi.
Эрине, орысшадан квшiрiлген жэне ендi казакша свздш курамыныц бiр бвлiгi болган мундай свздердщ такырыптыц мамандары тарабынан казакша айтылым эуездершщ аныктауы, аныкталган айтылым эуездерше сэйкес казак латын элшбшдеп эрiптермен, мысалы, oрфография свзшщ arfagrafi'a; редактор свзшщ ridaktyr; профессор свзшщ pyrafesar; министр свзшщ ministyr; вокзал свзшщ vagzal; эволюция свзшщ evalutsi'a нысанында жазылуы айтылым эуездерi мен жазуы жакындаган сиякты влшемдi казак тiлдi ныгайтады.
5. Диалект немесе айтылым эуезi свйлеушi болсын адам немесе кауым тiлдiрдiц фонетикалык багыты, лингвистикалык немесе лингвистикалык емес факторларга байланысты туракты даму жэне езгерю iшiнде. Сондыктан уакыт вте келе тш бiрлiктерiнiц айтылым эуезi мен елшемдi емле арасында айырмашылыктар пайда болады. Айтылым эуезi мен емле арасындагы айырмашылыктарды немесе емленщ баска мэселелерш шешу ушiн орыс тшнде [14], немю тiлiнде, француз тшнде, испан тшнде, португал тшнде жэне т.б. (valerieyule.com.) сиякты тшдердщ емлелерiнде мезгш-мезгш реформалан жасалган, емле айтылым эуезше жакындады.
Орфография свздiгiнде казакша свздердщ клшемдi кирил элiпбиiмен емлес мен айтылым эуезi арасында бвлме / бвлмв, жарыту / жарытуу, жасауыл / жасауул сиякты айырмашылыктар бар. Казак латын элшбшмен айтылым эуезi негiзiнде емле ережелерi жасылып бул айырмашылыктарды азайтуга болады.
6. 2025 жылына дешн толыгымен ететш eлшемдi казак латын элiпбиiмен жазуы, сынга ушырайтын мэселелер болса да колданыстагы казак кирил элiпбиiмен жазуына Караганда карапайым жэне колайлы болады. ^арапайымдылыгы мен колайлыгыны одан да жетiлдiру, казакшаныц eзiндiк ерекшелiгiнi кушейту Yшiн косалкылардыц койылатын жердi, косалкы эрiптердi белгiленуi туралы e3repicTep жасалуы керек. Бiреуi орыс тiлiнен кeшiрiлген бiреуi казакша сездерде орын алган ете уксас дыбыстарды белгiлеген v жэне у' эрштершщ; негiзiнде эркашан белек эрiптермен жаза алатын дыбыстарды белек дыбыстарды белгiлеген i' жэне у' эрштершщ жэне карама-карсы дауыссыздар g / g' жэне k/ q белек эрiптермен тацбалаудыц орнына тYркi тiлдердiгi сиякты казак тшндеп Yндiстiк зацына сэйкес карама-карсы катац дауссыздарды жалгыз эрiппен, карама-карсы уяц дауссыздарды жалгыз эрiппен белгiлеудi назарга алынса, eзгерiстер жасалынса eлшемдi казак тшнщ уйрету/уйрену жецш жэне одан да ьщгайлы элiпби болады.
Тшдщ жазылган элiпби жYЙесi, о тшде сeйлейтiн улттыц мэдениет ортасыныц белпи. ТYрiктер жэне казактар эртYрлi географиялардагы бiр тшдщ тYрлерiнде сeйлесуi болганымен, емледе эртYPлi элiпбилердi колдангандыктан тшелей ездершщ eлшемдi жазу тiлдерi аркылы бiр-бiрiнiц маглуматын пайдалана алмады. Жазу тiлдерi аркылы тiкелей маFЛYматты белюу алдындагы кедергшердщ бiрi элiпби айырмашылы^ы eзгерiлуi Yшiн eлшемдi казакшаныц казак латын элшбшмен жазылуы Казакстаннан тыс ец кеп кызы^ушылыкты ТYркия керсетп.
Аударган: Мадина Молдашева, докторант, Тш - Тарих-География Факультетi, Заманауи ТYркi тiлдерi мен эдебиеттерi бeлiмi, Анкара Университет^ e-mail: madina1104@hotmail.com
ПайдалынFан эдбиеттер
1 Jean G. (1987) Writing The Story Of Alphabets And Scripts, Discoveries, New York
2 Bussman H. (1998). Routledge Dictionary of Language and Linguistics, Routledge, London and New York
3 Усер Х. (2006) . Türk Yazi Sistemleri, Ak?ag, Анкара.
4 Екер С. (2010). £agda§ Türk Dili, Графикер, Анкара.
5 Кайдар Э. (1998). Казак тш энциклопедия, Алматы.
6 Алтынсарин Ы. (1879). Киргизская хрестоматия, Оренбург.
7 Алекторов А.Е. (1907). Киргизская хрестоматия, Омск.
8 Campbell G.L., Moseley C. (2012). The Routledge Handbook of Scripts and Alphabets, Roudledge, London.
9 Brown К., Miller J. (2013). The Cambridge Dictionary of Linguistics, Cambridge University Press, New York.
10 Хусанов Н., Расулова З. (2004). Lotin Yozuviga Asoslangan O'Zbek Alifbosi Va Imlosi, Ташкент.
11 Шонанов Т. (1930). Самоучитель казахского языка для русских, Казиздат. http://ipa.typeit.org - 05.11.2011
12 Смагулова Г. (ред). (2000). Академик Ншмет Сауранбаевтщ Ецбектер^ Кенже Пресс, Алматы.
13 Бегалиев Г.Б., Гаврилов (1936). Казакша-Орысша Сeздiк, Казакстан Баспасы, Алматы.
14 Klein К. (1964). Recent Soviet Discussion on Reform of Russian Orthography, The Slavic and East European Journal, Vol. 8, No. 1 (Spring, 1964), pp. 54-61.
КАЗАХСКИЙ ЛАТИНСКИЙ АЛФАВИТ И РАЗНЫЕ МНЕНИЯ О ПИСЬМЕ
Мурат Жеритогл1 1 PhD, доцент, Факультет языков, истории, географии Современные тюркские языки и литература, Университет Анкара Турция, г. Анкара, e-mail: ceritoglu@ankara.edu.tr
В статье рассматриваются проблемы нового казахского латинского алфавита. Проанализированы исследования по актуальным вопросам алфавита от Ы.Алтынсарина до
сегодняшнего дня. Письменная алфавитная система является признаком культуры нации, которая говорит на одном языке. Письменность классифицирована начиная со стен пещеры, скал и систем окраски, самых современных систем записи, графических или идеографических систем, слогов, абхад и алфавитных систем (алфавитов). В настоящий момент языки и системы письма алфавита используются в основном для перевода. Турецкий и казахский народы, живя в разных географических областях, использовали разные письменности, поэтому они не могли использовать информацию друг друга непосредственно в своих письменных языках.
В статье использованы результаты экспериментальной работы исследователей фонетики казахского и турецкого языков.
Ключевые слова: латинский алфавит, фонетика, казахский язык.
KAZAKH LATIN ALPHABET AND OTHER VIEWS ABOUT THE LETTER
Murat Zheretoyul1 :PhD, Associate Professor, Faculty of Languages, History, Geography, Modern Turkic Languages and Literature. University of Ankara Ankara, Turkey, e-mail: ceritoglu@ankara.edu.tr
The problems of the new Kazakh Latin alphabet are considered in the article. Studies on actual issues of the alphabet from Y.Altynsarin to the present day are analyzed. A written system is a sing of the culture of a nation that speaks the same language. Writing is classified from cave walls, rocks and painting systems, the most modern recording systems, graphic or ideographic systems, syllables, abhad and alphabetic systems (alphabets). The real ones are used mainly for translation. At the moment the languages and systems of writing alphabetical objects were used by the Turkish and Kazakh people, living on different geographical scripts, so they could not use the each others's information directly in their written languages. The results of experimental work of phonetics researchers of Kazakh Turkish languages are used in the article.
Key words: Latin alphabet, phonetics, Kazakh language.
