CC BY
9FTAXP 16.01.11
ЛАТЫН ТАЦБАЛЫ ЖАЦА ЦАЗАЦ ЖАЗУЫНЬЩ ЭЛ1ПБИ Ц¥РАМЫ
Т.Н. Ермекова ф.г.д., профессор Казак улттык цыздар педагогикалыц университетi email: yermekovat@gmail.com
Каз1рп когамда элем халкынын 80%-ы латын графикасын колданады. Заманауи инновациялык технологияльщ ойлар, накты гылымдар жэне олардьщ терминологиясы, нег1з1нен, латын эл1пби1нде жасалады, ягни латын алфавит1н жогары технологиялардыц эл1пби1 деп атауга болады. Елбасы Н.Назарбаевтын «Болашакка багдар: рухани жангыру» багдарламалык макаласында усынган б1ркатар накты жобаларды жYзеге асыру уш1н елде аукымды жумыс жYргiзiлуде. Солардын ш1нде 2025 жылга карай казак тшн латын элiпбиiне квшiруге катысты накты усыныстар бар. Осы максатта орфографиялык, эдютемелщ терминологиялык, техникалык жэне акпараттык колдаудын жумыс топтары курылды. Макалада жана алфавит курамы мэселелерi талкыланып, элеуметтiк сауалнама негiзiнде корытындылар усынылган.
Туйт свздер: латын графикасы, элтби, дыбыс, эрт, орфография, жазу
Kipicne
Кай халыктын да асыл муратынын багалысы саналатын тэуелсiздiктiн салтанат куруы мундай багалы кундылыктарды жанаша багамдауга мYмкiндiк ашты. Туркологиялык кенiстiктен карар болсак, бурынгы КСРО курамындагы турю тодес мемлекеттердiн бiразы тэуелсiздiкке кол жетюзген сон, бiрден латын карпше квшу iсiн колга ала бастады. Тарихи тамырластык негiзiн сактай отырып, казiргi когам суранысына лайыкты мемлекет болу муддесшщ бiрден тiл мен жазуга бет буруы нелiктен? Эйткеш ол - вркениет влшемi. Бул туралы чех галымы Ч.Лоукотка былай дейдi: «Жазусыз мэдениет болмайды. Казiргi уакытта бул вркениеттiн дамуымен вте тыгыз байланысты, сондыктан бiз вркениетп жазусыз елестете алмаймыз; жазу - вркениеттщ ажырамас бвлiгi, вйткенi жазу аркылы адамзаттын бYгiнгi ойлары мен жетiстiктерi болашакка жеткiзу Yшiн сакталады» [1, 13].
Расында да, адамзат жасаган кунды муралардын басым бвлт тiл мен жазу аркылы жетп. Fасырлар тарихы, мэдениетi, курестер мен рухани жангыртулар урпактан урпакка тш аркылы жетедi. Эр вркениеттiн взше тэн устем тiлi болады. Жазу аркылы сан гасыр бурын бабалар жасаган гажайып вмiрлiк кундылыктар жетедь Жазу тек шартты танбалардын жиынтыгы емес, ол, бiрiншiден, адам санасы кол жеткiзген аса биiк жетютш, мэдени дамудын жалпы денгейiн кврсететш вркениет белгiлерiнiн кврсеткiшi. Сондыктан жазу тандау - вркениетке iлесудiн бiр жолы. Бул туста Казакстан мемлекет де осы жауапты iске улкен сарабдалдыкпен келгенiн атап вткен жвн. Елбасы Н.Назарбаевтын «Болашакка багдар: рухани жангыру» багдарламалык макаласында казак жазуын латын графикасына квшiру жвнiнде накты тапсырмалар берiлдi [2]. Осыган орай, казак тш элiпбиiн латын графикасына квшiру жвнiндегi ¥лттык комиссия курылып, койылган мiндеттердi жузеге асыру ушш тврт арнайы жумыс тобы курылды:
• орфографиялык (казак элiпбиiн латын графикасына квшiруде орфография мен орфоэпия ережелерш дайындау Yшiн).
• эдютемелш (латын элiпбиiн Yйрету жэне окыту эдiстемесiн жасап, оны бiлiм беру жYЙесiне бiртiндеп енгiзу Yшiн).
• терминжасам (латын графикасынын негiзiнде казак тшшщ терминологиялык базасын жYЙелеу Yшiн).
• сараптамалык-техникалык (латын графикасын 1Т-технология талаптарына сэйкес келтiру Yшiн).
Аталган жумыс топтары белгiленген жоспарга сэйкес кыруар жумыс аткаруда. ЖYргiзiлген сауалнамалар негiзiнде, сондай-ак баспасвз бен элеуметпк желiлердегi когамдык пiкiрге мониторинг жасау, БАК куралдары, тYрлi денгейдегi баскосу, конференция, семинарлар
¥Йымдaстырy apKbrnbi жaцa элшби мен орфогрaфиялык ереженi Fылыми ортaдa тaдцay, кaльщ б¥KaрaFa тaныстырy ж¥мыстaры жYЙелi ¥Йымдaстырылyдa.
Мэселеш сипаттау
KasaK жaзyын лaтын грaфикaсынa кeшiрyдегi ец мaцызды мэселе элiпбиден бaстaдaтыны белгiлi. Б^л жeнiнде белгiлi Faдым Н.Уэли былaй дейдк «...Kaaipri колдaнылып жYрген орыс грaфикaсынa негiзделген жaзyды, менщ ойымшa, ^лттык сипaттaFы жaзy деп тaнyFa болмaйды, eйткенi, бiрiншiден, элiпби к¥Paмындa кaзaктыц дыбыс жYЙесiн бейнелемейтiн эрiптер бaр. Екiншiден, кaзaктыц тeл сeздерi кaзaк тшшщ дыбыс ережесiмен, aл толып жaткaн кiрме сeздер (экономикa, медициш, цех, футбол, т.б.) орыс орфогрaфиясыныц ережесiмен жaзылып жYр. Б^л кезшде Ортaдыктыц н¥скayымен жaсaлFaн, тотaдитaрлык режимнщ «к^ндылыкгары». Кiндiгi орыс тiлiне бaйлaнып кaдFaн м^цдай костiлдi жaзy-сызyды ^лттык сипaттaFы рyxaни дYниемiз деп тaнy екiтaлaй. Сондыктaн дa дaнaлыктыц дикaншысы болFaн Аxaцнaн тaFылым aдa отырып, кaзaк жaзyын тYбегейлi реформaдay aркылы оFaн ^лттык сипaт беру кезек кутпрмес eзектi мэселелердщ 6ípí болып отыр» [3, 13 б.]. ЖaзyFa реформa жaсay бiр тaцбaны екiншi тaцбaмен ayыстырyмен шектелмейдi. Эйткенi жaзy - ^лттыц бeлiнбес бiр бeлшегi. Сондыктaн дa од эркaшaн ^iKa кызмет етyi керек. Демек, xaлык жaзy aркылы eзiнiц рyxaни тaмырынa бет б^руы керек. Эрине, лaтын грaфикaсы бiздiц тeл жaзyымыз емес. Дегенмен, aлдымыздa рyxaни тaмырдaн бет aлып, жaцa Faсырдыц дa гашшен кaдмay мiндетi т^р. Сондыктaн дa жaзy мэселесiне келгенде кaйшылыктыц тyындayы зaцды. Ол кaйшылыктыц бiрi - элшби. Шетедцiк Faдымдaрдыц кeрсетyiнше: «Эдетте эр эрiп тaцбaсы буын немесе дayысты дыбыстaр тобын емес, дayыссыз немесе дayысты дыбысты бiлдiредi. Нэтижесвде тaлaп етiлетiн тaцбaдaр сaнын сaлыстырмaлы сaнFa aзaйтyFa болaды. Мысaды, 30 дayыссыз жэне бес дayысты дыбысгары бaр тiл 35 жеке эрштен aспayы керек. Бiр жaFынaн, бiр тiлде бiр дayысты дayысты дыбысты бiлдiрy Yшiн сод тiл Yшiн 30 х 5 тaцбa кaжет болaды (мысaды, ba, be, bi, bo, bu; da, de, di; т.б.) в) жэне дayысты дыбыстaрFa aрнaлFaн косымшa бес тaцбa, б^л 155 жеке тaцбaдaн т¥рaды. Ею буын дa, aдфaвит те фоногрaфиялык тaцбaлaр болып сaнaлaды, яFни олaр мaFынaдык бiрлiктердi емес, тездердщ дыбысгарын бейнелецщ» [4].
К^^к тшн лaтын грaфикaсынa кeшiрyде ец aлFaшкы мэселе элiпби к¥рaмындaFы эрiптерге бaйлaнысты тyындaйды. Клaссикaдык лaтын кириллицaдaFы кaзaк элiпбиiмен сaлыстырFaндa 6 эрiпке кем болFaндыктaн, тыFырыктaн шы^удыц тYрлi жолдaры кaрaстырылyдa. ОсыFaн орaй, кыскa мерзiмде элiпбиiмiз Yш рет eзгердi:
• Biprnmi н^ска. 2017 жылы 11 кыркYЙек: 25 эрiптен жэне 8 дигрaфтaн;
• Ек1нш1 нуска. 2017 жылFы 26 кaзaн: 32 эрш 9 aпострофтaн;
• Yшiншi нуска. 2018 жылы 19 aкпaн: 32 эрш, оныц 6-ы aкyтпен, 2-yi дигрaфпен белгiленген.
Элшбидщ жиi eзгерyiн кемшiлiктен гeрi кaзaк билшнщ жaцa грaфикaны бекiтyдегi демокрaтиялык ^^^ымы деп кaбылцaFaн жeн. Со^ы элiпбиде де же^лвдре тYсетiн мэселелер бaр.
Жaцa элшбидщ aртыкшылыFы: кириллде болFaн ё, ц, щ, э, ю, я жэне ь, ъ тaцбaдaры aлынып тaстaдды. Жеке-жеке тaцбaдaнaтын «Х» мен «h» (Hh) бiр тaцбaмен бершетш болды. Бiрaк кiрме сeздерде Farn колдaнылaтын в, ф, х, ч тaцбaдaрыныц элiпби к¥Paмындa кaдyы, ш мен ч дыбыстaрыныц Sh, Ch дигрaфтaрымен берiлyi дa коFaмдa екi¥дaй пiкiр тудырып отыр. Сондaй-aк тeл дыбысгарымыздыц тaцбaлaнyындa дa нaзaр ayдaрaтын мэселелер бaршылык. Ендiгi мэселе сощы элiпби к¥PaмындaFы эрiптер сол кaдa мa, жок eзгертiле ме деген с¥рaккa сaяды. Егер eзгертiлетiн болсa, кaндaй ¥сынымдaр эзiрлеy керек? Бiрiншi кезекте элiпбидегi i,u,ü дыбыстaрын тaцбaлayFa ¥CынылFaн эрштердщ iшiнде бaс эрштщ (I) бiрдей болуы. Ile ^зен), Ile (кaмырды) сeздерiн кaлaй YЙретемiз? Егер орфогрaфиялык ережеде «кaзaк тiлiнде дayысты и дыбысы жок, сондыкган тeл сeздердегi и дыбысышн бaстaдaтын тездердщ aддынaн Yндестiк зaцы бойыншa I, Y дыбыстaрыныц бiрi койылaды» деген ^ннщ eзiнде, бaс эрiппен тaцбaдay кaжет болFaндa бiр сeзде бiр эрiптi Yш рет жaзyFa дейiн тyрa келедi. Мы^лы: _IIR, IIL, IIS (IIIR, IIIL, IIIS) сиякты тездердь эсiресе осы дыбыстaн бaстaлaтын жaлкы есiмдердi кaлaй жaзaмыз? Сондыктaн кирилдегi i дыбысыта у эрпiне ¥CынылFaн Yy (a^rra yaй) тaцбaсын ¥CынFaн жэн деп бiлемiз. Эрi б^л тaцбa i дыбысыныц жyaн ж^бы Ыы-ныц лaтыншaдaFы тaцбaсымен де YЙлесер едi (Yy(blu) — Yy(Ii)). Ал сощы беюген элiпбидегi ^у(Уу)-дыц орнынa «кaзaк элшбшнен орын тaбылмaFaн», бiрaк тYркi
халыктарына арналган ортак элшбидеп Уу немесе клавиатурада бар, бiрак жаца элшбиде жок w тацбасы суранып-ак тур.
Элшбидеп ею дыбыстыц диграфпен берiлуi де жазуда колайсыздыктар тудырады. Бул дыбыстарды да <^р дыбыс - бiр тацба» принципi бойынша акутты тацбалармен шешкен утымды болар едк Диграфпен тацбаланган ш (sh) дыбысына акутты э тацбасын алу аркылы когамда екiудай пiкiр тудырып жYрген Ashat (Асхат, Ашат), ashana (асхана, ашана) т.т. мэселелерден де арылуга болады.
Элiпби курамына катысты усыныстар мунымен шектелмейдi. Белгiлi фонетист галым Э. ЖYнiсбек былай дейдi: «Казiргi элiпби тузу мен емiле-ереже курастыру барысында мамандарымыздыц екi жар болып отырганын жасыруга болмайды. Бiр топ мамандар бYгiнгi колайлы сэттi пайдаланып, элiпби ауыстыруды жазу реформасына айналдырып, казак жазуыныц улттык Yлгiсiн калыптастырып алайык деп отыр. Ондагы максат - «бiр дыбыс - бiр тацба» ретiмен тел дыбыстарымызды ез кYЙiнде тацбалау. Соныц нэтижесiнде тел сeздерiмiздiц жазылымы (орфографиясы) мен айтылымы (орфоэпиясы) езара Yйлесе кетедi. Эйткеш орфография деп жазып, орфоэпиямен тYзетiп, бiр жумысты екi жумыс етш жYрмiз. Сонда «Yнемiмiз» кайда калды? Ендеше тел сeздерiмiздiц курамында жазылып жYрген кiрме и, у, я, ю, щ тэрiздi тiл бузар эрштерден кутылу керек. Сонда «ыкшам» да eзi келедi, «^нем» де болады, «кагаз» да кеп кетпейдк Мысалы, мый дейтiн жуан эуездi сeзiмiздi ми деп жiцiшкертiп жбермей немесе «дауыстыдан кейiн дауыссыз болады, дауыссыздан кейiн дауысты болады» деген сыкылды бейрет ережелерден арылар едш. Бул бiр гана мысал емес, т1зе берсек жетiп жатыр: су, бу, ту, ти, ки т.б. бiр буынды сездер, ал ею жэне кеп буынды сeздердiц шеп жок: тиын, тиiн, суыр, сурет, иык, и1н, алу, келу т.б» [5, 176 б.].
Fалым кирилл элшбш курамында болган, бiрде дауысты, бiрде дауыссыз деп танылып келген и, у дыбыстарыныц казак тшне тек дауыссыз тYрi гана тэн екенш дэйектейдi.
Лингвистикалык практикада элем элiпбилерiндегi эрiптердiц орналасу ретi темендеп принциптердiц бiрiне CYЙенедi:
1. Сызыщтыщ ретттк. Араб элшбшндеп алиф, ба, агылшын элiпбиiндегi «Эй-ту-Зед», грек элшбшндеп «альфа мен омега» (басы жэне аягы магынасында колданылады), т.т. буган мысал бола алады.
2. Кестел1к тэртт. Yндi элiпбиi мен жапон, корей элшбилершдеп эрiптер осы тэртшке негiзделген.
3. Туыстыщ тзртгп. Рун жэне огамика элшбшндеп дыбыстар айтылымы жагынан туыс дыбыстарды жеке-жеке топ, уя ретiнде топтастыра усынган.
Байкаганымыздай, элiпбидегi эрiптердiц орналасуында да белгш бiр жYЙе болады. Сондыктан да болар «Грамматологиялык сeздiкте» элшбиге тeмендегiдей аныктама берiлген: «Алфавитпредставляется как некое мифическое пространство, организованное и разграниченное особым образом, подобно человеческому телу, обществу и Вселенной [6].
Казак тш сингармонизм зацдылыгына CYЙенедi. Сондыктан элшби тYзуде дыбыстардыц жуан-жiцiшкелiгi мен катац-уяцдыгын ескере отырып, казак элiпбиiнiц эрiптерiнiц орналасу ретш тагайындау дурыс. Мысалы: а мен э-нщ, г мен г-нiц, о мен е-нщ катар турганы сиякты ы мен i-нiн к мен к-ныц катар орналасканы жен деп санаймыз. Эйткенi бул, бiр жагынан, тез жаттау мен еске сактауга ыцгайлы болу Yшiн де мацызды.
Латын элiпбиiне eтудiц мацызы мен емлеге байланысты когамдык пiкiрдi айкындау Yшiн екi топка тэжiрибе жYргiзiлдi.
1-топ. Ересектер. Жас курамы 35-65 жас аралыгындагы 38 окытушы катысты.
2- топ. Жастар. 18-33 жас аралыгындагы 40 студент катысты.
Тэжрибе ею кезецнен турды:
I кезец. Тэжiрибеге катысушыларга соцгы элiпби таратылып, танысуга уакыт берiлдi.
II кезец.100 сезден туратын мэтiн таратылып, оку жылдамдыгы тексерiлдi. 120 сезден туратын диктант жаздырылды.
Сауалнама толтырылды.
Ею топка да бiрдей сурактар таратылды. Сауалнаманыц нэтижесi мына диаграммада бейнеленген:
Сауалнаманы талдау
1. Каза^станньщ латын элшбшне втуiн ^олдайсыз ба? с^рагына респондентгердщ басым квпшiлiгi (с^ралгандардыц 66,7%-ы) ^олдайтындарын бiлдiрдi. Эсiресе жастардыц 80%-шщ ^олдауы олардыц осы ортада б^л ^аршт к^рдщ взiнде еркiн ^олдауымен байланысты.
2. С^ралгандардыц басым квпшшпнщ (53,8 %-ы ) соцгы элiпбиге элi де взгерiс енгiзудi ^ажет деп тануы, бiрiншiден, элiпбидегi кейбiр жуан-жщшке н^с^алы дыбыстардыц эртYрлi тацбалануы, екшшщен екi дыбыстыц бас эрпiне бiрдей тацбаныц ^сынылуы, диграфтардыц болуы, Yшiншiден, практикалыщ ^олданыстагы жазудагы ^иындыщтарга, сондай-а^ тiлдiк санадагы кирилл элiпбиiндегi тацбалардыц жаца элiпбиде болмауына байланысты тYсiндiредi.
3. Респондентгердщ латын элiпбиiн игеру дэрежес мэтiн о^удагы жылдамдыгы мен диктант жазудагы сауаттылыгына ^арай аныщталды. Мэтiн о^уда олардыц 50%-дан астамы ^анагаттанарлы^ дэреже кврсетсе, ересектердiц 23%-ы, жастардыц 5%-ы твмен дэреже кврсетп. Б^л ^иындыщты олардыц басым квпшшп кiрме свздердi о^удан (20,5%-ы), дыбыс тацбасын танудан (11,5%-ы), осы айтылгандардыц екеуiнен де (20,5%-ы) ^иналганымен тYсiцдiрсе, 44,9 %-ы мYлде ^иналмаганын (ересектер - 12,8%, жастар - 32, 18%) квруге болады.
4. Респондентгердщ о^у сауаттылыгымен салыстырганда жазу сауаттылыгында бiраз ^иындыщтар болды. Олардыц 24,4%-ы гана еш^андай ^ате жiбермедi (ересектер - 7,7%, жастар -16,7%). Юрме свздердi жазудан (25,6%), дыбыс тацбасын танудан (12,8%), осы айтылгандардыц екеушен де (23%), 14% бас^а ^ателер жiбердi. Б^л емле ережелершдеп ол^ылыщтармен де байланысты. Эйткенi сауалнаманыц емлеге ^атысты с^рагына с^ралгандардыц 82 пайызы оны iшнара жетiлдiру ^ажетппн кврсеттi.
Корытынды
Казахстан ^огамыныц латын ^аршне квшуi - прогрессивтiк ^адам. Эйткенi латын ^арш -заманауи технологиялыщ ортаныц, коммуникацияныц, сондай-а^ жаhандану дэуiрiндегi гылым, бiлiм тiлi.
Соцгы ^сынылган элiпбидi iшнара жетiлдiру артыщ болмайды. Жазу реформасы сэттi жYPуi Yшiн элiпбидегi тацбалардыц д^рыс тацдалуы ^ажет, сондай-а^ жазу мен о^уда ^олайсыздыщ тудырмауы тиiс. Д^рыс элшбидщ болуы д^рыс емле ережелерiнiц тYзiлуiне де ыщпал етедi.
¥сынылган емле ережелерше байланысты когамда тYрлi пiкiталастардын врбуi, жогарыдагыдай сауалнама нэтижелерi оны элi де жетiлдiре тYсудiн кажет екендiгiн кврсетедi.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Лоукотка Ч. Развитие письма. Пер. с чешского Н. Н. Соколова.- Москва, 1950.
2 Назарбаев Н. «Болашакка багдар: рухани жацгыру» макаласы. «Егемен Казахстан» газетг 12 сэу1р 2017.
3 Уэли Н. Графика. Орфография. Орфоэпия. - Алматы, 2018. - 250 б.
4 David Diringer, David R. Olson. Alphabet. Encyclopaedia Britannica https://www.britannica.com/topic/alphabet-writing/Development-and-difiusion-of-alphabets
5 Ж^шсбек Э. Казак жазуынын улттык Yлгiсiн калыптастыру // Y Халыкаралык ТYркi элемi зерттеулерi симпозиумы материалдары. II том, Алматы, 2018.
6 Порядок букв в алфавите //Грамматологический словарь. М., 2011.
СОСТАВ НОВОГО ЛАТИНСКОГО АЛФАВИТА (ЛАТИНИЦЫ) КАЗАХСКОЙ
ПИСЬМЕННОСТИ
В современном обществе 80% населения земного шара пользуется латинской графикой. Нынешние инновационные технологические мысли, точные науки и их терминология создаются, в основном, на латинице, то есть латиницу можно назвать алфавитом высоких технологий. В стране проводятся масштабные работы по реализации программной статьи Н.А. Назарбаева «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания», в которой предложен ряд конкретных проектов. Среди них -разработка предметных планов по переходу казахского языка на латиницу к 2025 году. В этих целях созданы рабочие группы орфографическому, методическму, терминологическому, техническому и информационному сопровождению. В статье рассматриваются проблемы состава нового алфавита, предлагается выводы на основе проведенного социологического опроса.
Ключевые слова: латинская графика, алфавит, звуки, буква, орфография, письменность
THE COMPOSITION OF THE NEW LATIN ALPHABET (LATIN ALPHABET)
OF KAZAKH WRITING
T.N. Yermekova Dr. Sci (Philology), Professor Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan email: yermekovat@gmail.com
In modern society, 80% of the world's population uses Latin graphics. Current innovative technological ideas, exact Sciences and their terminology are created mainly in the Latin alphabet, that is, the Latin alphabet can be called the alphabet of high technologies. The country is carrying out large-scale work on the implementation of the program article of N.A.Nazarbayev "Course towards the future: modernization of Kazakhstan's identity", in which he proposed a number of specific projects. Among them - the development of substantive plans for the transition of the Kazakh language to the Latin alphabet by 2025. To this end, working groups spelling, methodological, terminological, technical and information support. The article deals with the problems of the composition of the new alphabet, offers conclusions based on a sociological survey. Key words: Latin graphics, alphabet, sounds, letter, spelling, writing.
Редакцияга 11.08.2019 кабылданды.
