CC BY
66ЭОЖ: 811.512.12235:811.12406
^АЗА^ ЭЛ1ПБИ1Н ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КЭШ1РУДЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
ТалFат Егшбай^лы М^шанов
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц басшысы;
Астана ц., Цазацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Наз^л Амантай^ызы Хамзина
ЦР Защама институты Лингвистика орталыгыныцага зылыми цызметкерi;
Астана ц., Цазацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Tyuih свздер: кириллица; латындандыру; реформа; латын элтбшне кошгртген графика; цундылыцтар ЖYйесi; стратегиялыц басымдыц.
Аннотация. Авторлар оз мацаласында цазац тш элтбшнщ кириллицадан латын графикасына ауысуы мэселест ец алдымен ана тшмц откен гасырдагы даму тарихына уцше отырып царастырады.
Авторлар улттыц латын элтбите кошiрiлген графиканы жасаган кезде жазылуын анагурлым цысца ету идеясын негiзге алган жалпы цагидаттарга назар аударылган-дыгын еске салады, тыдщ бiр графикалыц жазудан екiншiсiне осыншалыцты жылдам ауысу себептерт сипаттайды.
Елiмiз латын элтбите толыц отетт кезецге дейт, ягни 2025 жылга дейт алда кур-делi царжы шыгыстары мен ресурстарын талап ететт ауцымды жумыс кутт турга-нына назар аударды.
Осыган байланысты, авторлар Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц Лингвистика орталыгы латын элтбшне ауысцан кезде назар аударуга тшс аспектiлердi, Орталыц алдында цандай магистральды циындыцтар тургандыгын жэне цандай ыцти-мал циындыцтарды ецсеру керекттн царастырады.
Мемлекет басшысы алга цойган кYрделi мтдеттерге царамастан, авторлар елорда-мыздыц Астанага кошут мысал реттде келтiре отырып, барлыц цазацстандыцтардыц латын элтбшне ауысуы кезiндегi мYмкiндiктерiне оц бага бередi жэне Лингвистика орталыгыныц болашагына оцтайлы царайды.
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПЕРЕВОДА КАЗАХСКОГО АЛФАВИТА НА ЛАТИНСКУЮ ГРАФИКУ
Мушанов Талгат Егинбаевич
Начальник Центра лингвистики Института законодательства РК, г. Астана, Республика Казахстан;e-mail: [email protected]
Хамзина Назгуль Амантаевна
Старший научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства РК, г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: кириллица; латинизация; реформа; латинизированная графика; система ценностей; стратегический приоритет.
Аннотация. Авторы в своей статье рассматривают вопрос перехода алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику, вначале углубляясь в историю развития родного языка за прошлое столетие.
Авторы упоминают, что при создании национальной латинизированной графики акцентировалось внимание на общие принципы, которые исходили из идеи сделать письменность более сокращенной, описывают причины столь быстрых переходов языка из одной графической письменности в другую.
До 2025 года, то есь до периода, когда страна полностью перейдет на латинский алфавит, предстоит колоссальная работа, требующая серьезных финансовых затрат и ресурсов.
В связи с этим, авторы рассматривают те аспекты, на которые необходимо будет обратить внимание Центру лингвистики Института законодательства Республики
= = = = = = = = :=======: == = = = = = = =::: = = = = = = Из пракпшки законотворчества на государственном языке
Казахстан при переходе на латинскую графику; какие магистральные трудности стоят перед Центром и какие возможные трудности предстоит преодолеть при переходе.
Несмотря на сложные задачи, поставленные Главой государства, авторы позитивно оценивают возможности всех казахстанцев при переходе на латиницу, приводя положительный пример переноса столицы в Астану и оптимистично смотрят в будущее Центра лингвистики.
SOME ISSUES OF THE TRANSITION OF KAZAKH ALPHABET INTO LATIN GRAPHICS
Mushanov Talgat
Head of Department of Linquistic center of the Leqislation Institute of the Republic of Kazakhstan,
Astana, Republic of Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Khamzina Nazgul
Senior researcher of Linquistic center of the Leqislation Institute of the Republic of Kazakhstan,
Astana, Republic of Kazakhstan, e-mail:[email protected]
Keywords: cyrillic, latinization, reform, latinized graphics, system of values, strategic priority.
Abstract. The authors in their article consider the issue of the transition of Kazakh language from Cyrillic alphabet into Latin script, in the beginning going into the history of the development of native language over the past century.
The authors mention that when creating a national latinized graphic attention was given to general principles, which is built on the idea of making writing more abbreviated; describe reasons for such rapid language transitions from one graphic writing to another.
Until 2025 - the period when the country will fully switch to the Latin alphabet - there will be tremendous work requiring serious financial costs and resources.
In this regard, the authors consider those aspects to which attention of Linguistic Center of the Institute of Legislation should be given during the transition to Latin script; what are the main difficulties for Linguistic Center.
Despite the targets set by the Head of State, the authors positively assess possibilities of Kazakh people during the transition to Latin alphabet, citing a positive example of moving the capital to Astana and are optimistic about the future of Linguistic Center.
Латын элшбш. Откенге уцшсек
Елiмiздш багдаршамына айналган «Бо-лашакка багдар: рухани жацгыру» атты макаласында Елбасы Нурсултан Назарбаев «Менелiмiз мыкты, эрi жауапкершшп жога-ры Бiртутас ¥лт болу Yшiн болашакка калай кадам басатынымыз жэне букаралык сананы калай eзгертетiнiмiз туралы кезкарастарымды ортага салуды жен кeрдiм» дей келш, атал-мыш макаланыц «Таяу жылдардагы мшдет-тер» деген бeлiмiнде казак тшн латын элшбшне кeшiрудщ мацыздылыгы туралы айтты. «^огамдык сана жацгырудыц непзп кагида-ларын калыптастыруды гана емес, сонымен бiрге, бiздш заман сынагына лайыкты тетеп беруiмiзге кажетп накты жобаларды жYзеге асыруымызды да талап етедь Осыган байла-нысты, мен алдагы жылдарда мыктап колга алу кажет болатын бiрнеше жобаны усына-мын. Бiрiншiден, казак тшн бiртiндеп латын элiпбиiне кeшiру жумыстарын бастауымыз керек»- дедi Елбасы.
Осылайша 2025 жылдан бастап латын элшбшне кeшу туралы мэселе кYн тартибше койылды. Елбасымыздыц бул идеясы мацы-
здылыкка ие eмiршец такырып. Эйткеш, eр-кениеттi елдерде латын графикасы бурыннан берi пайдаланылуда. Мысалы, ТYркия 1929 жылы, Эзербайжан 1992 жылы, Эзбекстан мен ТYрiкменстан 1993 жылы латын элшбшне ауысты. Ал елiмiздiц тарихына Yцiлсек, латын элшбш 1929 жыл мен 1940 жылдар аралыгында пайдаланылган. Алайда кецес дэуiрiнiц идеологиялык саясатына байланы-сты ^азакстан кейiн кириллицага ауысты.
Эткен гасырда ^азакстанда элiпби Yш рет ауыстырылган (1929 жылга дейiн араб графикасы, 1929-1940 жылдары латын графикасы, 1940 жылдан бастап кириллица пайдаланыл-ды) [1].
Википедияныц мэлiметтерi бойынша, 1929 жылдыц 8 тамызында «КСРО араб жазуы халыктарыныц жаца латын элшбш туралы» КСРО Орталык сайлау комиссиясы мен ХКК каулысымен латын элшбшне ресми мэртебе бершдь
¥лттык элiпбидi латын графикасына кeшiру кезшде жазудынегурлым кыскартып алу идеясынанепзделгенмынадай(баспагерлердш ецбегш жэне кагаз бен бояуды Yнемдеу Yшiн):
• Кос эрттш магынадан аулак болу;
• Эрттен белек жазылатын диакрити-калык тацбалардан аулак болу; оньщ орнына бiрiктiрiлген диакритикалык тацбаларды кол-дану («К» жэне «Й» казак дыбыстары сиякты немесе жол Yстiнде тацбаларды немесе сызу-ларды колдану);
• Кажет болган жагдайда баска жазулар-дан латын элтбшшц стилте уксайтын тацбаларды алу (мэселен, агылшын);
• Кажет болган кезде дыбысталуына карай эрiптердiц тацбалануын езгерту;
• Алайда эрiптердi тым кеп тсзбеле-меу, ягни дыбыстардыц жiцiшке позициялык нускаларын емес, ортак фонемаларды керсе-ту сиякты жалпы кагидаттарга назар аударыл-ды1.
Казактыц кернектi лингвист-галымы Ах-мет Байтурсынулы: «Бiздiц заманымыз - жазу заманы: жазумен сейлесу ауызбен сейлесуден артык дэрежеге жеткен заман. Сондыктан сей-лей бшу кандай керек болса, жаза бшу керек-тiгi одан да артык»,- деген болатын. Бiз муны когамныц дамуына орай жаца Yрдiстердiц ка-лыптасу кажеттiлiгiне байланысты айтылган деп угамыз. Олай болса, бYгiнде жацарган казакстандык когам Yшiн латын элiпбиiне кешу - рухани жацгыру талабы болып отыр. Эйткеш бул улттыц езiндiк болмысын таны-татын тацбалар жYЙесi гана емес, казактыц аргы-берп тарихы тацбаланган жэд^ер, ер-тецгi кYнгi урпактар сабактастыгын камтама-сыз ететiн соны кубылыс.
Латын элiпбиi элемде кецiнен колданыла-ды. Латын элiпбиiнiц ислам элемшде кешбас-шы болып табылатын алыс шетелдiц бiркатар елдерiнде (ТYркия, Индонезия, Малайзия) пайдаланылатындыгын атап ету керек. Мыса-лы, Азиялык континенттiц ислам дшш уста-натындар туратын белшнде латын элiпбиi пайдаланылады, ал Кытай мен Жапонияда иероглиф жазуымен катар латын транскрип-циясы белсендi турде пайдаланылады (атап айтканда, аталган елдерде компьютерлендiру проблемасы дэл осы тэсшмен шешiлген). Со-нымен катар, латын элтбшн Латын Америка-ныц барлык елдерi, сондай-ак Африка халкы-ныц анагурлым дамыган елдерi пайдалануда.
Демек ендi 2025 жылга дейiн кYPделi каржы мен ресурстар шыгындарын талап ететт Yлкен жумыс алда тур. 2000 жылдыц басында-ак КР БГМ Еылым комитетiнiц жумыс тобы экономикалык белсендi халыктыц белгiлi бiр белiгiн YЙретудiц езiне аз шыгын талап етiледi деп есептеген болатын. Латын элтбшне ауысуга байланысты шыгындарды талап ететiн окытудан баска ю-шаралар ете кеп.
Жаhандану дэуiрiнде елiмiздiц тури ха-лыктары колданатын латын элтбшне кeшуi рухани жацгырудыц алгы кезектеп мацызды сатысы болатыны ce3ci3.
Латын элтбшне кешу заман талабы
^азак элтбшшц латын элiпбиiне кeшуi жайында бYгiнде эртYрлi пiкiрлер айтылуда. Филология гылымдарыныц докторы, профессор Элiмхан ЖYнiсбектiц пiкiрiнше: «Латын элiпбиiне кешудт киыншылыгы казiргi бiздiц колданып жYрген элiпбиiмiз казактыц тел элiпбиi емес, орыс тiлiмен араласып кеткенi, бiзге езге тiлден енген дыбыстар араласып кетсе онда кедергшер туындайтынын, латын элтбшне тел дыбыстарымызды баптап, со-ныц аясында кeшуiн жэне казак жазуына тек элiпби ауыстыру гана емес, тYбегейлi реформа керек екент, ол реформа Yш мэселенi дыбыс, элiпби жэне емле ереженi бiрдей камтиды».
Айтса айткандай, латын элтбшне кешу мэселестт жYгiн негiзiнен казак тiлдi ауди-торияныц кeтеретiнi белгш. Бул мацызды мiндеггi аткаруда бiздiц Зацнама институты-ныц Лингвистика орталыгыныц да алдында кYн тэртiбiнде тур. Латын элтбшне кешуге байланысты Орталык аткаруга тиiс жумы-старга токталсак. Орталыктыц сарапшыла-ры казак жэне орыс тшдертде зацдар мен хальщаральщ шарттар жобаларыныц мэтт-дерiне тещупнускалылыкка лингвистикалык сараптама жYргiзедi. Штат саны бойынша 22 адам жумыс ютейтт бiздiц Орталыкты мы-салга ала отырып, кандай ю-шаралар жYргiзу кажеттшн болжап кeрелiк:
1) казак жазуыныц тарихымен таныстыру;
2) латын элтбшшц жаца кагидаларын y^ рету;
3) iргелi жэне гылыми колданбалы зерт-теу шецберiнде зацнама терминдерiнiц орыс-ша-казакша жэне казакша-орысша сeздiктерiн латын элтбшне непздеп кайта басып шыгару;
4) латын элiпбиiне кешу мэселест зац жобаларын эзiрлеушiлермен децгелек Yстел-дер мен конференциялар, отырыстар етюзт талкылау кажет жэне т.б.
Бул алдагы уакытга бiз аткаратын ю-ша-ралардыц аукымды багыттары гана, будан да баска шешiмiн табуга тшс мэселелер жетiп жатыр.
Белгiлi талдаушы С. СултанFалиевтiц пiкiрiнше, сарапшылар ^азакстан Эзбекстан-ныц кателiктерiн кайталауы мYмкiн деп каут-тенедi. Бул елде латын элтбшне кешу 1993 жылы басталFан едi. СоцFы мерзiм 2005 жыл болып, кейiн 2010 жыл болып аталFан едi, алайда осы уакытка дейiн бул мэселеде элi де айкындылык жок. Оныц пшршше, елде-гi мунай баFасыныц ауыткуына байланысты
1 Википедия «Латинизация» /https://ru.wikipedia.org/wiki/Латинизация.
Из практики законотворчества на государственном языке
нашарлауга беталган кYрделi элеуметпк-эко-номикалык жагдай, мемлекеттiк бюджеттш жYЙелi тапшылыгы, банк секторыныц турак-сыздыгы жэне кептеген элеуметтiк проблема-лардыц шешiлмеуi аясында латын элiпбиiне кешу жYрriзiлетiндiri реформага кептеген карсы болушылар Yшiн косымша коздырушы фактор болып табылады.
Демек, латын элiпбиiне кешу жайында халык арасында кецшен насихат жумыстары жYргiзiлуi керек. Буган уксас жагдай казак тшн колдануга катысты калыптасты, ягни, оныц колданылу аясы Yкiмет багдарламалары мен жоспарларыныц аркасында емес, езшдш табиги жолмен кецеюде. Белгш болганындай билiк казак тiлiн мецгерген ересек халыктыц Yлесiн 2017 жылда 93% дейiн жеткiзудi жоспарлаган болатын, бiрак бул керсеткш-ке кол жетюзудш ауылы 6Ï3 Yшiн элi алыс сиякты. Баска елдердш тэжiрибесi керсетiп отырганындай жаца графика халыктыц непз-гi белiгi мемлекеттiк тiлдi жаксы мецгерген жерде анагурлым сэтп енгiзiлуде.
Осы орайда бiлiктi маман К. Нуровтыц: «Егер кандай да бiр кадам орынды болса, онда ол Yшiн техникалык куралдар мен мак-сатка жету жолдарын табу кажет» деген пiкiрi кецiлiмiзге конымды. БYгiнгi кYндегi басты проблема кириллица емес, соныц негiзiнде жасалган элшбидш аукымдылыгында болып отыр. 42 символдыц болуы казак тiлiн YЙре-нудi де, оны компьютерлерде, телефондарда, гаджеттерде жэне т. б. пайдалануды да киын-датады. Мысалы, дизайнерлер Yнемi карiп тапшылыгына тап болады. Ерекше белгiлердi пайдалану салдарынан казак тiлiндегi мэтш-дер кебшесе косымша багдарламалык камта-масыз етудi пайдаланбай окылмайды. Му-ныц барлыгы латын элiпбиi аркылы шешуге болатын проблемалар. Демек, мемлекеттiк ю кагаздарын латын элiпбиiне кешiру жоспарлы тYPде жYзеге асырылуы тиiс».
Бiздiц пiкiрiмiзше, казак элiпбиiнiц латын элшбшне кешуi Yкiметтiц стратегиялык жагынан акталган мiндетi. Элемдiк тэжiрибе керсетш отыргандай, элiпби реформалары Yнемi жэне барлык жерде когам дамуыныц ^рдел^ етпелi кезецдерiнде орын алган. Де-генмен, белгiлi бiр мемлекеттердiц бiрiншi тулгалары узак мерзiмдi стратегиялык пай-ымдаулардан шыгатын ерiктi саяси шешiмдi кабылдады жэне нэтижесiнде ол жYзеге асы-рылды. Буган коса, 6y^ элемдiк тарихи тэжiрибе агымдагы сэттш тек меркандильдi мYДделерi гана емес, сондай-ак стратегиялык басымдык ретшде белгiлi бiр социум-ныц непзп кундылыктары негiзге алынган мемлекеттiк багыттыц дэл осы узак мерзiмдi
стратегиясыныц болашакта анагурлым тиiмдi болатындыгын дэлелдеп отыр.
^азакстандык социум кундылыктарыныц жYЙесi бYгiнгi тацда калыптасу сатысында, алайда ^азакстан Республикасыныц тэуел-сiздiгiн жариялау фактюшш езi ^азакстан халкыныц белгш бiр тарихи тацдауын кер-сетш отыр. Эйткенi, Елбасымыздыц <Жз бул мэселеге негурлым дэйектiлiк кажеттiгiн терец тYсiнiп, байыппен карап келемiз жэне оган кiрiсуге Тэуелсiздiк алганнан берi муки-ят дайындалдык» - деуi бекер емес.
Жалпыжурт мойындаган элеуметтiк гылымда кез келген адам когамдастыгы бел-гiлi бiр кундылыктар жYЙесi мацында бiрi-гетiндiгi факт болып табылады. ¥лттык тiл пайдаланатын графика жYЙесi (басым кепшiлiк жагдайларда - элiпби) сол немесе езге социумныц символдары жYЙесiнде бiрiн-шi кезектегi релде жэне улттык езгешелiктi калыптастыруда кYштi эсер етедi.
Жогарыда жазылганды негiзге ала оты-рып, казак тiлiнiц латын графикасына ауысуы ^азакстан Республикасыныц тэуелсiздiгiн ныгайту жэне казактардыц дербес саяси сэй-кестшн калыптастыру процесiнде шешушi рел аткаратындыгы анык.
Тужыра айтсак, бYгiнгi ^нде латын элiпбиi эмбебап колданылатын халыкара-лык элiпби болып табылады. Оны пайдалану бiздiц Батыска елiктеуiмiзге байланысты емес, елiмiздiц дYниежYзiлiк кауымдастыкка толыкканды мYше ретiнде енуiмiзге байланысты болып отыр. ^азак элшбшшц латын графикасына кешуi узакмерзiмдiк болашакта стратегиялык жагынан акталган деуге болады2 .
Буган коса, аталган жобаны жYзеге асы-румен байланысты кYPделi кауiптердiц бар-лыгын да ескеруiмiз керек. Элiпби реформасы оны жYзеге асыру кезiнде ана тшн (кирилли-цаны) жаксы мецгерген, сауатты жэне оны кэсiптiк немесе оку кызметшде белсендi пайдаланатын казактарга бiршама киындыктар тудыратыны белгiлi, олардыц катарына Лингвистика орталыгы кызметкерлерш де жаткы-зуга болады. Бул бiрiншiден, зац жобалары мен халыкаралык шарттарды эзiрлеушiлердi кайта багдарлау Yшiн каншалыкты жумыс аукымын ецсеру керектшне тагы да ерекше назар аударуды кажет етедi.
Екiншiден, «Эдшет» электрондык пор-талында бар база туралы, дэлiрек айтканда бул порталдагы казак тшндеп зацнама база-сыныц барлыгын ауыстыру кажеттiгi туралы мэселе туындайды (барлык деректердi латын графикасына ауыстыру бойынша жумыспен кiм шугылданады?).
2 Переход на латиницу: проблемы и перспективы /https://e-history.kz/ru/publications/view/3452
Баскаша айтканда, егер де казак элшбшнщ латын графикасына ауыстыру материалдык жаFынан да, эдiстемелiк жаFынан да жеткшк-тi децгейде камтамасыз етiлмесе, онда дэл осы казак тшнде сауатты азаматтарды бшк-тiлiгiнен айыру сиякты кYPделi кауiптiц бас кeтеретiнi даусыз.
Осылайша, элiпби реформасы толык жауапкершшкпен жYзеге асырылуFа тиiс. Берiлген мерзiм аса тыFыз (ел Президентшщ баFдарламалык макаласында анык керсетш-ген), бул Республиканыц жоFары басшылыFы
тарапынан толык жэне егжей-тегжейлi бакы-лауды киындатады жэне оны сол бакылауды талап ететЫ белгiлi.
Алайда елiмiздiц жаца астанасы - Астана каласы курылысы жобасыныц сэггi iске асы-рылуын мысалFа алатын болсак, казакстан-дыктар бул мiндеггi де булжытпай ецсередi деген ойдамыз.
ТYЙiндей айтсак, орталык ужымы алдын-да бiрiгiп ецсерудi кажет ететш жоспарлы жу-мыстар бар. 1ске сэт деймiз!
ЛИТЕРАТУРА
1. «Латинизация: сможем ли мы осуществить эту реформу?» Сауле Исa6aeea/https://camonitor. kz/26662-latinizaciya-smozhem-li-my-osuschestvit-etu-reformu.html
REFERENCES
1. «Latinizacija: smozhem li my osushhestvit' jetu reformu?» Saule Isabaeva/https://camonitor. kz/26662-latinizaciya-smozhem-li-my-osuschestvit-etu-reformu.html
ЭОЖ (УДК) - 811.512.122' 374:34
ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ^¥ЖАТТАРДАГЫ ТЕРМИНДЕРДЩ КЕИБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
Бекен Ахметолла^лы Шолан
Цазацстан Республикасынъщ Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НЦА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц ага гылыми цызметкерг, Астана цаласы, Цазацстан Республикасы; е-mail: [email protected]
Tyuïu свздер: халыцаралыц цужаттардыц мацызы; халыцаралыц терминдер аудар-масыныц мэселелерг; гылыми аныцтама; турацты тгркестер жэне тезаурус.
Аннотация. Мацаланыц к1р1спе бвл1м1нде жалпы халыцаралыц цужаттардыц мацызы, мемлекеттер арасында жасалатын кел1с1мдер мен шарттардыц жэне басца да цу-жаттардыц ел экономикасын дамытуда, халыцтыц элеуметтт-турмыстыц жагдай-ын жацсартуда алатын орны туралы сипаттама берыед1.
Бул мацалада ел1м1з тэуелсгздгк алганнан кешнгг жылдары дYниежYзiнiц квптеген елдер1мен Цазацстан жасасцан шарттар, кел1с1мдер, хаттамалар, келШмшарттар, конвенциялар мен меморандумдар халыцаралыц цатынастардыц ныгаюына, елдгц да-муына елеулг ыцпал етт отырганы свз болады.
Автор Елбасы Н.Э.Назарбаевтыц «Цазацстан — 2050» Стратегиясы — цалыптасцан мемлекеттщ жаца саяси багыты», «Цазацстан жолы — 2050: бгр мацсат, бгр мYдде, бгр болашац» тацырыптарындагы Цазацстан халцына Жолдауларында жэне ¥лытау твргндегг сухбатындамемлекеттгк тглге байланысты айтылган пШрлерт басшылыцца ала отырып, осы багытта тшмд1 ЖYзеге асырылатын iс-шараларды атап кврсетед1.
Кейб1р халыцаралыц цужаттардыц мемлекеттт тiлдегi мэттдерте талдау жа-салып, аныцталган сэйкесЫздттер нацты мысалдармен сараланады. Кейбiр терминдер мен свз тiркестерiне гылыми тургыдан аныцтамалар берiледi. Оладыц Цазацстан Ре-спубликасыныц Yкiметi жанындагы Республикалыц терминологиялыц комиссия (будан эрi — Терминком) мYшелерiнiц талцысынан вткен дурыс баламалары усынылады.
