УДК 82.9.801.73
ЛАТЫН ЦАРП1НЕ еТУДЩ ТЕР1С ЖЭНЕ ОЦ САЛДАРЫ
Лэззат С^лтанм^раткызы T^pFaH6aeBa
Казацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгы Нормативтж цщъщтъщ акттер жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц гылыми-лингвистикалыц сараптамасы секторыныц ага гылыми цызметкерi, з.г.к., Нур-Султан цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Татьяна Сергеевна Еременко
Казацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгы Нормативтж цуцыцтыц акттер жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц зылыми-лингвистикалыц сараптамасы секторыныц зылыми цызметкерi, Нур-Султан цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Tyüíh свздер: латын элтбш; латын графикасы; кириллица; рухани жацгыру.
Аннотация. Казацстан Республикасы Президенттщ «Болашацца багдар: рухани жацгыру» атты багдарламалыц мацаласында квтерыген квкейкес1 мэселенщ бгрг - латын графи-касына квшу болып табылады. Багдарламалыц мацалада 2025 жылга дешн латын элтбшне квшуге к1р1су1м1з керектш жэне болашацта барлыц саладагы iс-цагаздар мен оцулыцтар да сол графикамен жазылуы тшс екет айтылып, сонымен цатар Yкiметке цазац тшн латын элтбшне квшiрудiц нацты кестест жасау тапсырылды. Бiраз талцылаулардан, сараптама-дан вткеннен кешн жаца элтбидщ Yлгiсi де шыгарылып Yлгердi. Сол латын элтбшне квшу мэселесте птр бiлдiрген кейбiр мамандардыц айтуынша шет тшнен, орыс тшнен алынган свздердi взгертпей сол цалпында цалдыру усынылады, ал бiр мамандар кершнше бYкiл свз-дердi цазацшалауга сэт туып отыр деген птр айтуда. Дегенмен уацыт келе жаца Yлгiдегi элтби квптеген гылыми зерттеулер, практикалыц тэжiрибелер арцылы тiлiмiздiц турацты цалыптастырылган элтбш болатыны свзЫз.
Ендт мтдет сол латын элтбшн мемлекеттж тшде цолдануга квшу. Эрине, цалыптасып цалган элiпбидi радикалды тYрде взгерту оцай емес жэне оны wm асыруда алда шешыуге тшс квптеген проблемалар бар жэне олар осы мацалада санамалап кврсетыген.
Автор мацалада цазац тл элтбшнде орын алган реформалардыц негiзгi кезецдерт, оларды ЖYргiзу себептерт баяндаган. Мацалада латын элтбшне квшуге царсылыц бiлдiрген квпшшк цауымныц сын-пiкiрлерi санамаланып, автор оларга вз квзцарасын бiлдiрумен латын графикасына квшудщ оц нэтиже беретт негiздемелер келтiрiлген.
ПОСЛЕДСТВИЯ ПЕРЕХОДА НА ЛАТИНСКУЮ ГРАФИКУ: ПОЛОЖИТЕЛЬНЫЕ И ОТРИЦАТЕЛЬНЫЕ СТОРОНЫ
Турганбаева Ляззат Султанмуратовна
Старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов нормативных правовых актов и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, к.ю.н., г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Еременко Татьяна Сергеевна
Научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов нормативных правовых актов и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]
Ключевые слова: латинский алфавит; латинская графика; кириллица; духовное возрождение.
Аннотация. Одна из значимых проблем, поднятых в программной статье Президента Республики Казахстан «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» - переход на латинскую графику. В программной статье приводится необходимость перевода делопроизводства и учебных материалов на латинский алфавит до 2025 года и даны поручения пра-
Ш Вестник Института законодательства и правовой информации РК
№4 (58) - 2019
:::::::::::::::::::::::::::::№ Практики Законотворчества Ш государственном ЯЗЫКв
вительству составить четкий график по этому поводу. После многих дискуссий, экспертизы был составлен образец нового алфавита. Некоторые специалисты высказывают мнение, что при переходе на латинский алфавит казахского языка нужно оставить иностранные, русские слова без их изменения, а другие, наоборот, предлагают придать им казахский колорит, и переход на латиницу дает прекрасную возможность для этого.
Несомненно, настало время перевести на латинскую графику государственный язык. Однако со временем алфавит нового поколения станет постоянно формирующимся алфавитом нашего языка благодаря многим научным исследованиям, практическому опыту.
Конечно, принять радикальное изменение устоявшегося алфавита нелегко и на пути реализации его осуществления немало проблем, которые приведены в статье.
В статье автор описывает основные периоды и причины реформ, которые имели место в казахском языке.
В статье приведены доводы выступающих против перехода на латиницу. Вместе с тем автор передает свое видение на их доводы и приведены ожидающие положительных результатов обоснования к переходу на латинскую графику.
ON NEGATIVE AND POSITIVE CONSEQUENCES OF THE TRANSITION TO THE LATIN GRAPHICS
Turganbaeva Lyazzat Sultanmuratovna
Senior Researcher of the linguistic expertise sector of draft normative legal acts and international treaties of the linguistics Center of the Institute of Legislation and Legal Information of the Republic of Kazakhstan, Candidate of Law, Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Eremenko Tatiana Sergeevna
Junior Researcher of the linguistic expertise sector of draft normative legal acts and international treaties of the linguistics Center of the Institute of Legislation and Legal Information of the Republic of Kazakhstan, Candidate of Law, Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]
Keywords: Latin alphabet; Latin graphics; Cyrillic; spiritual revival.
Abstract. One of the significant problems raised in the program article of the President of the Republic of Kazakhstan «Look to the future: modernization of public consciousness» is the transition to Latin graphics. The program article outlines the need to translate office work and educational materials into the Latin alphabet until 2025 and instructs the government to draw up a clear timetable for this. After going through the discussion, a sample of the new alphabet was drawn up. Some experts, Express the opinion that when switching to the Latin alphabet of the Kazakh language, you need to leave foreign, Russian words without changing them, and others, on the contrary, offer to give them a Kazakh flavor, and the transition to the Latin alphabet gives an excellent opportunity for this.
Undoubtedly, the time has come to translate the official language into Latin. However, over time, the alphabet of the new generation will become a constantly evolving alphabet of our language thanks to many scientific studies, practical experience.
Of course, it is not easy to accept a radical change in the established alphabet and there are many problems on the way of its implementation, which are given in the article. In the article the author describes the main periods and reasons of reforms that took place in the Kazakh language.
The article presents the arguments against the transition to the Latin alphabet. At the same time, the author transmits his vision to their arguments and presents the justification for the transition to the Latin schedule, which is waiting for positive results.
«вз ойларыцмен, тшдерщмен жэне жу-мыстарьщмен бiрьщFай болыцдар».
(Исмаил Каспирали)
К^азакстанныц егемендк алFан жылдан берi элемдк нарыктык экономикада, геосаяси аренада ез орнын табу, зайырлы, демократи-ялык мемлекет ретшде даму баFытын устану жолында дами отырып, эрi карай жумыстар журпзуде. Солардыц бiрi елiмiздегi еткен
жылы коFамда кызу талкылауFа тускен мем-лекеттж тшдщ элшбшн латын графикасына кешiру женшдеп реформа болып табылады.
Олемде латын элшбшн 100-ден аса мемлекет, ал кириллицаны 12 мемлекет кана колданады екен. Мемлекетiмiзбен ты^ыз ка-рым-катынас орнатылFан мемлекеттер ката-рынан Туркия - 1929 жылдан, Оз1рбайжан - 1992 жылдан, взбекстан мен Туркменстан
- 1993 жылдан берi латын элшбшне ауыскан.
Мамандар, галымдар тарапынан усы-нылган латын элшпесшш бiрнеше нускала-рын талкылау барысында iшiндегi ец колай-лысы, тиiмдiсi iрiктелш алынып, ол нуска ^азакстан Республикасы Президентшш 2017 жылгы 26 казандагы «^азак тiлi элiпбиiн ки-риллицадан латын графикасына кeшiру туралы» Жарлыгында кeрiнiс тапты1.
Эрине, мемлекетiмiз Yшiн кириллицадан бас тартып, латын элшбшне кешу кенеттен ка-былданган шешiм емес, 2012 жылы ^азакстан Республикасыныц Президентi Н.Э. Назарбаев ^азакстан халкына «^азакстан-2050» Страте-гиясы калыптаскан мемлекеттш жаца саяси багыты» атты арнаган Жолдауында-ак «осын-дай шешiм кабылдау заман кажеттш»2 екенiн атап еткен болатын.
^азак тiлi элшбшшц тарихын саралайтын болсак, кецестш замандагы ^азак АКСР-да алгашкыда белгiлi агартушы А. Байтурсынов эзiрлеген, халыкта «тете жазу» атымен кец таралган араб графикасына непзделген элш-би колданылып, сол графикада бiрталай жаз-балар, окульщтар эзiрленген болатын. 1928 жылгы 14 желтоксанда ^азак АКСР-ныц Ор-талык Аткарушы Комитетшш (КазОАК) латын гартне негiзделген жаца графиканы ен-гiзу туралы декретi кабылданды. Бул декрет кабылданбай турып, ол женшде кызу талкы-лаулар, тYркiтанушылардыц курылтайлары, Орталык Азия елдершщ республикааралык кецестерi eткiзiлген болатын.
Сол кездегi латын элшбшне кешуге кар-сы пшр бiлдiрген А.Байтурсыновтыц бас-шылыгымен арабисттер «казак тшшц дыбы-старын белгшеу Yшiн араб жYЙесi белгшершщ коры латын жYЙесiне караганда колайлы-рак жэне казак тшшц дыбыстарын белгшеу Yшiн латын Fарпiне сэйкес келетш дыбыстар жок жэне жаца эрштер к;урастыруFа тура ке-летiнiн, батыс елдерiнде калыптаскан латын элiпбиiнiц тYрк тiлдерiнiц дыбыстык курамы-ныц 25-30 пайызын канаFаттандырмайтынын алFа тарткан болатын. Ал латын Fарпiне ету-дi колдаушы Т.Шонанов «араб элiпбесi сол кездеп заманFа сэйкес жазбаларFа лайык емес екенiн, типографиялык жумысты киындата-тынын, араб карiптерiмен ноталарды, Fылы-ми формулаларды, аныктамаларды белгiлеу киыета соFатынын, эрiп терушiлердiц жумы-старына салмак салатынын»дэлел еткен бола-тын [1].
Сондай-ак Республика Yкiметiнiц кау-лысы бойынша 1927 жылFы 19 маусымнан
бастап 1937 жылFа дешн Жаца ^азак Элш-бесiнiц Орталык Комитет жумыс жасап, латын элшбес ^азак КСР-де 1940 жылы кир-рилица енгiзiлгенге дейiн кызмет еттi. Неге сол уакытта латын Fарпiне кешкенше, бiрден кириллицаFа ету жYзеге асырылмады деген орынды сурак туады. Мусылман дiнiне непз-делген араб элшбшнен тiкелей кириллицаFа кешу бiрден халык наразылыFын тудыраты-нын бiлген кецестiк Yкiмет 1937 жылдарына дейiн жалFаскан, халыктыц басым белшн курту максатында колдан жасалFан ашар-шылык жасап, жаппай куFын-CYргшге ушыра-тып ой-пiкiрiн ашык бiлдiре бшетш зиялы ка-уымнан кутылFан соц Fана кириллицаFа eтудi кездеген болатын.
Эрине, к^рп тацда сонау 1937 жылдан бастап кириллицаны колданатын халык Yшiн латын графикасына кешу оцай емес, бул кадам-ныц терiс жэне оц салдары, оны жYзеге асыруда бiркатар проблемелалар туындайтыны сeзсiз.
2012 жылы бiркатар коFамдык кайраткер-лер Президентке жолдаFан ашык хатында латын элшбшне бiрден кешу оцай емес екенш жэне елiмiзде элi де казак тшн мецгеру про-блемасы оц шешiмiн таппаFан жаFдайында мундай тYбегейлi реформа жYргiзу ерте жэне KOFамныц бул шешiмдi кабылдауFа дайын еместiгiн бiлдiрген болатын. Кейiннен бул ре-форманы iске асыру уакыты шегерiлiп, казiргi туста кайта колFа алынып отыр жэне бола-шакта 2021-2023 жылдардан бастап мемле-кетiмiздегi кужаттар латын тiлiнде эзiрленiп, 2024-2025 жылдары кужаттамалык iс-жYргiзу мен букаралык акпарат куралдарын бiрте-бiр-те латын графикасына кeшiру жоспарлануда.
Алайда, казiргi тацда латын графикасына кешуге карсылык бiлдiретiндердiц пiкiрiнше бiркатар кедергiлер мен проблемалар оны жY-зеге асыру кезецшде киындык туFызатыны сeзсiз. Атап айтканда:
1. Елiмiзде кейбiр кандастарымыздыц казак тiлiн мецгеруi ете нашар, ал латын элшбшне кешу казак тшн YЙренуге деген кы-зы^шылыктан одан ары арылтады.
2. Латын графикасында бiлiм алу киындык туFызатын болFандыктан халыктыц кепшшп балаларыныц орыс тiлiнде бшм алуына умтылатын болады, eйткенi орыс тшндеп элiпби бiрталай Fасырлардан берi жYЙеленген, орныкталFан жэне кeпшiлiк кауымFа тYсiнiктi болып келетiндiктен оку-лыктар кайта реформалауды кажет етпейдi жэне саны жаFынан жеткiлiктi, ол ез кезегшде орыс тiлiнде бiлiм алу оцайырак жэне тезiрек
1 Казацстан Республикасы Президентшщ 2017 жылгы 26 цазандагы« Казац тш элтбит кириллицадан латын графикасына квшiру туралы» Жарлыгы. //К,олжеттдШк режiмi:http://adilet.zan.kz/rus
2 »Казацстан-2050» Стратегиясы цалыптащан мемлекеттщ жаца саяси багыты» Казацстан Республикасыныц Президентi Н.Э. Назарбаевтыц Казацстан халцына Астана ц., 2012 жылгы 14 желтоцсан..// Кол-жетiмдiлiк режiмi:http://adilet.zan.kz/rus
болады деген тYсiнiк калыптастырады, ата-а-налардыц балаларын, талапкерлердщ бiлiм алу Yшiн орыс тiлiнде бiлiм беретш уйымдар-ды, бeлiмдердi тацдауга себеп болады.
3. К^азакстандагы кeпшiлiк кауымныц, эЫресе егде тургындардыц жаца элшбидi эртYрлi себептерге байланысты (психологи-ялык, элеуметтж, физиологиялык) Yйренуге кулшынысыныц болмауы нэтижесшде когам-ныц кeпшiлiк белЫнщ бiлiмсiз болып калу жэне бiлiмсiз халыктыц радикалды топтар-дыц ыкпалына жыгылу катерi туындайды. Сондай-ак, латын графикасына карсы пiкiр б^вдрушшердщ ойынша взбекстан мемле-кетi латын элшбшне кeшкенiмен, кужатта-малык iс жYргiзу материалдарыныц жарты бeлiгi элi де латын элшбшне кешпегенш жэне халыктыц басым бeлiгiнiц латын графикасын Yйренуiнде киындык тугызганнан бiлiмсiз болып калганын, сонымен катар баска мем-лекеттерде туратын eзбек кандастарыныц ки-риллицаны колданып жYргендiктерiнен олар-дыц отандастарымен араласуы да киындык тугызатынын алга тартады.
4. Латын тiлiнде бшм алган жас ур-пактыц кириллицаны мецгермегендЫ се-бебiнен осы уакытка дейiн елiмiзде сакталып келген, халыктыц тарихы, мэдениетi, рухани кундылыктары камтылган бiрталай миллион таралыммен басып шыгарылган ютап-тарды, эдебиет пен гылыми жумыстарды оки алмауы, мэдени муралардыц кейiнгi урпакка сактау кажеттЫ жокка шыгарылуы мYмкiн.
5. Латын графикасына ^шу комакты каржылык шыгыстарга алып келедi, eйткенi мектептер мен жогары оку орындарына ар-налган барлык окулыктарды, кeркем эдеби-еттерд^ оку куралдарын кайта жазып шыгару, букаралык акпарат куралдарын жаца графи-калык жYЙеге кeшiру, редакторларды, аудар-машыларды кайтадан окыту, кeшелер мен мацдайшалардыц атауларын ауыстыру кажет болады.
6. Мемлекеттж тiлде колданылып жYрген графиканыц бiр тYрiнен екiншiсiне ауыстыру ешкандай да тYрде зияткерлiк не технологи-ялык серпiлiстердiц туындауына кепшдк бер-мейдi жэне халыктыц жаппай агылшын тiлiн Yйренуге кулшынысын тудыруы екiталай.
Жогарыда латын графикасына ^шуге келтiрiлген карсы пiкiрлерге мынадай карсы дэлелдер келтiремiз:
1. Латын графикасына ^шу казак тiлiн мецгеруге кызыгушылыктан арылтатынына катысты. Менiц ойымша, казактардыц казак тiлiн жетiк мецгеру^ eз тiлiне деген суй-шспеншшктершщ оянуы мемлекеттiк тiлдi колдау максатында канша жылдан берi кан-дай да бiр iс-шаралар кабылданганымен алга
3 http://ru.bШmainasy.kz/?p=1360/
карай rnreprnyi бай^алган жок. Ka3ipri тацда Ke6ici балаларын казак тшнде бiлiм беретш балабакшаларга, мектептерге бергешмен, сол MeKTenTeri балалар коцырауларда, сабактан тыс уакыттарда бip-бipiмeн орыс тiлiндe сей-лeсeдi, сeбeбi ата-аналары yйiлepiндe орыс тiлiндe эцпмелесед^ балаларга арналган, ше-телден келген кызыкты, танымал телехабар-ламалардыц, кино- жэне мультипликациялык фильмдepдiц, ойындардыц басым белЫ орыс тiлiндe бepiлeдi. Сондыктан казак тiлiн кашан толык мeцгepeмiз, сол кезде гана латын элшбшне кeшeмiз десек, ол максатка таяу арада жeтeмiз деп ойламаймын.
2. Орыс тiлiндeгi окулыктардыц, эдеби-eттiц туракты калыптасканына байланысты казак тшнде бшм алудан repi орыс тшнде бшм алуды тацдау туындайтынына катысты.
Бул тургыда ^азакстанныц ецбек сщрген кайpаткepi Смагул Елубайдыц ойынша латын графикасына кешу Yшiн барлык мeктeптepдi бipыцFай ету кажет деген nrnpi дурыс деп ой-лаймын, «егер бiз мeктeптepдi кeйiннeн де казак жэне орыс тшндеп мектептерге белетш болсак, онда 6îp мектептер латын графика-сында, бipeyлepi кириллицада бiлiм алып, бiз онсыз да бeлiнгeн урпакты одан ары бip-бipi-нен алыстататын боламыз, ал бул eлiмiздiц бipлiгi мен тутасты^ына нeгiздeлгeн саясаты-мызFа кайшы келедЬ>3.
Бiлiмгe, FылымFа кызыFyшылыFы, куштаpлыFы бар адам кандай элiпби болсын мецгерш алады.
3. Латын элiпбиiн Yйpeнy киындык тyFы-3Fандыктан халыктыц басым белЫнщ бшм-сiз болып калуы жэне «караны» халыкка радикалды топтар ыкпалыныц кYшeюi каyiпiнe катысты.
Менщ байкауымша, казipгi тацда жаста-рымыз кiтап, окулыктар, газет-журналдар окyFа кызыкпаFандыктан, бос уакыттарын кeбiнeсe интернетте етюзгенджтен, олардыц сауатты жазуы алдыцFы урпакка каpаFан-да ете нашар жэне жоFаpы оку орындарын бiтipгeн тYлeктep ез саласында бiлiктi маман болFанымeн, жазбаша не электрондык хат алмасуларынан грамматикалык, орфографи-ялык кателер жiбepeтiнi ете жиi байкалуда. Онсыз да казак тшнде сауатсыз жазатын кеп-теген жастардыц латын графикасына кешудщ салдарынан жазу саyаттылыFы темендеп ке-тeдi деп ойламаймыз.
Ал бiлiмсiз халыктыц дiни радикалды топтардыц ыкпалына тYсy каyiпiн тойтару максатында бшм беру мекемелершде, БАК^-та дши аFаpтyшылык жYpгiзeтiн шараларды кeбipeк жYpгiзy кажет деп ойлаймыз. Бipак билк тарапынан халыктыц дiнгe бетбурып кeтyi каyiпiнeн коркып дiни аFаpтyшылык ша-
раларын жYргiзу кезшде имамдарды, дшдар-ларды катыстырмайтыны да айтылып жYр.
4. Латын тiлiнде бiлiм алFан урпактыц кириллицада жазылFан мэдени кундылыкта-рымызды колдана алмау кауiпiне катысты.
^аз1рп тацда Елбасымыз eзiнiц баFдарла-малык макаласында козFаFан «рухани жашы-ру» идеясын [2, 2 б.] юке асыру максатында элемдiк кундылыктардан аударылFан казак тiлiндегi 100 жаца окулык басып шы^арылу-да, сондыктан сонау жылдардан калFан мэдени мурамызды да латын элiпбиiне кeшiру бь раз уакытты кажет ететiндiгiмен де киындык туFызбайтыны сeзсiз.
5. Латын Fарпiне кeшiру реформасы аукымды каражат талап етендiгiне катысты.
Елiмiздiц жаркын болашаFы, еркениет-тi мемлекет куруымыз Yшiн «бiздiц заман сынаFына лайыкты тетеп беруiмiзге кажеттi накты жобаларды жYзеге асыруымызды да талап етедi [2, 2 б.]. Бул реформадан да баска елiмiзде болып жаткан мэдени шараларFа жыл сайын бiрталай каражат жумсалады, ал бул реформа тек мэдени емес, сондай-ак сая-си шара болып табылады.
6. Латын графикасына кeшудiц ешкан-дай технологиялык жэне зияткерлiк пайдасы жокты^ына катысты.
Тiлдiц iшкi-сырткы жаFдайы казiргi жазу-дыц (орфография) айтылымFа (орфоэпияFа) керi эсер етiп, езге тшден кiрген сeздердiц салмаFы арта тYсiп, кiрме дыбыстардыц тел сeздерiмiздiц фонетикалык-грамматика-лык талаптарын буза бастауы секiлдi тYрлi жаFдайлар элiпбидi езгерту мэселесше алып келiп отыр [3, 223 б.]. Латын элшбшн кол-даушы лингвисттердiц пiкiрiнше латыншаFа ауысуымыз ана тiлiмiзге шет тiлiнен енген юрме сeздердiц тез YЙлесуiне септiгiн тигь зедi жэне казак тiлiндегi сейлемдер латын эрiптерi мен сез тiркестерiмен жаксырак айтылып берiледi.
Латын элшбшне ауысу процесiнiц мем-лекетке экелетш оц нэтижелерi кеп, мысалы, егер казiргi тацда адамдар турмыс-т1ршшкте бiр-бiрiмен орыс тiлiнде сeйлесудi даFдыFа айналдырса да, казак тiлi элшбесшщ латын эрпiне кeшуi тiкелей орыс тшне ыкпал етпе-генiмен, болашакта кириллицаны танымай-тын урпак есетшше басты себепкер болуы мYмкiн, эрине, жастардыц орыс тiлiнде ер-кш сeйлескенiмен, кириллицаны бiлмеулерi жазбаша орыс тшндеп мэтiнге кол жеткiзуге буFат коятыны сeзсiз, алайда бул элемдш, технологиялык, экономикалык, Fылыми, баска да акпаратты тек орыс тшндеп мэтшшен окып, кeбiнесе тек ресейлш Fалымдардыц жумыста-рына сiлтеме жасап, зацнамалык жобаларды тек Ресейден кeшiруге YЙренiп калFан ка-закстандыктар Yшiн баска тiлдердi мецгерiп, акпаратты езге кездерден де алуFа серпiлiс
болады. Сондай-ак, латын графикасына кешу ^азакстанныц тYркiтiлдес элемiмен етене ын-тымактасуFа мYмкiндiк туFызады.
Еуропа елдерi Еуроодак куруы аркасында бiр-бiрiмен экономикалык жэне саяси ынты-мактастыкты ныFайтуда, ал бiз ез ТYркiтiлдес Мемлекеттер ОдаFын жацFыртуымыз кажет. Латын графикасына кешу - сол максатка же-тудщ бiр кадамы болып табылады.
^азакстан жэне бYкiл элем кiрген Fалам-дык жаца тарихи кезец даму езгерютерше дайын емес журтшылыкты артта калдырып, ал жаца eзгерiстердi ескере алFандарды ал-дыцFы катарларFа шы^аруы мYмкiн. Мем-лекеттiк тiлiмiзге катысты жYргiзiлетiн бул реформа болашакка жеткшкп дайын болуFа септiгiн тигiзерi сезаз.
Латын графикасына ету шетелдiктерге ^азакстанныц мэдени мурасымен танысуFа септiгiн типзедь Бул «Болашакка баFдар: рухани жа^ыру» баFдарламалык макалада ай-тылFан мiндеттердiц бiрiн iске асыру жолы болып табылады, сонымен катар латын гра-фикасын пайдаланатын елдердiц жетютштерь не кол жетюзуге кeмектеседi.
Галамшарымыздыц технологиялык жэне Fылыми дамуы адамдардыц сейлеу жэне сан-дык технологиялык карым катынасына эсер ететш терминологияныц кецеюш тудырады. Латын элiпбиi баFдарламалык жэне мэдени акпараттыц колдану графикасы болFан соц, елiмiздiц латын графикасын мецгеруi элемдiк интеграцияFа енуiне мYмкiндiк береди
Латын элiпбиiне кeшудi тек бiздiц ел Fана емес, бурыцFы кецеспк мемлекеттерден Украина мен ^ырFызстан да жоспарлап отыр. Алайда YЙреншiктi болып калFан кириллица-дан бас тартып, латын графикасына кешу ре-формасын iске асыруда халыкка тиетiн ауыр зардабыныц алдын алу Yшiн бул реформаныц iске асырылу мерзiмiн узак жылдарFа созу керек (мэселен Польша мемлекетшде ол бiр-талай жYЗжылдыктарFа созылFан болатын). Сондай-ак Эзiрбайжан мемлекетшщ осы жол-да колданFан алдын ала тиiмдi ойластырылFан стратегиясын басшылыкка ала отырып, ал-дымен ю жYргiзумен катар балабакшалар-даFы, кешннен мектептер мен университет-тердегi оку куралдарын аударып, соцынан БА^-ты латын графикасына ауыстыру кажет. Сонымен катар Эзiрбайжанда 30 пайыздан аз халык саны ауызша орыс тiлiн мецгергенш, бiрак ол турмыстык жэне кYнделiктi карым катынаста колданылмайтын практикасын ескеру кажет.
Латын графикасына кешуде рухани жа^ыру басымдыктарын басшылыкка ала отырып, тiл саясатын кайта карауFа, OFан стра-тегиялык мiндет ретiнде карауFа жэне мемле-кеттiк тiлдi элиталык тiл ретiнде орныктыруFа мацызды кадам болуы тиiс.
ЛИТЕРАТУРА
1. Г. Каратаева. Истории казахского алфавита: арабская графика - латиница - кириллица: https://tengrinews.kz/article/639/. Царалган кунг: 04.10.2018
2. Н. д. Назарбаев. «Болашацца багдар: рухани жацгыру» багдарламалыц мацала.». «Егемен Цазацстан» жалпыулттыц республикалыц газет. № 70 (29051). 2 Сэугр, 2017.1-2 беттер.
3. Сарсембаев М.А. Латын элтбшне кошу - заман талабы //Л.Н. Гумилев атындагы Еурази-ялыц ¥лттыцуниверситетк Халыцаралыц цуцыц кафедрасыныц гылыми ецбектери Шыгарылым-3 // Царабаев Ф.Ж. редакциялауымен. - Астана, 2017. - 217-226 бб.
REFERENCES
1. G. Karataeva. Istorii kazakhskogo alfavita: arabskaya grafica - latinitca - kirillitca: https:// tengrinews.kz/article/639/. Karalgan kun:04.10.2018
2. N.A. Nazarbayev. «Bolashakka bagdar: ruhani jangiru» bagdarlamalik makala. / «Egemen Kazakhstan jalpiulttik respublikalik gazet. № 70 (29051). April 2, 2017.1-2 pages.
3. Sarsembaev M.A. Latin alipbiine koshu - zaman talabi // L.N. Gumilyov atindagi Eurasian ulttik university. Halikaralikkukikkafedrasiningilimienbekteri. Shigarilim-3//KflrabaevF.Zh. redakcijalauymen. - Astana, 2017. - P. 217-226.
ЭВЖ 81'36:327(094)
ХАЛЬЩАРАЛЬЩ КЕЛ1С1МДЕРДЕГ1 КЕЙБ1Р ГРАММАТИКАЛЬЩ МЭСЕЛЕЛЕР ТУРАЛЫ
Галия Дюсембайкызы Маканова
Казацстан Республижсынъщ Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгы Нормативтж цуцыцтыц актшер жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц гылыми-лингвистикалыц сараптамасы секторыныц гылыми цызметкерг; Нур-Султан ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
^ымбат Эбыкайыркызы Айнабаева
Казацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгы НормативтЫ цуцыцтыц актшер жэне халыцаралыц шарттар жобаларыныц гылыми-лингвистикалыц сараптамасы секторыныц гылыми цызметкерi; Нур-Султан ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]
Tyüw свздер: халыцаралыц келтм; грамматика; мемлекеттж тт.
Аннотация. Казацстан Республикасыныц демократиялыц, зайырлы, цуцыцтыц жэне элеуметтж мемлекет реттде цалыптасуында Казацстан Республикасы цатысушысы болуга ниеттенетт халыцаралыц шарттардыц, сондай-ац халыцаралыц шарттардыц мацызы зор.
«Казацстан Республикасыныц халыцаралыц шарттары туралы» Казацстан Республикасы Зацыныц 2-бабы 2-тармагында «Казацстан Республикасыныц улттыц мYдделерiне сай келмейтт, Казацстан Республикасыныц улттыц цаутЫздтне нуцсан келтiретiн немесе тэу-елЫздтнен айырылуына экеп согатын халыцаралыц шарттарды жасасуга жол берiлмейдi» деп квзделген. Сонымен цатар халыцаралыц цужаттар цогамдыц тыныстршшктщ тYрлi салаларын цамтиды эрi елiмiздiц вст-оркендеуше, жан-жацты дамуына, саяси аренада оз орнына айтарлыцтай ыцпал етедi.
Казацстан Республикасы цатысушысы болуга ниеттенетт халыцаралыц шарттар бой-ынша, сондай-ац халыцаралыц шарттардыц жобалары бойынша гылыми (цуцыцтыц, лингви-стикалыц, экологиялыц, царжылыц жэне басца да) сараптама ЖYргiзiлуi мумкт. Казацстан Республикасы цатысушысы болуга ниеттенетт халыцаралыц шарттарга, сондай-ац халыцаралыц шарттардыц жобаларына мiндеттi гылыми лингвистикалыц сараптаманы Казацстан Республикасыныц Yкiметi айцындайтын уэкiлеттi уйым, атап айтцанда, Зацнама