АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ – ОҚЫМЫСТЫ, АСА ДАРЫН ИЕСІ, АУДАРМАШЫ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022

АХМЕТ БАЙТ¥РСЫНОВ - ОЦЫМЫСТЫ, АСА ДАРЫН ИЕС1,

АУДАРМАШЫ

Мадина Курбанбекова

Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты 2-курс студентi

Гылыми жетекшга: Нуркелдг Абдурашид улы Жарасбаев

АННОТАЦИЯ

Ахмет казак балаларын бiлiмдi етуд^ муFалiмдердщ санын кeбейтiрудi, орыс мектебшдеп жагдай кандай болса казак мектептершдеп жагдай одан кем болмауын кездейд^ Осы максатта бYкiл саналы г^мырын бала ок^1туга, казактыц кeзiн ашуга жумсайды.

Кiлттi сездер: жазушы, акын, абакты, эдет^урып.

AHMET BAITURSYNOV IS A SCIENTIST, A VERY TALENTED

TRANSLATOR

ABSTRACT

Ahmet intends to educate Kazakh children, increase the number of teachers, and the situation in Kazakh schools will be no less than in Russian schools. For this purpose, he spends his whole life teaching children and opening the eyes of the Kazakh people.

Keywords: writer, poet, prison, traditions.

К1Р1СПЕ

Ахмет Байтурсынулы 1872 жылы 5 кыркуйекте ^ipd ^останай облысы Торгай ещршдеп Сартубек деген жерде дYниеге келген. Аргын тайпасы Шакшак руынан шыккан. Экесi Байтурсын Шошакулы баланыц тэрбиесше аса зор мэн беретiн, кeзi ашык кeкiрегi ояу жандардыц бiрi болган. Жастайынан-ак аса зерек бшмге куштар болган Ахмет 1882-1884 жылдары ауылындагы хат танитын жандарда кiшiгiрiм бiлiм алып, кейiннен жакын мандаты ауыл мектебiнде окиды .1886-1891 жылдар аралыгында Торгайдагы екi сыныптык орыс-казак училищесiнде 1991-1995 жылдары Орынбордагы МуFалiмдер даярлайтын мектепте бiлiмiн эрмен карай жет!вдредг Сол оку орындарында окып журген кездерiнен-ак ез бетiнше кеп кггаптар окиды, бiлiмге деген куштарль^ы аса бастайды. ЖоFарыда айтылFан оку орталыктарын Yздiк баFамен бiтiредi. АлFашкы енбек жолдарын 1895 жылдары балаларFа устаздык етуден бастайды. 1895-1897 жылдары Актебек, Крстанай, Кдркаралы уездерiнде ауылдык

169

UZBEKISTAN | www.caajsr.uz

мектептерде, училищелерде сабак 6epin келген. Мугашм бола тура сол кездеп когамдагы элуметтш eмiрге терецiнен YЦiледL Халыкка бiлiм беру жолдарын казак тш мен эдебиетшщ зерттеу мумкшджтерш карастыра бастаган. Кеп кiтап окып ез бетiнше iзденедi. 1913-1918 жылдары e3i уйымдастырган Казак газетiнiц редакторы болып жумыс жасайды. 1912 жылы Байтурсынулы жазган «Оку куралы» казактын, тунгыш элшбш болган. Ахмет жазган элшби араб тiлi негiзiнде жазылган. Эзiнiн алгашкы шыгармашылыгын елен жазудан бастаган. Жастайынан-ак еленге, жырга куштар халык ауызындагы жырларды естiп ескен Ахмет есе келе eзi де шыгарма елендер жаза бастаган. Онын eлендерi казiргi танга дейiн ез тэрбиелж мэнш жогалткан емес. Алгашкы eлендерi жинагы 1909 жылы Санкт-Петербургте «Кырык мысал» eленi жарык кередг Бул кiтабы аркылы уйкыда жаткан карангы казакты жарыктыкка алып шыгуды олардын ой-санасын жетiлдiрудi кездеп бар ынта жiгерiн жумсайды.

НЕГ1ЗГ1 БЭЛ1М

Екiншi «Маса» атты ютабы 1911 жылы баспа бетiн кередг Кiтапты негiзiнен орыс мысалшысы И. Крыловтан аударма жасайды. Кiтапты жазудагы басты максаты бiлiмсiз eнерсiз, жаткан казактарды маса кейiпiнде ояту едг Халыктын кeкiрегiн ояту Yшiн эуелi жас урпакка дурыс бiлiм берудi басты мэселе етiп кояды. Сондыктан да балалардын казак тiлiнде бiлiмдi болуына eзiнiн бар ынта жiгiрiмен ат салысады. Сол максатта «Оку куралы», «Тш куралы» Yлкендердiн сауатын ашуга «Элшби», «Жана элшби» сиякты енбектерiн жазады .Сонымен катар 1911 жылдары казак тш мен эдебиетшщ эр тYрлi мэселелрш кeтерiп кептеген макалалары баспа бетiн кeредi. 1926 жылы Бакуда болып еткен БYкiлодактык тYркiтанушылардын 1 сьезiне катысып «Терминология» жайлы баяндама жасайды. Ахмет мураларыньщ бiр ерекшелiгi ол халык ауыз эдебиетiн жинап талкылап баспа бетше тYсiргендiгi атап айтканда «Ер сайын», «23 жоктау» кiтаптарын шыгарган. Патша еюметшщ отарлау саясатынын казак халкынын кал-жагдайын эбден тeмендетiп шымбойына басканын кере бiлген Ахмет Байтурсынов 1913 жылы «Жиган-терген» атты елещнде: Казагым елiм, Кайкайып белiн. Сынуга тур таянып, Талауда малын. Камауда жанын, Аш кeзiндi оянып . Канган жокпа элi уйкын, ¥йыктайтын бар не сикын? -

деп калыц ел казагыньщ кал-жагдайын Te6ipeHe жыр етедi.

Ал 1913 жылы «Казак» газетiнде жарияланган «Оку жайлы» атты макаласында жастардыц окуга ынтасын асыруга багыт-багдар бередi. Жастарды оку бiлiмге Yндейдi. Ол езшщ макаласында «Канша бай ел болмасын- енер бiлiмдi болмаса, бiр кун байлыгы таусылады баска бiлiмдi енерлi елдер одан да дамып кетуш» айтады.

Сонда- ак 1913 жылы «Казак» газетшде жарияланган «Казакша оку жайы» атты макаласында «Бiз эуелi елдi тYзеудi бала окыту юш тYзетуден бастауымыз керек. Себебi келешегiмiз, билiгiмiз де, болыстыгымыз да сол жастардыц колында, сонымен катар казак шшдеп неше тYрлi мэселер де осы бшм аркылы шешiледi» -деп жазады. Бiрак сол кезецдегi бшм дэрежеш, мектептер курал жабдыктар казак муFалiмдерiнiц аздыгы Ахметтiц жанына катты батады. Орыс мектептерiнiц саны кеп, бшм дэрежес жоFары , курал жабдыктар да жетерлi бiрак , пайдасы аздыFын тiлге тиек етедт Ахметтiц пiкiрiн жалFастыра отырып «Окыту жайында» атты макаласында оку жумысы Yш нэрсеге тiреледi: бiрi акшаFа, бiрi куралFа, бiрi муFалiмге байланысты деген пiкiрдi айтады . Осы Yш тiреу бiрдей тец болса, оку кисацдамайды, ауыткымайды тура жYредi жаксы-жаман, ак-караны ажыратады деген сездi айткан. ЖоFарыда айтылFан пiкiрлердi Ахмет ез емiрiнiц басты максаты етiп кояды яFни казак балаларын бiлiмдi етудi, муFалiмдердiц санын кебейпруд^ орыс мектебiндегi жаFдай кандай болса казак мектептершдеп жаFдай одан кем болмауын кездейдi. Осы максатта бYкiл саналы Fумырын бала окы^а, казактыц кезiн ашуFа жумсайды. Ахмет Байтурсынов 1912 жылы туц^ыш казакша сауаттандыратын «Оку куралын» жазады. Кiтаптын фонетикаFа арналFан белiмдерi бар. Мысалы 1-белiмi «Тiл куралы» деген атпен алFаш рет 1915 жылы жарык кередт 1914 жылы 2- белiмi яFни синтаксиске арналFан. 3-белiмi 1916 жылы басылып шыFып 1928 жылFа дешн элденеше рет кайта басылып пайдаланылып келедi.

КОРЫТЫНДЫ

Ахмет Байтурсынов 1937 жылы емiрден озады. Ахмет емiрден озFанымен оныц шыFармалары елеулi ецбектерi елмейдi. Ахмет Байтурсыновтыц халыкка жасаFан жаксылыFы, казакка деген жанашырлыFы эр казактыц жYрегiнде сактала бермек.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)

1. А-Алматы. «Алматы кiтап баспасы», 2009 ISBN978-601-01-0268-27

2. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред.Б.Э.Жакып .-Алматы: «Казак энциклопедиясы»,2011.

3. AxMeT EafiTypctiHOBTbiH, xanti; aFapTy canactHa ;oc;aH Yneci //XantiKapanti; FbmtiMH кoн^epeнцнacм. - AnMarbi, 2007 ®tm.

4. Axa« ®9He «Ka3aK» ra3eTi //K^a; Tapnxbi. №2.

5. EaÖTypcbiHOB A.OgeöneT TaHbiTKtim .-AnMarti,2008®.

6. EaÖTypcbiHOB A.Tin TaFbinbiMbi.-AnMarbi «AHa Tini» 2003®:.

7. «Eartic Ka3a;cTaH oônticti» энцнкnoпegнacм AnMarti, 2002.

8. E.I.HMaHÔeKOBa.AcTaHa:OonnaHT, 2010

9. Eec aptic-^.OmiMxaHOB, -AnMartr^antiH, 2001®

10. «Ka3a; эge6нeтi.Энцнкnoпegнanмк aHbiKTaManbiK-AnMarbi: «ApyHa Ltd.»^fflC,

2010.ISBN 9965-26-096-6.