CC BY
19CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH
ISSN: 2181-2489 VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
МЭЦГ1Л1К ЕЛ АЛЫБЫ—М1РЖА;ЫП ДУЛАТОВ
Зарина Омирзакова
Тошкент облысы Шыршык мемлекеттш педагогика институтынын, 2- курс
студенл
Гылыми жетекшга: Жандос Абдазимович Байзаков
Аннотация:
М1ржакып Дулатов—эдебиеттщ эр тYрлi жанрында калам тебреткен каламгер. Алгашкы кiтабы «Оян казак!» деген атпен жарык керген. Кштл сездер: проза, роман, жазушы, акын, драматург.
Mirzhakip Dulatov is a pen man who has developed a pen in different genres of literature. The first book was published under the name "Oyan Kazakh!"
Key words: prose, novel, writer, poet, playwright.
К1Р1СПЕ БОЛ1М
Халык жYрегiнен ерекше орын алган когам кайраткер^ жазушы, акын, драматург, журналист М1ржакып Дулатов. Ол 1885 жылы 25 карашада б^рынгы Торгай облысындагы Сарыокпа болысында (казiргi ^останай облысыныц Жанкелдi ауданына карасты «Кызбел"ауылы) дYниеге келген. Экес—Дулат аты шыккан шебер, ер турман жасап, етiк, мэс тжкен. Анасы—Дэмеш эншшкке бешм болган эйел.
НЕГ1ЗГ1 БОЛ1М
М1ржакып Дулатов небэрi екi жасында анасынан жетiм калып, он екi жаска толганда экесшен де айырылып, агасы Аскардыц колында тэрбиелендг Экесi балаларынын, бiлiмдi болуын калап, жастайынан окыткан. Алгашында Мiржакып ауыл молдасынан хат таниды. Молдадан екi жыл окып бiлiм алып, 1897-1902 жылдар аралыгында, ауыл мектебiнде окытатын Мр;ан м^гаимнен орысша дэрю алады. Б^л мектеп М1ржакышъщ бiлiмiн толыктырып, азамат ретшде калыптасуына, ой eрiсiнiц кецiнен дамуына аса зор ыкпал жасайды. Мiржакыпты окыткан М^кан м^гаим ^лы агартушы педагог Ыбырай Алтынсаринныц iргетасын калаган оку орныныц, ягни Торгай каласындагы уездiк орыс-казак мектебiнiц тYлегi болган. 0з шэюрттерше сол рухта тэлiм-тэрбие берген.
ETERNAL COUNTRY GIANT—MIRZHAKIP DULATOV
ABSTRACT
UZBEKISTAN
www.caajsr.uz
CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH
ISSN: 2181-2489 VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
М1ржакып ез бетшше iзденiп, орыс тшн жете мецгерш, орыс жазушыларынын, шыгармаларымен танысады.
Мipжакып Дулатов—эдебиетлц эр тYpлi жанрында калам тебреткен каламгер. Алгашкы кiтабы «Оян казак!» деген атпен жарык керген. Б^л шыгармасында акын саяси-элeумeттiк жагдайды козгай отырып, сол кeздeгi заман шындыгын тiкeлeй суреттеп бepeдi. 1910 жылы Мipжакып Дулатов Yлкeн бетб^рыс жасап, езiнiц ец алгашкы проза жанрындагы туындысын «Бакытсыз Жамал" романын Казан каласында бастырып шыгарады. Б^л казак эдeбиeтiндeгi проза Yлгiсiндe жазылган т^цгыш роман болатын. Б^л роман туралы алгашкы пiкip айткан Ахмет Байт^рсынов: «Казакта б^рын роман жок eдi. Бiздiц арамызда ец алгаш казакша роман жазган Мipжакып Дулатов болды"—деп жазады. Б^л роман казак даласында болып жаткан окигалар эйeлдepдiц бас epкiндiгi, когамдагы жагдайы туралы баяндайды. «Бакытсыз Жамал» романына аркау болган басты езекл мэселе eскi эдет-г^рыптыц кыспагына тYCкeн казак кызыныц тагдыры. СYЙгeнiнe косылып, бакытты емip CYPУдi армандаган бойжеткеннщ трагедиялык жолы. Шыгарма сол кезецдеп казак даласыныц шынайы т^рмыс-пршшпн кеpсeтeтiн эпизодтан бастау алады. Романныц басында бас кeйiпкep Жамалдыц тагдыры жалац алынбай, сол кeздeгi казактыц элeумeттiк тipшiлiгi ауыл мацында болып жаткан окигалармен сабактастыра суpeттeлeдi Романда ез т^сындагы peалистiк емip шындыгы молынан кеpiнiс тауып, рухы бшк бостандык CYЙгiш жандар жайлы сез ербтледг Романныц бас кeйiпкepi—Жамал. Оныц жан-жагын коршаган кешпкерлер Жамалдыц экeсi Сэрсенбай, шeшeсi акылды Шолпан, айттырган кYЙeуi «таз Ж^ман", катiгeз Байжан, CYЙгeн жiгiтi Гали. Романдагы Жамал мен Гали бip-бipiн CYЙiп косылмак болган елге CYЙкiмдi жандар. Жамалды алып кашкан Гали саудагер Патхулланыц YЙiн паналайды. Сенгеншен сeнiмдi тipeк кере алмаган Гали Жамалды алып алыстагы нагашыларыныц y^to кeтeдi. Ол жерде ауруга шалынып емipдeн озады.Fалидiц артынан зар ещреп Жамал калады. Амалсыздан панасыз калган Жамал айналып кeлiп айттырылган кYЙeуiнiц к^рыгына тYсeдi. Еpiксiз косылган кYЙeуiнeн тeпкi керген Жамал бepiк шeшiмгe кeлeдi. Азаптан геpi елiмдi жен кередг Боранды тYндe YЙiнeн кашып шыгып калыц боранда адасып y^ елeдi. Б^л романда Мipжакып Дулатов 6ïp кыздыц тагдырын бейнелей отырып, сол кезде болып жаткан, эйел-кыздарга деген зорлык-зомбылыкты токтату идеясын басты максат eтiп алады. Бip гана Жамалдыц тагдырын суреттей отырып М1ржакып, халыкты бYкiл казак кыздарыныц бас бостандыгы, оларга жасалып жаткан эдшетшздшт токтатуга шакырады. Сонымен катар М1ржакып Дулатов 1913 «Азамат", 1915 жылы «Терме" тагыда баска жинактары, 1917 жылы «^yp^h^ иеш»поэмасын 1922 жылы «Балкия пьесасы халыкка ^сынады. 1914 жылы «Шокан Шыцгыс^лы
UZBEKISTAN
www.caajsr.uz
CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489
OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
Уэлиханов" , 1922 жылы «Ахмет Байт^рсынов» атты макалалар сондай-ак эдебиет, мэдениет, тарих этнография мэселелерiнде жYЗдеген макалалар мен зерттеулер жазады.
А.С.Пушкиннщ, М.Л.Лермонтовтыц, И.А.Крыловтыц шыгармаларынан кейбiр туындыларын казак тiлiне аударган. Мiржакып Дулатов-библиографиялык кeрсеткiштiц «Есеп к¥ралы" (1-2бeлiмi, 1926жылы), «Оку к^ралы» (1921жылы, кешннен 8 рет басылган) атты окулыктардын, авторы. Сeйтiп эйел басына тYCкен киыншылыктар мен катiгездiктердi, зорлык пен зомбылыкты халыкка жеткiзе бiлген, ез заманындагы озбырларды тiкелей эшкерелеп, саяси-элеуметтiк жагдайды шынайы бар калпында халыкка жеткiзген нагыз казактыц жан ашыры Мiржакып Дулатов 1935 Сосновск станциясындагы лагерде ауыр наукастан кез ж^мады.
КОРЫТЫНДЫ БОЛ1М
Мiржакып Дулатов eмiрден озса да, оныц шыгармалары адамдардыц есiнде мэцгiлiк сакталмак. «Оян казак!» деп жырлаган акыннын, eлецдерi кeкейiмiзде ^ран болып калмак. 0мiрден eтсе де, Мiржакып Дулатовтыц рухка толы жалынды жырлары ел есшде мэцгi жацгыра бермек.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)
1. Ж.Ысмаг^лов «М.Дулат^лынын, бес томдык шыгармалар жинагы жайлы ойлар» Егемен Казакстан. -А., 8-кыркYЙек, 2004ж -5 бет.
2. М.Эбсеметов «М.Дулатов (Эмiрi мен шыгармашылыгы»). -А., 1995 ж -61 бет.
3. К^леев., А.Б.М^ратова, «Казак агартушы-педагогтарыныц шыгармашылыктарындагы халыктык идея». Оку к¥ралы. -А., Н^рлы элем, 2009ж -48-50 б.б.
4. С.Кирабаев «Алашорда жэне ^лтшылдык эдебиет. ¥лт тэуелсiздiгi жэне эдебиет», -А.,Гылым, 2001 ж -26 бет
5. Э.Эбдиман^лы «ХХ гасыр басындагы казак эдебиетi» Окулык. -А., 2012 ж -207бет
6. А.1смакова «Алаш эдебиеттануы» -А., «Мектеп», 2009ж. -272-273б.б
180
UZBEKISTAN | www.caajsr.uz
