АЛАШ ҚАЙРАТКЕРІ МІРЖАҚЫП ДУЛАТҰЛЫ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

АЛАШ КАЙРАТКЕР! - М1РЖАКЫП ДУЛАТ¥ЛЫ

Умида Умматали кызы Жураева

Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты 3-курс студентi

Гылыми жетекшг: Жандос Абдазимович Байзаков

АННОТАЦИЯ

Романда казак халкыныц eMipi, турмыс - тсршшп, сол кездегi эйелдердщ бас-бостандыгы, кыздардыц калыц малга сатылуы, когамдагы орны жайлы ашып беруге эрекет жасалган.

Кiлттi сездер: жазушы, акын, абакты, эдет-гурып, куда, калыц мал.

Life of the Kazakh people in the novel, Life - life, freedom of women at the time, sale of girls to thick animals, it was tried to reveal its place in society.

Key words: writer, poet, prison, traditions, mother in law, thick cattle.

К1Р1СПЕ БОЛ1М

Абай заманында eмiрге келш, еркен жая бастаган жазба эдебиеттщ нагыз багбаншылары Алаш гранды эдебиет eкiлдерi болды. Олар А.Байтурсынулы, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жумабаев, С.Торайгыров жэне Мiржакып Дулатов. Алаш козгалысыныц белсендi мYшелерi. ^азактыц жазба эдебиетш такырыптык -идеялык, жанрлык, кeркемдiк тургыдан байыта тYCтi.

НЕГ1ЗГ1 БОЛ1М

Мiржакып Дулатов казактыц кернекл агартушысы, жазушысы, акыны, iрi когам кайраткерi, саясаткер жэне талантты сез шеберг Ол 1885 жыл 25 карашада Сарыкопа уезi Торгай облысында дуниеге келген. Аргын тайпасыныц Мадияр руынан шыккан. Оныц экесi Дулат елге атагы шыккан беделдi адам болган, етiк, мэсi тiккен. Ал, шешес Дэмеш жиын - тойларда журттыц назарын аударып эн айтатын, шебер эншi болган деседi. Бiрак Дэмеш Мiржакып екi жаска толганда бул жарык элемнен пэниге аттанады. Жалгыз Аскар есiмдi агасы болган. М1ржакып жастайынан акылды, зерек, бшмге куштар болып eседi. Экесi М1ржакыпты 8 жасында ауыл молдасына окуга бередi. Бiрак Мiржакып устазын жек ^ретшд^ен, eзi калдырган деректерде оны eте надан адам деп дэрштеген. ¥стазынан тек арабша дугаларды гана уйренген. Мiржакып 12 жасында экесшен

ALASH ACTIVIST - MIRZHAKIP DULATOVICH

ABSTRACT

жепм калады. Агасы Аскар онын, окуын жалгастырып окытады. Соц окуын баска

мектепке ауыстырады. Мукан есiмдi мугаимнен бiлiм алып, окуды Yздiк

багаларга бiтiрiп шыгады. Бiраз уакыт мугаим болып, мектепте жумыс ютейдг

Бос уакытында кiтаптар, шыгармалар окып, бiлiмiн ныгайтады. Арада орыс тшн

де кызыгып, жетiк мецгередi. Сол кезде патша eкiметi казак халкына

отаршылдыкты кYшейтiп басым eткiзiп жаткан болатын. Буган Мiржакып кез

жумып кете алмай казак халкын оятуга бел байлайды. Казактарды сол кездеп

отаршылдыкка багынбауга, тэуелшз болуга шакырады. Мiржакып: <^з жасап

турган жерiмiз де тэуелшз eмiр CYPуiмiз Yшiн эуелi сол жердiц сот жYЙесiн

жетiлдiру, кайта куру керек, жалкаулык, ерiншектiк, немкурайлыкка карсы

кYресуiмiз керек»,- дейдг Эуелi зац эдет-гурыпка кайшы келмеу керектiгiн

ескертедi. Бул жайлы накыл сeзi де бар: «Зац эдет-гурыпка кайшы келсе - Yлкен

аякка тар етiк кигенмен бiрдей» - дейдi. 1909 жылы ешюмнен корыкпай казак

халкына «ОЯН КАЗАК» атты алгашкы елецдер жинагын шыгарады.

Кeзiцдi аш, оян казак, кетер басты,

Эткiзбей карацгыда бекер жасты.

Жер кеттi, дiн нашарлап, хал харам боп,

Карагым, ендi жату жарамас-ты.

Найзаменен тYртсе де,

Жатырсын, казак, оянбай.

Мунша калыц уйкыны

Бердiц бiзге, ой, Алла-ай!

Бар ма екен бiздей гафыл журт,

Атырафка кeз салсак.

Кeзi iскенше уйкыга

Келе жаткан тоя алмай?

Етемш Yмiт жастардан,

Жаца гул шашкан бакшадай.

Мурадын оцай кiм табар,

Жар салып журтка каксамай?

Халыкка, жастар, басшы бол!

Карацгыда жетектеп.

Терец судан eтер ме,

Мыц койды серке бастамай? - дейдг

Ягни, Мiржакып бул жумысы Yшiн басына кауш - катер тeнуiн бiле турып карацгыда буйыгып жаткан, сауатсыз казак халкын оятуга, еркiндiкке, жаца eмiр бастауга, елдiц бас бостандыгы Yшiн кYресуге шакырады. Алайда, акынныц бул жазган eлецi халык арасында кещнен тарап, ауыздан ауызга eтiп, бYкiл елге

TaminagM. Mip^aKtm 1911 ^tin naTma caacaraHa Kapcti ®:a3FaH eneH,i ymiH 19 afi ASaKTtiga TypMege OTtipagti. rySepHaTopgtiH, Tanctipticti Sofitrnma ohmh, yfii TiHTyre Sepinegi. BipaK emTeH,e TaStinMafigti. Akbih TypMegeH mtiKKaH cor ga mtiFapMamtintiK ^yMticTaptiH apt Kapafi ^anFacraptm, Ka3aK xanKtffla TypTKi SonapntiKTafi mtiFapManap ^asagti. 03Ï ^a3FaH mtiFapManapgtiR KefiSipeynepiH SypKeHmiK aTneH mtiFapagti. Ohmr nafiganaHFaH naKan eciMgepi: A3aMaT, TafiMiHep, Maguap, TypiK Sanacti ^9He ApFtiH Sanacti. Mip^aKtm ^ynaTOB Ka3aK xanKtiHtiH, ^öFtiH-^öKTan, SocraHgtiFtiH, epKiHgiriH ofinayMeH Karap sfiengep Sac SocTaHgtiFti, TeH,ci3giriHe ge afiptiKma msh SepreH. 1910 ^tin Ka3aK sgeSueT TapuxtiHga TyHFtim KepKeM npo3antiK ynrige poMaH ^asagti. On «BaK&iTcti3 ^aMan» poMaHti egi. Conafi aKtiHtiMtB 1935 ^tinti 50 ^LingtiFtiHa 50 KyH KanFaHtiHga aytip gepTKe mangtiFtin eMipgeH O3agti.

PoMaHga Ka3aK xanKtiHtiR eMipi, TypMtic - Tipminiri, con Ke3geri sfiengepgiR Sac-SocTaHgtiFti, KtBgapgtiH, KantiH, ManFa caranyti, KOFaMgaFti opHti ^afinti amtin Sepyre speKeT ^acanFaH. CoHtiMeH KaTap, Heri3ri cro^eTi eKi FamtiKTtiH, Sip-SipiHe gereH MaxaSSara ^ontrnga KKtiHmtintiKTapFa Tan Sonyti, Sipre Koctintin, SaKkiTra eMip cypygi apMaHgan coRtiHga TpareguaMeH aaKTanyti SaaHganFaH. CspceHSafi arm KicirnH, ^aMan eciMgi Kti3ti Sonagti. On eTe aKkingti, 3epeK, SiniMre KymTap Sontin ecegi. Aytin MongactiHaH xaT TaHtin, Typni mtiFapMa, Kucca - gacTaHgap OKugti. Cyny, aKtingti, eHepni Kti3 Sonagti. 15 ^acKa TonFaHga, en ay3tiHa Tycin, eHepiMeH enre TaHtMan Sonagti. Con Ke3ge ^aMangti Bafi^aH airti Safi ^yMaH eciMgi Tonac, aKkinti 3afitn SanactiHa afirrapagti. CspceHSafi Bafi^aHHtiH, SafintiFtrna, SepeTiH KantiH, MantHa ymtin, KtotiH ^yMaHFa Kyga Tycyre pu3a Sonagti. CefiTin ^ypin ^aMan aytingtiH, Sip Tofitrnga OKtiFaH, aKkingti, KepKeM, MsgeHuerri Fanu eciMgi ^irimeH TaHticagti. EKeyi Sip SipiHe FamtiK Sontin Kanagti. Bipa3 yaKtiT eTKeciH ^aMan ^yMaHFa y3aranap Ke3ge, FanuMeH Kamtin KeTegi. EKeyi FanugtiH, ycTa3ti SonFaH TaTap KicirnH, yfiiHge Sipa3 ^acafigti. Ken yaKtiT eTnefi FanH aytip gepTKe mangtiFtin, 12 KyH TeceK Tapran ®:aran, eMipgeH O3agti. ^aMan 3opntiKpeH eniHe Kafiran, ^yMaHFa y3aranagti. BactiHa HeSip KKtiHmtintiKTap Tycegi, KepMereH a3aSti KanMafigti. Bip KyHi TyHge cyfireHi FanugtiH, KaSipiHe Saptin, ^tinan ®:aran, con ^epge cytiKKa TOH,tm, Kafirac Sonagti. MiHe poMaH octnafi eKi FamtiKTtiH, KafiFtnt TaFgrnptMeH aaKTanagt. Mip^aK^m poMaHgarti TpareguaHt Ka3aK xanK^i ymiH Sacra sneyMeTTiK Mscene gen ecenTefigi. Gfiraem sfiengep Sac SocTaHgtFM, Te«ci3giri, cyfiremHe Koctntn SaK^iTTt Sonyt MaRM3gM egi. Mip^aKtinraH, Syn ^a3FaH poMaHt SacKa aKtHgapFa ga TypTKi Songt. CeSeSi Oct poMaHga KeTepinreH MscenenepgeH Hsp antn, SacKa ga aK^iHgap, sfien epKiHgiri ymiH Kypecy MaKcaTtHga mtiFapManap ®;a3Mn, xantKKa TapTy eTegi. ^ereHMeH Ka3aK xanKtH oaTyFa spSip

эйелдщ, кыздыц тагдырына, eзiнiц жауапкершшгш сезшш, адамдык борышын орындайды.

КОРЫТЫНДЫ

Корыта айтканда, Мiржакып Дулатов казак халкыныц жYрегiнен ерекше орын алган, казак эдебиетшщ дамуына Yлкен Yлес коскан, аса талантты каламгер, eмiрi барысында халыктыц мYДдесiн ойлап, эйелдер тагдырына немкурайлыкпен карамаганы шын мэнiнде акынныц улы тулга екенiн ацгартады.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)

1. «Казак эдебиетЬ). Энциклопедиялык аныктамалык. - Алматы: 2010 жыл

2. «Абай». Энциклопедия. - Алматы: «Казак энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, «Атамура» баспасы 2009 жыл

3. «Казакстан»: ¥лттык энциклопедия/ Бас редактор Э. Нысанбаев - Алматы «Казак энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл