ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СІЛТЕУ ЕСІМДІКТЕРІНІҢ КОММУНИКАТИВТІ-ПРАГМАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»



I

SCIENCE TIME

I

КАЗАК Т1Л1НДЕГ1 С1ЛТЕУ ЕС1МД1КТЕР1НЩ КОММУНИКАТИВТ1-ПРАГМАТИКАЛЫК ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

Садыцова Маржан Сертцызы,, Эл-Фараби атындагы Казац улттыц ynueepcumemi, Алматы, Казацстан Республикасы

E-mail: zhan_2805@mail.ru

Аннотация. Данная статья посвящена коммуникативно-прагматической особенности указательных местоимений на казахском языке.

Ключевые слова: местоимения, субъект, прагматика, коммуникация, указательные местоимения.

Тш - адамзаттын бiр-бiрiмен шюрлесуш, тYсiнiсуiн, сейлесуш камтамасыз ететiн байланыс к^ралы. Тiл аркылы тiлiдк карым-катынас жYзеге асырады.

Тiл мен коFамнын ез ара тьгеыз байланысы - ею жакты байланыс. Бiрiншiден, тшшз ешбiр коFам емiр CYре алмайды. Тiл жок жерде адамдардын KOFамда бiрлесiп енбек етуi, коFамдык ендiрiстi ^йымдастыруы, оны дамытуы, тiптi емiр CYPуi мYмкiн емес. ЯFни, коFамнын емiр CYPуi, адамдардын бiрлесiп енбек етуi Yшiн катынас к¥Ралы, шюр алысудын к^ралы - тiл кажет. Тiл - адам баласы коFамынын емiр CYPуiнiн жэне дамуынын кажетл шарты. Екiншiден, тiл KOFам бар жерде Fана емiр CYредi. К^ам - тiлдiн емiр CYPуiнiн шарты, коFамнан тыс, адамдардын коллективiнен тыс тш жок. КоFамнын емiр CYPуi Yшiн, адамдардын бiрлесiп енбек етуi Yшiн тiл каншалыкты кажет болса, тшдщ емiр CYPУi Yшiн коFам да соншалыкты кажет. Тiлдi коFамдык к¥былыстардьщ катарына жаткызуFа негiз болатын басты белгi онын коFамFа кызмет ету белгiсi.

¥зак жылдар бойы тiл бiлiмiнiн даму баFыттары жаратылыстану Fылымдарынын зерттеу жYЙесiн, эдютемесш басшылыкка алып келдi. Б^л кезендерде тш езара байланысты белшектерден т^ратын иерархилык к¥рылым ретiнде карастырылды. Зерттеудiн нэтижесшде тiл бiрлiктерi сараланды, жiктелдi, ^ксастыктарына карай топтастырылды, ажыратылды. Ал казiргi тiл бiлiмiнде тiл мен акикат болмыстын аракатынасын, сондай-ак, тiл мен ойлаудын езара байланысын теренiнен ашу жолында тiлдiн когнитивтiк кызметiн айкындауFа баFытталFан саласы каркын алуда.

Грамматиканы, жалпы лингвистика ж^мсалымдык жаFынан зерттеу ХХ FасырдаFы бiркатар лингвистикалык концепциялардын негiзiнде дамыды.

13

1 SCIENCE TIME 1

Функционалды грамматикада тш денгей бiрлiктерiне талдау кешендi тYPде жYргiзiледi. М^нда тш денгейлерi арасындаFы байланыс ортак семантика аркылы жYзеге асады. Мазм^нды беруге катысатын эр денгей элементтерi жеке дара емес, маFыналык тртастыкта алып талданатындыктан, б^л функционалды грамматиканын, бiр жаFынан, денгейлi (дэстYрлi) грамматикадан ерекшелтн керсетсе, екiншi жаFынан, к^рылымдык сипаты бойынша «тYрлi денгейлЬ», басым сипатына карай «жYЙелi-YЙлестiрушi» грамматика деп аталуына негiз болады. ДэстYрлi грамматикада эр тш денгейi - фонетика, лексикология, морфология, сезжасам, синтаксис жеке-жеке алынып, ондаFы тiлдiк бiрлiктердiн езiндiк ерекшелiктерi жете ашып керсетiлетiндiктен тiлде ол «жYЙелi-саралаушы» деген сипатка ие болып келетiнiн тiлшi-Fалым О. Ж^баева ез енбектершдекерсетш жYP [1, б. 25].

Функционалды грамматика зерттеу нысаны мен сипатына карай: а) тшдж бiрлiктердiн жYЙесiн талдайды;

э) айтылым мен сейлеЫм кезiнде жYзеге асатын маFына кызметiн талдайды. Б^л талдаулар мынадай компонентер:

а) функционалды семантикалык ерютщ тiлдегi жYЙелер ерiсiндегi к^рылымын сипаттау;

э) категориялык жаFдайлардын тYрлерiн сипаттау (аспектуальдык, каузалдык т.б.) аркылы жYзеге асады. Олар белгiлi бiр ФС0 айналасында топталып, езiнiн мазм^нньщ айтылым кезшде керсетедi [1, б. 27].

Функционалды грамматика - тшдак жYЙе мен онын элементтерiнiн калай, не Yшiн кызмет ететiндiгiн айкындауды максат етедi;тiлдiк бiрлiктердiн сейлеудегi ж^мсалым потенциалын оны жYзеге асыратын ортамен байланыста карастырады;эртYрлi тiл денгейi бiрлiктерiнiн кызмет жаFынан езара байланысы мен езара эрекеттестт сиякты т.б. мэселелердi зерттейдь

Функционалды грамматика дэстYрлi грамматиканы толыктырады, ол тiлдiк т^тастыкты, жYЙелiлiктi толыкканды керсете алады жэне де онын сейлеу тшндеп кызметiн ашады. Толыктырушылык катынас тiлдiк денгейлердiн ара байланысынан керiнедi. Жеке тiлдiк денгейлiк т^^алар ез алдына жеке-дара кызмет етпейд^ олар бiрлесiп, бiр жYЙеге бiрiгiп,тiлдiк ортада бiрiнiн маFынасын бiрi тYрлендiрiп, толыктырып тiлдiн негiзгi когнитивтiк, коммуникативтж кызмет аткарады [2, б. 39].

Кез келген адам карым-катынаска тYCкен кезде белгi бiр акпарат алуды немесе езiнiн акпаратын тындаушыFа жеткiзудi максат етедi. Сейлеушi айтатын акпаратынын салмаFына карай сездерiн тYрлiше к¥былтып, дауысын ырыFаFын да соFан карай ы^айлап алады.

Адам тiлдiк танбаларды езара тYсiнiсу Yшiн Fана емес, карсы жак тындаушынын кызыFушылыFын оятып, онын рекциясын туFызу Yшiн де колданады. ЯFни, хабарды жай жетюзу Fана емес, белгiлi бiр тYPде тындаушыны кабылдауFа итеретiн к^ралдарды пайдалана отырып, жеткiзу кезделедi. Сондыктан тшдщ прагматикалык аспектiсiн зерттеу ыкпал етушi тiл бiрлiктерiн тiлдiн эр денгешнде аныкталуын кажет еттi. Прагматиканы тYсiну, кабылдаумен

14

1 SCIENCE TIME 1

FaHa meKTey TrngiH Heri3ri - MiKnan TygMipymMi, seep eTymi KMi3MeTiH Ha3apgaH thc KangMipagMi.

AgaMHMH Tmgi e3 MiHFaftMrna KapaH naftganaHyMi Tm K¥ptmcMHga coFaH ^ayan SepeTiH SeftiMgimKTiH Sap eKemH SaftKaragMi. TmgiH KapMiM-KaTMrnac ^acay K¥panMi peTiHge M^na^ eTymi KMi3Merri ^Y3ere acMpyM ohmIh imKi MYMKrngirrne Heri3ge^egi. Ei3 MaKanaMMoga eciMgiKTepgiH npamaraKanMiK epeKmemKTepme TOKTa^Mn, o^apgMH cefi^eciM Ke3iHge MaFMHacMHMH s^cipeyi, ^OFapMmayMi, MY^ge SacKa MaFMHaFa He So.nyMi Typa^Mi aHTnaKnM3.

Ce3 TanTapMHMH imiHge eciMgiKTep aytoeKi ceft^ey crararne tsh Somm Ke^egi. AyMneKi ceft^ey cTHmH 3epiTeymmep «aytoeKi ceft^ey Tim e3 M9m ^aFMrnaH eciMgiK» gen Te araftgMi. AyMneKi ceft^ey crarnHge eciMgiKTep KareropHOTMiK SipmKTep KaTapMHga KepiHe a^agM, ceSeSi ayMoeri cefi^ey crarcrnge ^a3Sa TimHgerigeft eMec, aSco-nrorri HaKTMmMiKTMiH M9m Tanan eTme SepMeHgi.

Ceft^ey пpoцeciнge agaM ohmhmh ^MngaMgMFM KeHm-KYftiHiH sp TYpm cнтyaцнa^мк пpоцecтepiн KepceTyge eciMgiKTepre ^ni cYHeHegi. ^aHgM Tm aacMHga eciMgiKTepgiH KM3MeTi cTH^giK ^aFMHaH ^HHaKTay HeMece gapanay YmiH, coHgaH-aK, oftgMiH TmgiK SipmKTepm KMcKapTy YmiH ge eciMgiKTep ^ni KO^gaHM^agM [1, S. 9].

EciMgep ToSMHa ^araTMH eciMgiKrepTimMi3ge ^ni KoggaHMmarMiH ce3 TaSM. O^apgMH TimMi3ge ^ni KO^gaHMmy ceSeSi MMrnaHgaft ^aftirapMeH TYcmgiprnegi: SipiHmigeH, eciMgiKTepgiH KM3MeTi - opMrnSacaprniK KM3MeT; eKiHmigeH, gepSec cefi^eMgepgi Safi^aHMcTMpagM, coHMMeH KaTap cefi^eMgepgi K¥pManacTMipyga aHpMKma opMH anagM [3, S. 87].

EciMigiKTi e3i KO^gaHMmMin OTMpFaH MSTiHHeH Semn a^Min, ^eKe KapacTMpcaK, 3aTTM He ohmh cmhmh HeMece ceft.neymim SrngipeTrnrn aHMipy khmh. O^apgMH HaKTM MaFMHacM KOHTeKcTi T^Tac a^Min canMiTMipFaHga FaHa aHKMH KepiHegi. Ah KOHTeKcTeri eciMgiKTepgiH msh Sip FaHa ceft^eM K¥paMMiHgaFMi ce3gepgiH e3 apa KaTMHacMHaH afiKMHganca, KeHge, He Ym cefi^eM mrmeH, KeHge T^Tac aSзaц SoHMHaH aftKMrnganagMi [4, S. 179].

EciMgiK ce3gepgiH MaFMHanMK epeKmemriH Ke^eci Sip e3iHgiK Semici -o^apgMH spKamaH cySteKTiMeH Safi^aHMcTM So.nyMi. EciMgiK ce3gep spKamaH ceft^eymi HeMece ceft^eMgeri cySteKTimH cyScтaнцнa^apFa, K¥SMmMicTapFa ^9He o^apgMH cananapM MeH KacHeirepme KaTMHacMH KepceTymi ce3gep Sornm caHa^agM. B¥^ KaTMHacTap eciMgiKTepgiH e3 imiHge TiKe^efi H¥cKay, apa^MK KaTMHac, Se^rici3giK TaFM SacKanap ch^ktm Sornm Ke^e Sepegi. K,arMiHacTapgMiH onaHma spKH^M So^Min Ke^yi emKamaH cyScтaнцнa^ap MeH K¥SMmMicTapgMiH KacneTTepi MeH cana^apMrna Safi^aHMcTM TyMaHgM, KaHTa KepciHme o^apFa apHanFaH cySteKTimK KaTMHacTMH Heri3iHge, KaTMHacTMH cySteKTiMeH tmfm3 Safi^aHMcTa So^yM Heri3iHeH SapMn naHga So^agM.

EciMgiKTepgiH epeKme SemrnepimH Sipi ceft.neymimH HeMece ceft^eMgeri cySteKTimH cyScтaнцнa^ap MeH K¥SM^McTapFa KaTMHacMH Kepceiy, ^fhh spKamaH cySteKTiMeH Safi^aHMcTa So^yM, cySteKTHBTiK KaTMHacTa So^yM Son caHanagM [5, S. 8].

15

1 SCIENCE TIME 1

Адам тшдш к¥ралдарды пайдаланFанда ез кажетше икемдейдi. Коммуникативтi максат Yшiн тшдак к^р&ВДарды сипаттайды. Тiлдегi кептеген сездер сейлеу барысында езi бiлдiрмейтiн баска маFыналарды да бере алатын мYмкiндiкке ие. Сондыктан сейлеушi акпаратты жетюзу барысында сездi тYрлiше к¥былтып, субъекпш езiмсiну, болмаса жактырмау, менсiнбеу немесе керсшше кетермелеу сынды маFыналык ренк коса алады [6, б. 63]. ЭЫресе, есiмдiктер б^ндай сипатка ие.

- Мысалы, сiлтеу есiмдiктерi кез келген бiрынFай немесе эркилы субстанциялар мен к¥былыстардын iшiнен белгiлi бiреуiн даралап белiп алып, соFан тьщдаушыньщ кенiлiн аудару максатымен колданылады.

Б1зд1ц жолымыз осы ауылдыц цотанына Kipin жогалды да, жол 1здейм1з деп ауылдыц басынан Kipin, аягынан 6ip-aц шъщтъщ. Бiрер жер ошацца mYcin, кулм де бурцыраттыц. Жерошац басындазы, таба, леген шipкеудiц цоцырауынша дацгырлады.

- Мунысы Heci? Денi сау ма мыналардыц? - деп жерошац rnci эйел, кipлi саусагымен бетт сызамын деп, болпиган сары бетке "элт" тацбасын басып алганын взi де сезбедi [7, б. 12].

Б^л мысалда адресант езшщ тыныштыгеын б^зып, ыдыстарды дащырлатып тосыннан келген конактарды жактырмай, оларFа езшщ решшш бiлдiрiп мыналар еЫмдтн колданып отыр. Келген конактар мен ошак басындаFы эйелдiн арасы жакын, олар бiрiн бiрi естейтiн кашыктыкта екенiн анFаруFа болады. Сондыктан эйел мыналар деп алыстаFы адамдарды н¥CкаFандай Fып емес, сендердщ дендерщ сау ма, буларыц не деп те айтуына болар едь Бiрак сейлемге эмоционалды ренк беру Yшiн, езшщ б^л iске карсылыFын бiлдiру Yшiн мыналардыцденi сау ма деу аркылы езiнiн сейлеу барысындаFы максатына, яFни келген адамдардын iстеген тiрлiгiне карсылы^ын керсете алды. Б^л мысалда да мынау сштеу есiмдiгi сейлем барысында езшщ бастапкы бiр нэрсенi н^скау, сiлтеу маFынасынан айырылып, сейлеушiнiн объекпге катысын бiлдiрiп, ез маFынасынан алыстап, сейлеушiнiн кенiл кYЙiн берiп отыр.

Темендеп мысалдарда да сiлтеу есiмдiктерi объектiнi тек сiлтеп кана емес, сейлеушшщ OFан катысын, сол аркылы сез болып отырFан адамнын абыройы мен беделiн бiр ауыз сезбен Fана берiп отырFан.

Бул Kici осы жеpдегi совхоз малыныц гуртоправы екен. Фермага цаймац апарып тапсырып, сол беттде 6Í3¿e кездесinтi [7, б. 45].

Дэл осы сейлемдi «Мынау осы жеpдегi совхоз малыныц гуртоправы екен. Фермага цаймац апарып тапсырып, сол беттде 6Í3¿e кездесinтi» деп езгертсек, ол юсшщ дэрежесш, бiз танымасакта, шамалап бшп каламыз.

Дэл сол сиякты, мына мысалда да сейлеушi езшщ сезi аркылы малшынын езiнен Yлкен, езiнiн ол кiсiнi к¥рметтейтшш бiлдiре алды.

Царсы алдымызда цаншырдай цатцан цызыл цунажын тур. Мойыны урадай тест жара. ЖYнi цатыццы.

- Неге булай? - деймт.

16

1 SCIENCE TIME 1

- Kep monbipa^man cypa^bn, com kicihihi weKKen Manbi sou, - deudi wmm [7, 6. 45]. Tasbida con, ocu Mbicandasbi com kici ecrndmn ammih, ecrndmne aybicmbipca^, Manmunbiq ceuneymiden Kimi eKenin neMece ceuneymi ^YPMemmeMeuminin, apanapbinda cbiunacmbi^ wovi eKenin 6indipin mypadbi.

№opmaH6audbiq mY^biMbinan 3-4 ma^bipa^ dni 6ap; am dip ambiq aybi3, muKin capbinap con №opmaM6au my^biMbi. EonsanMen ne, onapdbi adaMsa canan ombipsan Kd3ip KiM 6ap? №opmaM6au mY^rnbinb^ imiндeгi wansbu icKe mambipbi, 6ac кemepгeнi «ama wonbin» vysanbi bI6bipam edi, ohu 6binmbip "KdMnecKenen" wi6epdi. Endi Kenin aybindbiq ambin eзгepmmi [7, 6. 65]. Eyn Mbicanda ceuneymi ana 6ip ambi^ aybi3 den №opman6au mY^biMbinan ^ansan 3-4 om6acbinbi^ 6ananapbiH eneMeu, onapdbi emKiM adaM ^amapbina qocnaumbiHbw 6aca aumbin myp. W^opmaH6audb^ mY^biMbinan 3-4 ma^bipa^ dni 6ap; ahay ambi^ aybi3, muKin capbinap con №opman6au my^bMb. EonsanMen ne, onapdbi adaMsa canan ombipsan Kd3ip KiM 6ap? №opmaM6au mY^iMbiHb^ imiндeгi wansbn icKe mambipbi, 6ac кemepгeнi «ama wonbin» vysanbi bI6bipam edi, ohu 6binmbip "KdMnecKenen" wi6epdi. Endi Kenin aybindbiq ambin eзгepmmi, - den eзгepmceк, ceuneymi em^andau ^ocbwma Mdn YcmeMeu, meK cinmen, e3inen ^ambi^ma mypsan 6ananapdbi nyc^an mypsan 6onap edi.

CoHtmeH, Ka3aK TiniHge cinrey eciMgiKiepi 3arTtiH He KYStinticiapgtiH spanyaH ^aKtrn He antic cha^tm apaKamtiKTtiFtrn Singipin KaHa KOHMaH, ceftneymimH MaKcartrna KapaH, Sipge ceftneymimH cySteKiire K¥pMeTm HeMece ceftneymimH cySteKiim MeHcmSeym, ^aKTtipMaytrn, KYpMerreMeyrn Singipe anagti. Con ceSenri ge eciMgiKTepgi ^yH^HOHangtiK rpaMMaiHKa TYpFtictrnaH KapacTtipy, ohmh Koctrnma, ceHney Saptictrnga FaHa amtinartrn ^aHa KtipnaptiH aftKtrngayFa MYMKiHgiK Sepegi.

Ce3 coHtrnga, Ka3aK xanKti ceftneygiH eH HS3iK TYciaptiH ^aKcti MeHrepreHiH, Sip FaHa ce3giH KongaHy/KongaHSayti apKtinti e3imH ce3iMiH, Ke3KapactiH, Yneci MeH KYpMeTiH Sepe anFaH.

nanganaHMinFaH ageSneTrep:

1. ^^SaeBa O. Ka3aK TiniHiH KorHHTHBTi rpaMMaiHKacti. - AnMarti, 2014, 389 S.

2. K,ananSeKOB E. Ka3aK TiniHiH ^yH^HOHangti rpaMMaiHKacti. rpaMMaiHKaHtiH 3epTTey SaFtnrapti. - AnMarti, 2011, 718 S.

3. ^YHicoBa M. EciMgiKTepgiH gepSec ceHneMgepgi SaftnaHticTtipy KtOMeii // KasaK Tini MeH sgeSHeii. - 2003. - № 5.

4. GnKeSaeBa ,3,. KasaK TiniHiH npamacmnHCTKacti, 2-SactintiM. - AnMarti: K,a3aK yHHBepcHTeii, 2008, 254 S.

5. HSaroB A. Ka3aK TiniHgeri eciMgiKiepgiH TapHxtrnaH. - naBnogap, 2008 86 S.

6. EanaKaeB M., ^aHnefticoB E., ToMaHOB M., MaHacSaeB E. Ka3aK TiniHiH cranHcTHKacti. - AnMarti, 2005, 178 S.

7. MafinHH E. Ken TOMgtiK mtiFapManap ^HHaFti. 2-tom. - AnMarti: «KastiFYpT», 2004 - 488 S.

17