CC BY
274АДАМЗАТТЬЩ РУХАНИ ЖЕТ1ЛУ1НЩ КОРСЕТК1Ш1 -ХАЛЬЩ ШЫГАРМАШЫЛЫГЫ - ФОЛЬКЛОР
Кузенбаева Анаргул Ахметкереевна втеген Бак^тыгYл Щзербайцызы К^нанова Айщр Амангелдщызы Баймукашева АйгYл Урумбасаровна
Казахстан, Ацтвбе облысы Мэртвк ауданы №2 Мэртвк мектеп - гимназиясы
Abstract. This article is refered about the close relationship of oral folk art and literature. lt is important role og works of oral folk art in bringing up of the younger generation.
Фольклор - api гылым, api енер. Ce6e6i дYниенi накты затпен, заттьщ ез к¥былысымен, эр тYpлi дэдщктщ жолымен тYсiндipетiн фольклорлык м^ра адамнын киялына эсер етедi, емipдi керкем суреттермен беру аркылы ce3iMre де эсер етедi. Сондй-ак фольклор - халыктын ауыз эдебиетiн, этнографиясын, дiнiн, философиясын, тарихын, психологиясынын басын тYЙiстipген. т^рмыс-пршшпшн ортак кеpiнiсiн бейнелейтш енер.
Фольклор - халык т^рмысынын айнасы. К^азак халкынын кiм екендшн бiлу Yшiн онын ауыз эдебиетш бiлуiмiз керек. Ауыз эдебиетiнде халыктын эдет-г^рпы, салт-санасы, эр тYpлi дэсYpлеpдi (этнографиясы) баяндалады. Кептеген кеpкемдiк сездер мен атаулар халыктын дэстYpлеpiне байланысты екендiгiн байкаймыз.
Фольклор - сез енер^ Энер болу Yшiн, ен эуелi, кеpкемдiк касиет жэне орындаушы мен тындаушы болуы керек. К^азак когамында фольклор осы Yш шартты тYгел орындаган, тiптi, одан да кен аукымды камтыган. Фольклор - эpi эдебиет, эpi театр релш аткарды, онын шыгарушылары эpi орындаушылары - жыршы мен акындар, сондай-ак тындаушылары мен кеpеpмендеpi болды. Сондыктан фольклор езiндiк керкем эдiс, бейнелеу тэалдер мен кеpкемдеуiш к¥ралдар жасап, орныктырды. Б^л процесте ол ежелден келе жаткан ^гымдар мен нанымдарды, мифтер мен баска да есю жанрларды пайдаланып, оларга баска сипат дарытты, эстетикалык мiндет артты. Сейтш. алгашкы кауымга тэн мифтiк сананын жемiсi керкем к¥ралга айналды, бейнелшкке жэне метафорага негiз болды. Осы жолда кеpкемдiк шарттары карапайымдылыктан кYpделiлiкке ойысты, саналы, максатты киял пайда болып, гажайыптык сипат алды, утилитарлык функция эстетикалыкка ауысты, осынын нэтижешнде фольклор поэтикасынын калыптасуы, онын кешнп заманда эдебиетке енуi, эдеби поэтикага негiз болуы зандылыкка айналды. Керкем фольклорлык жанрлар туып, калыптасты, ертегшер, жырлар, дастандар, ен алдымен, эстетикалык, сетлдш. содан сон тэpбиелiк, т.б. максат тутты. Фольклорды енер етш кеpсететiн басты белгiлеpi мыналар: романтикалык эдiс пен типтендipу, тутастану процесс кейiпкеpлеpдi суреттеу тэсшдерь жалпылык пен формулалыктын катар жYPуi, импровизациянын айрыкша кеpiнуi. шыгармалардын теракты композициясы мен езiндiк стилi, фольклорлык уакыт пен кещстш. элеуметтiк утопия, т.т. Б^лар фольклорды сез енеpi етiп, эдебиетке жакындатса, ендi бip еpекшелiктеp б^л екеуiн алшактата тYседi. Мэселен, фольклордын байыргы ^гымдармен. тYсiнiктеpмен, эдет-г^рыппен байланысы, фольклорлык сана мен ойлау, индивидпк тiлдiн жоктыгы, даралык поpтpеттiн болмауы, iс-эpекеттiн бipжакты эpi дереу ютелу^ кейiпкеpдiн гажайып туып-есуi, онын галамат касиеттерге ие болуы эдебиетке тэн емес. Бipак б^л айтылгандар фольклордын енер екенш жокка шыгара алмайды. Онын Yстiне, фольклордын шындыкты суреттеу^ тарихты камтуы, киял мен болмыстын аракатынасын езгеше еpуi, сондай-ак фольклор шыгармаларынын орындалу максаты мен мэнер^ тындаушылардын фольклорлык туындыга, ондагы iс-эpекеттеpге кезкарасы - б^лар да фольклорды сез енеpi pетiнде керсете алады. Сонымен, фольклордын езiндiк табигаты онын теориясына да езгеше сипат береди Фольклор теориясы, ен алдымен, онын эр кезде аткаратын эpтYpлi когамдык-т^рмыстык мiндетi мен танымдык, тэрбиелш жэне эстетикалык функцияларынан, максаттарынан туындайтын мэселелеpдi карастырады. Б^лардын iшiнде ен бастылары, эрине, фольклорлык дэстYpмен тыгыз байланысты. Фольклорлык дэстур дегенiмiз -калыптаскан шыгармашылык эдiстiн жалгастыгы. ал эдебиеттеп дэстур дегенiмiз б^рынгы тэжipибенi жангырту болып табылады. Дэлipек айтар болсак, фольклордагы дэстур - б^рынгы тэжipибенi езгертпей кабылдау эpi жалгастыру, ал, эдебиеттеп дэстур - б^рынгыны сол калпы ала салу емес, соны езгерте дамыту. Сол себептi де эдебиетте даралык сипат басым болады да, жеке автор езiнен б^рынгыны кайталамайды.
MaceneH, A6aHgbi anaöbiK, on 63me geHmri 6yrnn aKHH-^bipaynapgbiH MypacHH 6oöbma ciHipreH. AcaH, fflanKui3, EyKap, ^ynarrap 6onMaca, A6aH ga 6onMac egi. EipaK A6aH onapgbi con KyöiHge KaÖTanaFaH ^ok, onapgHH MypacHH 6oöbiHa ciqipin KaHa KoÖMaH, on e3i Ka6bingaFaH HapceHi enre KaÖTagaH, Mynge ^aqapraH Typmge 6epgi foh. MiHe, age6HeTreri gacTyp gereHgi ocbinaö TyciHy Ka^eT. An, ^onbKnopgaFbi gacTyp MyHgaH Ma^carraH aynaK, oHga 6ip mbiFapMaHbiH epTege aÖTbinFaH Hyc^acw ^aqagaH ^bipnaHFaHHbiH e3iHge anFamKbigaH anmaK KeTneHgi. OonbKnopga HycKanapgHH 6onaTHH 6ip ce6e6i - och. OonbKnop TeopuacbiHbiH MaHH3gH 6ip Maceneci - KepKeMgiK agic, coFaH 6aönaHMCTM KeHinKepgi cypeTTey Tacini. Och TypFbigaH KenreHge, ^onbKnop poMarnuKanbiK THnTeHgipy agiciH KongaHbin, KeHinKepgi cypeireyge gapinTey MeH acipeney TypiHge Kenegi ge, oKHFanap 6ip KeHinKepgiq MaHaöbma moFbipnaHagbi, ceHTin, ic-apeKeTTep 6ip 6aFbiTTa eTin ^aTagbi, an yaKHT Kepi merepinMeHgi... Och aÖTbinFaHgapgbiH 6api ce3 eHepiHe aÖHanFaH KepKeM ^onbKnopFa KaTbcTH. OonbKnop TeopuacH gereHge, 6ynapgaH 6acKa ga acneKTinep 6ap eKemH aHTy KepeK. ConapgHH 6acTbinapbi: cro^eTTepgiH кoнтaмннaцнacbI, ^aHpnapgbiH cHHKpeTriniri, ^onbKnopgaFbi нмпpoвнзaцнaнbIц peni MeH opHH, ^onbKnopgbiH TapuxKa, mbiHgbiKKa KaTbmacbi, ynTTHK epeKmeniKTep MeH THnonoruanHK cro^enep, ^onbKnopnbiK caHa MeH opbiHgaymbiHbiH apa-KaTbiHacbi. T.T. MiHe, och KacueTTepi apKbinbi ^onbKnop age6ueTKe ^aKHHgaögbi, 6ipaK on - age6ueT eMec. E^engeH Kene ^aTKaHgbiKTaH ^onbKnop ^oFapbigaFbi eHepre Tuecini 6enrinepgi age6ueTTeH 6ypHH eMipre aKenreH, naHganaHFaH. Con ce6emi ge ^onbKnop age6HeTTiH 6acTayH gen Tycimnegi, on age6HeTTiq e3i 6ona anMafigbi. 3p6ip ^onbKnopnbiK mbiFapMa gacTypre Heri3genreH, xanHKKa KeH TapaFaH, HycKanapH 6ap, ayH3eKi aÖTbinaTbiH, aBTopcH3 TybiHgbi. An, age6ueT TybiHgbicbi - aBTopnbiK MaTiH, oHga aBTopgbH KaÖTanaH6ac KonraH6acbi, e3 crani 6ap, ohhh HycKanapH 6onMaögbi. ABTopgbH ap KeHinKepi - gapa, e3iHe FaHa xac MiHe3-KynKH 6ap, ceHney MambiFbi 6ap TynFa. ^annbi, ^onbKnopgbH ^HHaKTay MeH mapTTbinbiKTbi naHganaHy MyMKiHgiri aBTopnHK age6ueTKe KapaFaHga MonbpaK, 6ipaK ^onbKnopga 6ynap KanbinTacKaH gacTyp aacHHga KongaHbinagbi.
OonbKnop MeH age6HeTTiH e3apa KapbiM-KaTbiHacbi, npo6neMacb TeopuanHK, TapuxH-age6H MaHi 6ap Macene. ^annbi anbin KapaFaHga, KepKeM age6ueTTi 6acKa eHepgiH TypmeH 6enin anygHH e3i ohhh caH KHpnH, Mon apHanbi eKeHgiriH TaHbnagbi. Con apHanapgbH 6ipereöi-xanbiK ^agbHga caKTanFaH Mon Mypa - ^onbKnop. 3ge6ueT neH ^onbKnopgbiH Tapuxu e3apa 6afinaHbicbi aneM age6ueTi gaMybiHbiH eH 6ip MaHgi 3aHgbn^iFHH 6afiKaTagbi. CoHgbiKraH ^onbKnop npo6neMacb age6HeTiiH Teopuacb MeH Tapux^iH ^acayga, KanaMrepgiH mbiFapMambinbiK MypacbH urepyge KepHeKTi opHH anagbi.
3p gayipge age6ueTTiH ^onbKnopFa 6eT 6ypyH, Kypgeni Tapuxu 3aHgHnHKTapgHH ambinybi, aKHH-^a3ymbnapgHH, ^onbKnopgHH HaKTH Tapuxu MaHgi Ke3eHgepiHe Ha3ap aygapyH, ohhh 6acTH 6ip ynTTHK epeKmeniriH, xanHKTHFHH TaHbiTygaFbi 6ipgeH-6ip Kypan 6onFaHgHFHH emKiM ^oKKa mHFapa anMaHgb. QpuHe, ^onbKnop MeH age6ueT e3iHgiK eKi эcтeтнкanнк ^yfie 6onFaHgHKTaH, mHHgHKTH TaHygHH KepKeMgiK Tacini, ohhh ^acanyH eKeyiHge 6ipgeH eMec. Con ce6emeH ge ^onbKnop TBopnecTBonbiK epeKme ^opMacH gen TaHHnagH. 0HTKem age6u gacTypgiH ^onbKnopnHK gacTypgeH TepeH aHbpMacH 6ap. 3ge6ueT TapuxH KepceTKeHgeH, age6ueT neH ^onbKnop apacHHgaFH e3apa acep eTy npoцeci yHeMi 6ipKanbmTbi, 6ipgeH ^opMaga eTKeH ^ok. KeH gayipnepge 6yn 6aHnaHHc ^aHgaHHn 6enceHgi Typge ^ypce, 6ipge 6aceHgen oTbipgbi. OcHFaH caÖKec, ap6ip ynTTHK ^onbKnop MeH age6ueT e3gepiHiH KaTHHac ^yfieciH, aFHH ^annH 3aHgHnHKTapgaH TyHHgaFaH e3iHgiK gaMy npoцeciн KanHnTacTHpgH.
MiHe, och api FbinbiM, api eHep ^onbKnopgbi 6yre-mireciHe geHiH 3epTTeyre 6ap eMipiH capn eTKeH FanHMgap a3 eMec. OonbKnop TypanH, cohhh imiHge Ka3aK ^onbKnopH TypanH FHnHMH eH6eK ^a3bm, apTHHa Mon Mypa KangHpFaHgapgHH KaTapHHa M.0.3ye3oB («3p ^^ingap oHnapb», «Ka3aK age6ueTiHiH TapuxH»), Ka^^iM ^yManueB («Ka3aK эnocн MeH age6ueTi Tapux^iHHH Macenenepi»), ManiK Fa6gynnuH («Ka3aK xanKHHHH ayH3 age6ueTi»), 3yen6eK KoHHpaT6aeB («Ka3aK эnocн MeH TypKonorua», «K,a3aKTHH «Ko3H Kepnem» ^^ipH TypanH», «Ka3aK ^onbKnopHHHH TapuxH»), MaT^aH Tney^aHoB («En age6ueTi», «XanbiK TaFHnHMH»), Tenb^aH ffloHaHynH cHHgH FanbiMgapgbi ^aTKH3yFa 6onagH.
EcKi MypaHH urepy TypanH Macene Ka3aKcTaHga acipece, ^HbipMacbmmbi ^^ingapgHH 6ac Ke3iHge KeTepingi. Tenb^aH ffloHaHynH ^onbKnop TapuxH, ohhh ^aH-Kyfii, 6onamaFH TypanH caH-caHanH oH Ko3Fan oTHpgH. MaceneH, «Ka3aK xanHK ayH3 age6ueTi» [«^HTepaTypHbö Ka3axcTaH», 1926, № 2] MaKanacHHga 6yn age6HeTTi ^acaymH xanHK eKeHgiriH, caHgaFaH eHep uenepimH en apacHHaH mHFaTHHHH aHTa Kene: «HHcTHTyTTa ani 6acHnMaFaH 150 epTeri MeH apTypni ayH3 age6ueTiHiH epeKmeniKTepi 6ap. Och 6aHnHKTHH apacHHga KeHec eKiMeTi Ke3iHgeri Ka3aK ^onbKnopbiHbiH ^agirepnepi 6apmHnHK. Ka3ip Ka3aK $onbKnopbma TeK FHnHMH MeKeMenep, FanHMgap FaHa eMec, My3HKanHK gpaMa TeaTpnap, ^unopMoHuanap, 6acnanap, ^a3ymHnap ogaKTapH ga KH3biFymbinbiK 6ingipyge. EipaK, 6yn TeK ynKeH ^yMHcTHH 6ip 6eniri. Ei3 ani KyHre geHiH Ka3aK
фольклорыньщ барлык жэдiгерлерiн бiлмеймiз», [1,83] - дейдi. Каламгер ез макаласында халык ауыз эдебиетшщ кекейкесп мэселелерiн сез етедi. Сонымен катар, каламгер казак фольклорында батырлар жыры Yлкен орын алатындыгына токтала келш: «Батырлык эпостарда батырлардын ер жYректiгiн, халкынын камын жейтiн азаматтар туралы айтылады. Эр эпос казак тарихынын кезещн немесе тарихи т^лгаларды суреттейдь Осы образдарды дэрiптеумен, казак шаруаларынын байларга деген шыдамдылыктарынын, к^рмет сезiмiнiн пайда болуын кездейдi, сонымен катар эпостарда карапайым халыктын ездершщ кукыктары Yшiн кYрескендерi туралы да бар» [1,85] дей келе, мысал репнде «Ер Сайын» эпосы мен «Камбар батыр» эпосынан накты Yзiндi келаре отырып, казак халкында кластык белшю, к^л, к^л иеленушi, бай, кедей болганын, алайда кедейлер класы ездершщ м^ндарын батырлар жырлары аркылы, шыгармашылык аркылы керсете бiлгендерiн жэне эр эпос 2000-5000 елен жолдарынан т^ратынын сез етедi. Жэне де батырлар эпостарынан, эдет-г^рып, салт-дэстYP лиро-эпостар езгеше. Мысал репнде «Козы-Керпеш - Баян с^лу» (Тверитиннiн аудармасы), «Кыз Ж1бек», «Айман-Шолпан» т.б. мысал келтiруге болады. Осы эпос бiздiн опералык театрымыздын ен алгаш койылымы. Осы эпоста да Кодар к^лдын кYресi суреттелед^ Потанин кеп зерттеулерiнiн аркасында «Козы-Керпеш» жырын монгол Гесерладасынша орыс жырларына жакындастырады. Иван Годинович жэне Данило Ловчанин ертепсш, Гесердi, Козыны Кощейге ^ксастырады дей келе, Телжан Потаниннщ б^л пiкiрiне келiспей, Крзы-Керпештщ ежелден келе жаткан эпос екендiгiн айтады. Дорыта келсек, эр елдiн ез каhарманы бар, езiне тэн туасылы касиетi бар жэне халык ой-арманынан туган дYниенiн: езiндiк табигатын тез арада тYсiне бiлген - Телжан ойымен бiздiн косылмаска шарамыз жок. Телжан Шонан^лы ертегiнiн басты касиеттерше де токталып етедi. Ертегiнiн басты касиетiнiн ез1 ешнэрсеге ^ксамайтын езгеше окиганы беруiнде. М^нда тындаушыны еткпру, кызыктыру максатында тiптi кейбiр емiрдегi шындык окигаларга мYлде тангажайып ю-эрекеттер косылады. Мэселен, шыншыл ертегiлерде кездесетш тазша бала айла-тапкырлыгымен, акылдылыгымен хан, уэзiр немесе баска да з^лым кYш иелерiн эжуа-кYлкi ете отырып, кек алады. Ягни, алгыр, айлакер тазша -халык калаган каhарман. Тазшанын iс-эрекетi аркылы халыктын жауыздыкка, Yстемдiкке деген карсылыгын бейнелейдi. «Мефистофель секiлдi Алдар-кесе езiнiн ирониясымен акылдылыгымен ерекше. Ол байлардын дуниек^марлыиын, ессiздiгiн эшкерелейдь Жиренше мен Карашаш, хан озбырлы^ына шыдаFан кедейлер, киын ж^мыстарды орындай алатын, киыншылыктардан шыFа алатын кешпкерлер. Мазм^ны эр тYрлi болFанмен, барлыиында да емiр. т^рмыс-салт, еткен Fасырдьщ коFамдык катынастары жэне халыктын м^ны жайлы айтылады», -деп ертеп жанрына токталып етедi. Эрi карай ез ойын тарката келiп: «Каждый род казахского фольклора богат и обширен. Одних загадок собрано Институтом нацкультуры около 1000 штук. В фольклоре нашли отражение все своеобразнные стороны жизни казахов казахов, поэтому мы встречаем здесь жанры, отсутствующие у многих народов, например, публичные состязательные песни, представляющие собой, повидимому, зародыши сценического, актерского искусства. На месте прежнего фольклора возникает современный советский фольклор. Мы имеем уже песни, пословицы, загадки, прозайческие сказания-новеллы, состязательные песни и др., как жанры советского фольклора. Гражданская война, конфискация баев, передел пахотных и сенокосных угодий, соцсоревнование и ударничество, новые люди-все это нашло отражение в советском фольклоре»[1,88] - дейд1
Ертеп мен аныз-фольклордын аса бай жанрлары. Сондыктан да Телжан ертепде ешнэрсеге ^ксамайтын езгеше океаны бере алатын, халкымыздын елмейтш рухын, бшк м^ратын бере алатын жанр деп карастырады. Жалпы, фольклорлык жанрлардын бэрi халыктын тарихымен, болмысымен катысты болады. Фольклорлык элементтер эдебиетке енгенде езгерш. турленед^ Сейтiп, фольклорлык жанр мен сюжеттер эдебиетпен кепкырлы Yндестiкте бола отырып, езшщ керкемдiк касиетiн, колдану аясын, емiршендiгiн кецейте бередi. Негiзсiз эдебиет болмасы хак, сондыктан да Телжан Шонан^лы эдебиетiмiздiн бастау кезi болFан фольклор туралы калам тартуы, есюш дэрiптеп жананы к¥птаFандыFы деп тYсiнемiз. Сыншы жалпы казак халык ауыз эдебиет туралы Fана емес, сонымен бiрге ауыз эдебиетiнiн жекеленген Yлгiлерi туралы да ез пiкiрлерiн бiлдiрiп отырFан б^л салада Телжан Шонан^лынын «Казак эдебиеп» 1935 жылы 9 мамырда «Кыз Жiбектiн шыFарушысы» туралы атты эдеби-сын макаласы шыкты. Осы аталмыш макаласында «Кыз Ж1бек» жырынын бiзге калай жеткендiгi туралы жэне оны кiм шыFарFандыFы женiнде кещлге конымды жауап бередi. ...Мiне, осындай макалаларынан байкасак, Телжан жас кезшен эдеби шыFармаларFа ден койып, жастайынан халык ауыз эдебиетiмен сусындап ескендшн анFартады. Сез сонында Телжан: «ЖырдаFы «Кыз Жiбектiн» ез елендерi елендеп денгеленiп келе жаткан «кек жорFа аттын» аFысындай, зымыраFан «Сандал кектщ» шабысындай, с^нкылдап сумандаFан «Женгенiн желдiрмесiндей», зарлап жарыкка
mbiKKaH ^i6eKTiH gaybicbiHgaH epHeKneH KypHnFaH» [2,3] KopHTa Kene, Ten^aH xanHK ayH3 age6ueii TypnepimH KaHHap Ke3i 6onHn KenreH, ^Hp-gacraHgapgbiH ^aHambipbi 6ongH, 6onamaK ypnaKKa Mypa peiiHge KanFaH xanHK ayH3 age6ueii ynrinepiH ^HHan, 6acTbipymbi ^aHe ohh TapaTymH KayHMFa 6aFa 6epe oTHpHn, e3iHgiK oH-Ty^HipbiMbrn ^acagbi.
M.M.Tney^aHoB ayH3 age6ueii ynrinepiH ^HHaygbi anFamKHga ^anFbi3 e3i 6acTaFaH. 03i en apanan, ecKi MypanapgH ^HHacTbipgbi, ^bip-aHH3gapgbi KeHeKe3 KapuanapgaH Maramo^oH TacnacHHa ^a3bin anagH. CoHHHaH 6yn icri cTygeHTTepi ^anFacibipagbi. Con ^HHaKTanFaH MaTepuangapgH M.MaKcHMynH «EaTHc Ka3aKcraH ^onbKnopbi» gereH aTneH KypacTHpHn, anTH tom ^HHaK eiin mHFapagH. Och 6aFHTia caHanH FyMHpHH ayH3 age6ueii ynrinepiH 3eprreyre, ^HHayFa apHaFaH FanHM, e3iHe, 6apiMi3re TaFH 6ip TaKHpHnTH Ta6yFa ^on amTH. On TaKHpHn «XanHK negaroruKacH» 6onaTHH. Eyn 6aFHTia «XanHK TaFbinbiMbi» [AnMaTH, «PayaH» 1996] ariH eH6eri ^apHK Kepgi. On eH6eriHge xanHKTHK negaroruKaHH xanHK ayH3 age6ueiiMeH thfh3 6aHnaHbicTa ce3 eiegi. EapnHK TaniM-Tap6ue cananapHH aHia oTHpHn, Ka3aKTHH xanHKTHK negaroruKacHHHH Heri3ri maprrapHH KaMTHgH.
Ka3aK xanKHHHH TaniMgiK MaHi 3op oH-TonFaHbicTapbi 6eciK ^bipbi MeH 6aTHpnHK эnocтapga. epierinep MeH aHH3gapga, memeHgiK ce3gep MeH aHTbic-TepMenepge, MaKan-Maiengepge Kernen Ke3gecegi. MyHgaFbi ypnaK Tap6ueciHiH Heri3ri TyHim agaMrepminiK, uMaHgbinbiK, aKbin-oH, eH6eK, эcтeтнкa, geHe, oi6acH Tap6ueciHe 6aHnaHbicTbi Macenenepre Kenin Tipenegi. M.MaKcHMynH «Ka3aK TaFbinbiMbi» gereH FHnHMH eH6eriHge Ka3aK xanKHHbiH eMip Tipminiri, Kaci6i, rypMHc-canT, ageT-FypHniapH TypanH KHcKama MaFnyMaT 6epeiiH «AKcaKangHK MeKTen TypanH», «Q^eHnep, KH3-KeniHmeKTep TaFHnHMH», «fflemeHgep, 6unep TaFbinbiMbi», «Ka3aK xanKHHHH ypnaK TypanH oHnapbi» T.6.aTHHa Ma3MyHH caH MaKananapgH ^yHenegi, eHri3gi. OcbiHgaFbi «fflemeHgep MeH 6unep TaFHnHMH» gereH 6eniMHiH ynKeH TaHbiMgbiK, Tap6ueniK MaHi 6ap. «...OnapgHH ay3HHa 6ap xanHK KapagH, TaFHnHMgH angH, onap ynrini ce3gep aHran, ^eH-^ocbiK ^acagbi»,- geHgi ^aHe e3i ^aH-^aKTH Ken 3eprrereH Chphm eHereciH ynri eiegi [2.58].
XIX FacbipgaFbi Eypona oKHMHcTHnapH Ka3aK xanKHHHH ageT-FypHniapH ^aHe MageHH Tapux^iMeH TaHHca Kenin:
- Eyn en tochh, ^yM6aK, kh3hk en!- gen aiaFaH. Eynap Kemneni rypMHcneH, Man mapyamHnHFH-MeH myFbingaHagbi, ^apTbinaH oTHpHKmHnHKKa 6eHiMgenreH, 6aH ayH3 age6HeTi, My3HKacH 6ap, eMipre Te3iMgi xanHK gen caHaFaH PeceH FanHMgapH.
EaHbpFH Ka3aK xanKH He Typni 3aMaHgbi 6acHHaH KemipreH, acipece ^ayrepminiK neH Ta6HFaTTHH KaiangHFHHaH 3op 3apganiap meKKeH. CoFaH KapaMaciaH e3iHiH ynrrbiK pyxaHH cunaTHH TonHK caKTan KanFaH. On engiH gaMy caTHcH MeH ecy эвonroцнacн apigeH 6acianagH. 3cipece, e3i MeH Ta6HFaTTHH apacbiHgaFbi 6aHnaHbicTbi TyciHy, TaHy 6apbicbiHga ca6u, 6anaH oHnapFa 6apFaH ryciapH ga 6ap. Con Ke3giH e3iHge-aK, 6ipiiHgen gyHHemH ^yM6aK cHpnapHHa 3epeK caHaMeH mony ^acaFaH: agaM3aT ^apaTbinbicTbiH 6eciriHge KamaH naHga 6onFaH, ohhh eMip cypyme 6enrici3 chptkh KymiiH acepi 6ap Ma, eMipgiH apa canMaFH Here 6y3Hna 6epegi, ^oKfflHnHK neH amapmbinbiK agaMHHH 6acKaH KagaMHMeH Kaiapnaca ^ypeTim Heci, iHgeT neH aypy, MexHaT neH 6eHHeTiiH rypaKTH cunaTHH e3repiyre 6ona Ma? Eonca KanaH?!
Eyn cypaKTapgHH ^aya6brn xanHK KepKeM Kapa ce36eH, eneH ce36eH aHiyFa TbipbicKaH. Cohhh 6ipi, Ka3aK xanHK age6ueiiHge eie epie 3aMaHga naHga 6onFaH HaHHM-ceHiM eneHgepi. MyHga xanHK 6ana ceKingi 6apiHe ceHegi, aKKeHinginiK Kepceiegi, aHFa, 6ynTKa Tin KaiagH. AnbicraFbi acnaH geHenepiHiH KypbinbicbiHga Kynua cuKHpnH Kym 6ap, on api KacueTii, api Kueni gen caHaFaH, coFaH Ta6bHFaH, ^an6apbiHFaH, eneHMeH apHay aHTKaH. Mbicanbi, «KyH ^aHnaiy», «EynT maKbipy» eneHgepiH aiayFa 6onagH. Eyn eneHgep agaM MeH ^apaTbinbicTbiH apacbiHgaFbi Tene-TeHgiK 3aHgHnHFH 6y3HnFaHga, acnaHHaH ^aH6bip ^ayMaH, ^ep 6eiiHge KypFaKmHnHK 6acianFaHga aHTHnFaH.
...Ka3aKTHH Kemneni gayipiHge KH3gapgH, aHengepgi ^oFapbi 6aFanaFaH. Onap eMipgiH caHi MeH caniaHaTH, ep agaMgapgHH aKbinmbicbi, 6ananapgHH Tap6uemici gen KapanFaH. K,H3gapgbiH eciMgepiH ^apbiK ^yngbgapFa, aHFa TeHen aiaFaH, aHaFa Tin Turi3inMeciH gen cepT aHTHnFaH. EaTHpnap anHc canapFa arraHapga aHacHHaH pyKcaT cypaFaH, en 6acKapFaH KeceMgep aHaHHH aHTKaH ce3iH eKi einereH, KeMeHrep-gaHHmnaHgap aHaFa aKHngacHn, ic memKeH. Qgerre, gaciypni paciMgepgi aHanapFa, KH3gapFa 6aciaTKaH. KanHH Kem anHciaFH MyHapTKaH TaynapFa KapaH ^Hin^Hm 6apa ^aTKaHga, KineH 6ip Tycii KurnreH cyny KH3gap y3aK ^ongbi eneHMeH, aHMeH epHeKTereH, onapgH Kopman canT arrbi cHp6a3 ^irirrep ^ypreH, eKiHmi Ke3eKTe 6aHcangH aHanap, aKenep Kene ^aTKaH. OgaH coh TepT TyniK MangHH KapacH KepiHreH. Eyn KH3 6anaFa gereH engiH KypMeii. ... 0Te epie 3aMaHgaFH naHga 6onFaH HaHHM-ceHiM eneHgepi xanHKTHH caHa-ce3iMiHiH
а^ашкы даму сатыларын бейнелесе де, тэлiмi мол, казак халкынын этнографиясы мен тарихынан мол маFлуматтар бередi.
Адам таFдыры-фольклордын басты такырыбы. Эсiресе, жастардын таFдыры - ата-ана, аFайын-туFан, жора-жолдас Yшiн ете кымбат. Халык шы^армаларында ул мен кыздын емiр CYPУ салттары ездерiн коршаFан коFамдык кубылыстан тыс турмаFан.
«Козы Керпеш - Баян сулу», «Кыз Жiбек», «Айман-Шолпан», «Кулше кыз», «Кул мен кыз», «Макпал кыз» лиро-эпостык дастандардаFы басты кешпкерлердщ бойында екi турл1 сулулык сезiледi: ол-тэн с^ылы^! мен жан с^лулыгеы. ...Казак халык эдебиетi казак халкынын сан Fасырлык тарихы мен турмыс-иршшгш, эдет^урпы мен салт-санасын, жан дуниешнш сулулыFын, акындык, эншiлiк, шешендш енерiн, зеректiгi мен ойшылдыFын, енбек CYЙгiштiгi мен адамгершiлiгiн, адам, коFам, табиFат туралы кезкарастарын бейнелейдi. Содан урпаFын сабак алуFа, Yлгi-енеге тутуFа жетелейдi.
БYгiнгi кYннiн тiлек талабы турFысынан коFам мазмунын жанарту, баскарудын жанаша эдiс-тэсiлдерiн колданып, заман аFымына жауап беру - азаматтарFа жауапты iстер жYктейдi. Осындай мэнi мен манызы зор езектi мэселелердiн бiрi - салт-дэстур, эдет-Fурыпты саралап, мэдени мураларды жандандыра керкейту. КоFам процесвде азаматтардын ойын дамытып калыптастыруда ез ултымыздын ауызекi шыFармашылыFынын тигiзер ыкпалы зор. Мысалы, халкымыздын, жалпы улттык мэдениетi жэне ертегi, ауыз эщгмелер^ макал-мэтелдерi, жумбак-жанылтпаштары, ойнауы жещлдшпен берiлген. Халык ауыз эдебиеттiн асыл Yлгiлерiн заман талабына сэйкес сурыптап пайдалану, мэн-маFынасын тYсiндiрiп жатка айткызу урпактын тiл элемiне деген кызы^утылынын арттырады. ¥лттык кундылыктарымыздын iшiнде ерекше мотивтердщ бiрi - халык ауыз эдебиетшщ асыл Yлгiлерi.
«Адам урпаFымен мын жасайды» дейдi казак мэтел^ ¥рпак тэрбиесi кай заманнын, кай KOFамнын болмасын кекейкестi мэселесi болып келгендш дэлелдеудi кажет етпейтiн аксиома. Онсыз мэнi мен сэнi жок, кундылы^ы мен манызы да жок.
Мiне, коFам процесiндегi адамзаттын рухани жетiлуiнiн керсеткiшi - салт-санасы, эдет-Fурпы, мэдениетi. Мэдениеттiн кайнар булаты халыкта, сондыктан да онын тэрбиелш нэрi туралы сез болFанда, ен алдымен, а^^а халык шыFармашылыFы - фольклор тYседi. Кай халыктын болмасын тш мен дiлiнiн, тарихы мен дYниетанымынын, кэсiбi мен турмыс тршлшнщ, эдет-рурпы мен салт - дэстуршщ, арман-муратынын бYкiл болмысы осы дэстYрлi рухани мурада жатыр. Сондыктан да жас урпакты тэрбиелеудегi эдебиет пен енердщ, халык шыFармашылыFынын релiн кетеру мэселесi бYгiнгi танда ерекше жоFарFы денгейде койылып отыр. Бул орайда халыктын сандаFан жылдар бойы тэж1рибешнщ корытындысы фольклорды бYгiнгi Fылыми жетютштер турFысынан терендей зерттеудiн мэнi ете зор. Кашанда жас урпакты адамгершшк рухта тэрбиелеудегi басты курал салт-дэстур болып келдi жэне болып та кала береди
Жас урпак жYрегiне «жоFарFы адамгершiлiк идеяларынын» ^ры^т себетш халыктык салт-дэстур, мэдениеттiн тэрбиелiк куаты да аса мол да, сан-салалы. Халык рухынын бYкiл болмысын танытатын бул кYPделi дYниенi адамнын бiрден менгерiп кете алмайтыны тYсiнiктi. Шыр етiп дYниеге келген сэби журегше халыктык рух ана жырынын сез сылдыры мен эн сазынан басталып бiртiндеп сiнедi. Ана CYтi тэнге азык болса, ана жыры - рухани уыз. Бесiк жырынан басталFан тэрбие нэрi сэби кYн санап ескен сайын курделене жетiлiп, балалык емiрдiн эрiне айналады. ¥шан тещз дэстYрлi мэдени муранын iшiндегi халык педагогикасымен желiлес байланысып жаткан бул езгеше жылы аFысты фольклористика Fылымында арнайы салаFа белiп карастыру калыптаскан. Осы туста улттык салт-дэстYPдiн езект екендiгi айкындала тYседi.
Fасырлар елегшен етiп, урпактан-урпакка ауысып келе жаткан казак салт-дэстур^ улттык мэдениетiнiн шю курылымы да, аткаратын функциялары мен такырыптык аукымы да, iшкi жанрлык тYрлерi де сан алуан, кYPделi курылым. Кез-келген халык екiлi урпаFынын дара тулFалы, Fылым мен енер турш игерген, ел мураты ушш тэуекелге бел буатын отаншыл, ултына енеге, журтына жаFымды болFандыFын калайды. Осы негiзде улттык ерекшелiгiне сэйкес бшм мен тэрбие дэнiн егш, аскарды алып, биiктi баFындыру эрекетснде барша мумкiндiктерiн жасайды. ТYрлiше елдердеп тэрбие беру жуйесiнiн езгешелiктерi улттык болмысты, мемлекеттiк мiнездi, сол халыкка тэн Fана соны сипаттарды бейнелейд^ Эр халык екiлi - ез елшщ, KOFамынын, есiп-енген рухани ортасынын екiлi. КоFамдык дамудан тыс калмайтын кез-келген жеке тулFанын iс-эрекетi парасат казынасынан бастау алып, ел игшгше жумсалса, наFыз ултжандылык касиеттiн уздш керiнiсi hэм азаматтык мiндетi деп баFамдайтындыFымыз белгiлi. Бугiнгiдей Fаламдану жаFдайында бiздiн мемлекетiмiздiн эр мушесiнiн елжандылык касиетщ отансуйгiштiк сезiмiн дамытудын манызды рел аткаратыны сезсiз. Бул -Казакстаннын барлык азаматтарынын казак тiлiне деген шю мYдделiлiгiн оятудан басталады. Бугшл коFамда казак
^epiH MeKeHgeHiiH этнocтap MeH этннкanнк ToniapgHH Ka3aK TiniH yfipeHyre gereH MyggeniniriH TygHpaTHHgaH anFbimapT e3 geHreHiHge KanbiniacnaH oTHpFaHH ^acbipbrn eMec.
MageHueT - 6yrnn ^ep 6eiiHgeri agaM3aT 6anacbiHbiH KyHgbi uriniri 6onHn caHanagH FbinbiMu eH6eKTepge agaMHHH ynTTHK MageHueii 6ipHeme KoMnoHeHTTepgeH rypagbi haM ohhh aneyMerriK ^aFbi 6onMaHbiHma, ynTTHK MageHueTriH 6onyH MyMKrn eMec. Yotthk MageHueTii 6iny xanHKTHH canr-gacTypm, ageT-FypnHH, ynTTHK oHbrngap MeH MeHpaMgapHH, ynTTHK My3HKaHH, KyH, afiibic eHepnepiH, MaKan-MaiengepiH, эnocтapнн 6inygeH KypanagH. CoHHMeH Kaiap, Tin yfipeHymi ynTTHK MageHueTiiH gyHue^y3iniK MageHueTTeri peniH, ohhh KepHeKTi agaMgapHHHH, ^eKe-gapa rynFanapbiHbiH 6yKin agaM3aTTHH pyxaHu eMipiHe KocKaH yneciH 6iny apKHnH xanHKTH TaHugbi. Con xanHKTH gyHue^y3iHe nam eiin TaHHTKaH ^yngbi3gapbi TypanH MaFnyMaTTapgH 6iny ge ynTTHK MageHueTii TaHygHH 6acTbinapbiHbiH 6ipi 6onHn caHanagH. Yotthk MageHueTii 3epgenen TaHyga con xanHKTHH 6acKa xanHKTaH e3iHgiK epeKmeniKTepiH - aH-Kyfi, aHTHc eHepiH, My3HKanHK acnaniapH MeH aye3gi mHFapManapHH Tangan, HaKTH TaHbicTbipyga ap6ip ^eKe TynFaHHH angHHga TypFaH MaHH3gH MiHgerrepgiH 6ipi. CanT-gaciyp, MageHu KyHgbinbiKTapgbi gaMHTy - TaHHMgHK 6iniM 6epy KH3MeTiMeH KaTap, Ka3aK xanKHHHH eHepiH, MageHueTiH, eHep agaMgapHH KypMeTTeyre, con apKHnH xanHKTH TaHHn 6inyre ^eieneHgi ^aHe oKymHnapgHH Tin yfipeHyre gereH Kbi3biFymbinbiFbiH oaiagbi, i3geHiMna3gHFHH ^aHe TynFaHHH mbiFapMambinbiK Ka6ineiiH KanHniacTHpagH. fflbiFapMambinbiK apeKeT - eie Kypgeni ypgic ^aHe on agaMFa FaHa TaH Ky6binbic. fflbiFapMambinbiK - agaM ic-apeKeiiHiH epeKme Typi. Eyn «mHFapMamHnHK» gereH ce3re 6epinreH HaKTH aHHKTaMa ^ok. fflbiFapMambinbiK Hara^eciHge ypnaKTapgHH Tapuxu gaMyH MeH ca6aKTacTHFH ^y3ere acagH. On agaMHHH MyMKiHgirimH meH6epiH apTTbipbin, onapgHH ^aHa 6uiKTepgi 6aFbiHgbipybma ^aFgaH TyFH3agH. KbicKama afiiKaHga, mHFapMamHnHK gereHiMi3 - 6yn agaMHHH e3iH-e3i TaHyFa yMTHnyH, ynrini i3geHici. OcHFaH opaH, MeMneKeT ynrrbiK gaciypgiH Heri3iHgeri ugeanoruaHH gaMHTyFa Tuicii. EyriHri ^aHa Ka3aKcraHFa KanbinraH thc oHnaH anaTHH, myFHn memiMgep Ka6bingaH 6ineTiH, 6enceHgi, mHFapMamHn agaMgap ayagaH Ka^eT. CoHgbiKTaH ^acrapgbiH ^eKeniK KacueTiepiH gaMHTygHH ^ongapbrn ga KapacTHpFaH ^eH. Ka3aK eni Tayenci3giK anFaHHaH 6epi canT-gaciyp MeH MageHueTii 3epTiey ^onbiHga KeniereH uri iciep ^acanbin ^aTbip. Ka3aKcraH Pecny6nuKacHHHH npe3ugeHTi H.Q.Ha3ap6aeB «Tapux TonKHHbiHga» KiTa6biHga: «yotthk cunaTTHH 6apnHK KepiHiciepi ymiH тoтanнтapнзм acipece anariH 6ongH. ^y3gereH ^aHe MHHgaFaH ^Hingap 6oHHHgaFH ynTTHK Tapux ohhh He6ip Ha3iK, He6ip aHmHKTapHMeH Koca coHmanHKTH epecKen o36bpnHKKa gymap 6ongH. He6ip KeMeHrep 6uniKminepi MeH He6ip Fa^aHbin eHepna3gapH 6ap Ka3aK ganacHHHH HaKTH Tapuxbi 6yKin gyHuem Tyn-Tyren Kafira KypygHH ^aHa goKipuHacbi meH6epiHge TyK KyHH ^ok KaHgaFH 6ip «^a6aHbi TaFHnHK» peiiHge KaHia ^a3bingbi. Yotthk caHaHH Kopnan, ^ep KHnFaH och cogHpnH HycKagaH 6i3 ani apbina anMaH KeneMi3», - gen TapuxTH TaHHn-6inyre TanTHK agiciiH Turi3reH 3apga6bi TypacHHga ^a3FaH egi. OiaHgHK MageHueT TapuxHHHH ani ge ambinMaFaH, aKuKaTH aHTHnMaFaH Kypgeni ryciapH Ken. Ka3aK ynTHHHH 6onamaFH ^onbiHgaFbi MageHu Mypanap e3inreH engiH caHacHH oaTbin, a3ariHKKa yHgereH. EHgiri 6acTH MiHgeT - canr-gaciypre Heri3genreH MageHu KyHgHnHKTapgH KoFaMFa, 3aMaH Tana6bma caH ^aHapia ciHipin, 3epTTen, 3epgenen, merreH Kenep MageHueT aFHMHH eneKTeH eTKi3e, «...gaHiH anHn, KayH3HH Tacian" MaHriniK engiH MaHriniK MageHueiiH KanbiniacTbipy 6onMaK. Aia-6a6anapHMH3gaH Mypa 6onHn KanFaH ynTTHK gaciyp, canr-caHaMH3, MageHu MypanapHMH3, xanHK ayH3 age6ueiiHiH acHn ynrinepi 3aMaH gaMybma HKnan eieiiHiH 6yriHri ^ahaHgbiK e3repicieH 6aHKayFa 6onagH. EonamaK ypnaKTHH TiniH, aKbin-oHbiH gaMHTyga xanHKKa xanHKTHH gacrypni MageHueii, canriHK FypHniapH MonHHaH naHganaHca, xanKHMH3 aneMHiH angHHFH KaiapHHa Kipin, ^ahaHFa ynri 6onapH gaycH3 mbiHgbiK. Tap6ue -agaM3aT 6anacHMeH 6ipre ^acacbin Kene ^aTKaH npoцecc. 3p xanHKTHH FacHpnap 6oHbi KanHnTacKaH ynTTHK Tap6ueci 6onagH geceK, 6i3giH, Ka3aK xanKHHa TaH e3iHgiK ynTTHK HaKHmTapgH Kernen Ke3gecripe anaMH3. On My3HKa rypMHc-canT aHgepiHeH, aHTHc eHepiMeH xanHKTHH canr-gaciypiHeH, Kaci6iHeH, KoneHepiHeH, ynTTHK TaFaMHHaH, KuiMrneH t.6. KepiHic Ta6agH. ^ac ypnaKTH Tap6ueneygeri eHepgiH anaTHH opHH epeKme. AHa angui, My3HKaHHH acepi 6eciKTeri 6anaFa ga acep eie 6acTafiibiHbi ganengeHreH. My3HKa - 6anaHHH MiHe3-KynKHHa acep eiin, ohhh ^aH-^aKTbi gaMbm ecyiHe KeMeriH Turi3eTiH eHep Typi.
EniMi3 ereMeHgiK anFaHHaH 6epi KapaH 6aciayHm MeKTeniiH My3HKa naHiHe apHanFaH 6ipHeme 6aFgapnaManap 6ipiHeH coh 6ipi 6oH Kepceie 6aciagH. OHgaFH MaKcaT - My3HKa eHepiHiH Kygipeni Kymrn MeKTenie naHganaHy apKHnH ^ac ypnaKKa OiaHmHngHK pyxia Tap6ue 6epy 6onaTHH. MeKTen oKymHcHHa e3 gape^eciHge ^eTKi3y 3epTieygi, i3geHicii Tanan eieiiH Kypgeni ic. OKymHHHH aHgi, Kyfigi THHgaFaH 6oHgaH ohh 6ipgeH TyciHin Keiyi kuhh. Ohhh TaHHMgHK, TyficiHy npo^crepiH 6aHHnTH ^yHere eHri3y apKHnH FaHa Ka6bingayFa 6onagH. My3HKa naHi apKHnH oKymbinapFa 6epineiiH этнonegaгoгнкanнк 6iniMHiH Ta^ipu6eniK MiHgerrepi capanaHagH.
Окушылардын акындык айтыс енерiне деген тусшЫ молаяды. КYЙшiлiк енердiн кандай жанрына жататыны туралы жан-жакты толык мэлiмет алады. Осылайша енерге деген кызыFушылыFын арттыру аркылы олардын улттык танымын арттырудын педагогикалык жолдары керсетiледi.
Казакстан Республикасынын 2015 жылFа дейiнгi бшм берудi дамыту тужырымдамасында «Бiлiм берудщ максаты - жылдам езгерiп отыратын дуние жаFдайларында алFан терен бшмнщ кэсiби даFдыларынын негiзiнде еркiн баFдарлай бiлуге, езiн-езi iске асыруFа, езiн-езi дамытура жэне ез бетiнше дурыс, адамгершiлiк турFысынан жауапты шешiмдер кабылдауFа кабiлеттi, деш сау жеке тулFаны калыптастыру» делiнген.
«...Кытайлыктар улы кытай корFанын, итальяндыктар сазды эуенiмен тан калдырса, казак халкы улттык кундылыктар мен бай тiлiн мактан етедЬ>, - деген екен улы кеменгер жазушы М.О.Эуезов. Бугiнгi жаhандану урд^нде эр улт, эр мемлекет езiндiк менталитетiн, езiндiк бет-бейнесiн сактап калуFа тырысуда. Бiздi де осы урдюке ежелден калыптаскан улттык кундылыктарымыз бен бiлiмдi урпак алып шы^ады. Сол себептен жас урпакты тэрбиелеуде басты устанар баFытымыз - улттык кундылыктар болуы кажет.
ХХ1 Fасыр табалдырыFын еркiн аттаFан азат урпакка тэлiм-тэрбие мен бiлiм беруд1 жетiлдiрудiн басым баFыттарын айкындап, педагогика Fылымында улттык сананы калыптастыру кекейкестi мэселелердщ бiрi болып отырFаны анык. Сондыктан келешек урпакты улттык, халыктык турFыдан тэрбиелеу кажет. Жас урпакка улттык тэрбие берудщ непзп баFдарлы идеялары елiмiздiн Президентi Н.Э.Назарбаевтын «Казакстан - 2030» халыкка жолдауында былай деп жазылFан: «Толык еркениеттi ел болу ушш алдымен ез мэдениетiмiздi, ез тарихымызды бойымызFа сiнiрiп, содан кешн езге дYниенi игеруге умтылFанымыз жен». Олай болса, басты максат - жас урпакты улттык игшктер мен адамзаттык кундылыктар, рухани-мэдени муралар саба^а^'ы^ым сактай отырып тэрбиелеу.
Бала бойына улттык тэрбиенi сiнiрудiн кездерi фольклор, халык ауыз эдебиел, улттык эдебиет, эдет-Fурып, салт-дэстур, улаFатты ^идалар, шешендш сездер, енеге-есиетi бар макал-мэтелдер, туFан топыраFымызда дуниеге келген ойшыл Fуламаларымыздын енбектерiндегi тэрбие каFидалары болып табылады. Сонымен бiрге, отбасы тэрбиесшщ улттык ерекшелiктерi, туыстык карым-катынас, жет ата туралы тYсiнiк, перзенттiк парыз бен карыз, улттык намыс, сана-сезiм. отансYЙгiштiк, енбексYЙгiштiк касиеттер улттык тэрбиенщ негiзгi баFыттарына жатады.
Улттык тэрбие - казiр елiмiзде орын алып отырFан кептеген мэселелердi: ана тшн, ата тарихын, улттык салт-дэстYрiн бшмейтш жастар, тастанды жетiм балалар, «киын» балалар, карттар уйлерiндегi эжелер мен аталар, нашакорлыкка салынFан жастар, таFы баскаларды бiрте-бiрте жоюдын жэне олардын алдын алып, болдырмаудын непзп жолы. Улттык тэрбие алFан урпак деш сау, бiлiмдi, акылды, Отанын CYЙетiн патриот, улттык рухы бшк парасатты азамат, жоFары адамгершiлiк иеа, енбеккор болып еседi. Келе жаткан Fаламдану кезенiнде улттык кундылыктармыз бен бай тiлiмiздi келер урпакка жетюзуде мектептiн ролi мен устаздар кауымынын алар орны ерекше. Баланын бойына улттык кундылыктын нэрiн сеуiп, азамат кылып тэрбиелейтiн устаз. Сондыктан да устаз бiлiмдi де бiлiктi болуы керек. М.Жумабаев кезiнде: «Эрбiр ел келешепне негiздi балаларын тэрбиелейтiн, даярлайтын мектебiмен салмак. Бiр елдiн таFдыры - мектебiнiн курылысына байланыскан нэрсе»-деген екен. Бул ескiрмейтiн игi сез, езгермейтш бiр шындык. Осы турFыдан ез ултымыздын дана да дара тулFалары туралы еткiзiлетiн шаралар утымды шешiм болып табылады. Мысалы, «Теле би - тебе би», <^асыр адамы» Fылыми конференцилар, тэрбие саFаттары, эр тYрлi кештердi атап етуге болады. вйткеш елiмiз мактан тутар алып тулFаларды танып бiлу, олардын тэрбиелш мэнi зор сездерiн окып-уйрену аркылы бала бойында ез ултына деген мактаныш сезiмдерi оянып, улттык рух калыптасады. Улттык тэрбие - улттык сана-сезiмi жоFары болашак жастарды тэрбиелеуге негiзделген бiлiм беру жуйесшщ курамдас белiгi. Казак халкынын кешкен трлш мен турмысы сонау кене Fасырдан берi жасасып келе жаткан бай ауыз эдебиепнде сакталFан. Улттык кундылыктардын кен ерiстi, келюп керiнiс табуы - халыктын макал-мэтелдерiнде, шешендiк сездерiнде, даналыктарында. Казак халкынын улттык тэрбиес - элемде тендес жок тэрбие. Жалпы «улттык» деген сездщ астарында елге-жерге деген курмет жатыр емес пе? Казак халкынын Fасырлар тунFиыFынан берi тарихымен бгте кайнасып келе жаткан урпак тэрбиелеудеп тэжiрибелерi бiзге сол рухани мэдениет, этикалык, эстетикалык кундылыктарын курайтын улттык эдет-Fурып, салт-дэстурлер, эдеби, музыкалык, кэшби, турмыстык фольклорлар мазмуны аркылы жетш отыр. Сонымен бiрге урпак тэрбиесше, жалпы халыктын рухани дамуына байланысты улттык тэлiм-тэрбиелiк ой-пiкiрлердi: Коркыт ата, Эл-Фараби, Кожа Ахмет Иассауи, Мухамед Хайдар Дулати, ЖYсiп БаласаFун, Махмут Кашкари, АсанкаЙFы, т.б. казак акын-жырауларынын мураларынан, билер мен шешендердщ тэлiмдiк сездерiнен керемiз.
Халык туындыларын оки отыра, эр адам езшщ улттык тамырын, эдет-гурпын, мэдениетiн TYCiHe алады. 0з халкына деген сYЙiспеншiлiгi, езшщ туган жерiне ез халкы eмiр суретш ортага деген сeзiммeн уласып жату керек. Халыктык эдет-гурып, салт-санасыныц байлыгы, патриоттык ce3iM Отанга деген CYЙiспeншiлiгiн калыптастырады. Казак отбасында балага тш шыгып, анык сейлей бастаган кезден-ак, агайын туысты, нагашы журтын, ата-тегш, руын, ел журтын бiдцiругe ерекше кещл белген. «Жет атасын бшу» зац болган. Ата-бабаларымыз ез тепнщ шыгу тарихын бiлудi эр азаматка парыз деп уккан. «Жет атасын бшмеген ер жепм»,«Жет атасын бшген ул. жeтi журттыц камын жер» деген аталы сез содан калса керек. Баланыц eзi шыккан тепн бiлуi оныц азаматтык, елжандылык, отансуйпштш касиeттeрiн калыптастырады деп есептеген.
Казактыц айтулы когам кайраткeрi Мустафа Шокай былай дeйдi: «¥лттык мэдениеттен журдай рухта тэрбиеленген урпактан халкымыздыц кажет мен мYддeсiн жоктайтын пайдалы азамат шыкпайды». Елдщ туын кeтeрiп, тэуелшздш талаптарын орындау iсiнe батыл бетбурыс жасаган бYгiнгi танда адамзатттык игшктерд^ халкымыздыц гасырлар бойы армандаган мэдени-рухани мурагаттары мен улттык тэлiм-тэрбиe саласындагы, бiлiм жYЙeсiндeгi iздeнiстeрiн керсету басты мiндeтiмiз болып кала бермек. Жас урпактыц бойына халкымыздыц мандайына бiткeн улттык кундылыктарымызды, сонау еткен гасырлардан ешпес мура болып калыптасып келе жаткан дархан халкымыздыц тараткан Yлгi насихаты асыл мураларын ащруде, улттык мэдeниeтiмiздi элeмдiк дeнгeйдeгi мэдениетке жетюзуде адамзаттыц рухани жeтiлуiнiн керсетюш> халых ауыз эдeбиeтi - фольклордыц бeрeрi мол.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Т.Шонанулы.Казак халык ауыз эдeбиeтi. Литературный Казахстан №2.1926 ж.
2. Т.Шонанулы. Кыз Жiбeктiн шыгарушысы туралы. Казак эдебиеи, 1935 ж.
3. М.М.Тлеужанов. Ел эдебиеть Алматы, 1992 ж.
4. С.Эбшкызы, Ж.Сарманов. «БАК жэне ¥лттык тэрбие». 2004 ж.
5. Этешова.Б.«¥лт урпагыныц дYниeтанымын халык тагылымдары аркылы дамыту»-2007 ж. /42- 43 бет. 118-бет/. Алматы-/168 бет.С/
6. С.Fаббасов. «Халык педагогикасыныц, непздерЬ>-Алматы.1995 ж. /1.3.7.бет, 26бет/
7. http://www.enu.kz КСКулманов Асыл мурамызды игeрудiн мэш мен магынасы.Астана к., Казакстан
МОТИВАЦИОННО-ЛИЧНОСТНЫЙ ПОКАЗАТЕЛЬ ГОТОВНОСТИ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ МУЗЫКИ К ОРГАНИЗАЦИИ МУЗЫКАЛЬНО-ТЕАТРАЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ШКОЛЬНИКОВ
д. п. н. Медведева И. А., к. п. н. Фуртас Т. В.
Россия, г Чебоксары, Чувашский государственный педагогический университет им. И. Я. Яковлева
Abstract. Article is devoted to development of one of the main indicators of readiness of the teacher of music to organize musical and theatrical activities of schoolchildren. The article describes the structure of the motivational and personal indicator of readiness: motives and needs for learning the basics of theater art and use it to work with students; complex of personal qualities necessary for the successful organization of musical and theatrical activities at the school. Also disclosed content and with the characteristics of the components of motivation and personal indicator.
Keywords: motivational and personal indicator, motives, needs, personal qualities, artistry, communication, creativity
В настоящее время вопросы воспитания подрастающего поколения являются особенно актуальными. Несмотря на то, что предшествующая государственная политика в области образования была сконцентрирована на попытке ограничить деятельность учителя только лишь, так называемой, сферой предоставления «образовательных услуг», а в области
