Научная статья на тему 'ТАЯНЧ - ҲАРАКАТ ТИЗИМИ ШИКАСТЛАНИШИДА АДАПТИВ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ БЎЙИЧА ТИКЛАШ ДАСТУРЛАРИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ИЛМИЙ ВА АМАЛИЙ АСОСЛАРИ'

ТАЯНЧ - ҲАРАКАТ ТИЗИМИ ШИКАСТЛАНИШИДА АДАПТИВ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ БЎЙИЧА ТИКЛАШ ДАСТУРЛАРИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ИЛМИЙ ВА АМАЛИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
234
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Область наук
Ключевые слова
АППАРАТ / АДАПТИВНАЯ ФИЗИЧЕСКАЯ ПОДГОТОВКА / ВОССТАНОВИТЕЛЬНЫЕ ПРОГРАММЫ / ФИТБОЛ-ГИМНАСТИКА / НЕРВНАЯ СИСТЕМА / ПОЗОТОНУСНЫЕ ОЩУЩЕНИЯ / УПРАЖНЕНИЯ НА РАССЛАБЛЕНИЕ МЫШЦ / ФОРМИРОВАНИЕ РАВНОВЕСИЯ / ТАЯНЧ-ҲАРАКАТ ТИЗИМИ / АДАПТИВ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ / ТИКЛАШ ДАСТУРЛАРИ / ФИТБОЛ ГИМНАСТИКАСИ / АСАБ ТИЗИМИ / ПОЗОТОНУС СЕЗГИЛАР / МУСКУЛЛАРНИ БЎШАШТИРИШ МАШқЛАРИ / МУВОЗАНАТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ / MUSCULOSKELETAL SYSTEM / ADAPTIVE PHYSICAL TRAINING / RECOVERY PROGRAMS / FITBALL GYMNASTICS / NERVOUS SYSTEM / POZOTONUS SENSATIONS / MUSCLE RELAXATION EXERCISES / BALANCE FORMATION

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Миржамолов М.Х.

Ушбу мақолада таянч-ҳаракат тизими шикастланишлари бўлган шахсларни жисмоний тарбиялаш ва даволашда адаптив жисмоний тарбия воситалари билан ўтказилган тиклаш дастурларининг таъсири асослаб берилган. Даволаш жисмоний тарбиясининг анъанавий услубиятларидан фарқли равишда фитбол гимнастикаси билан ўтказилган машғулотлар самараси ўрганилиб, қўллаш бўйича амалий тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЯНЧ - ҲАРАКАТ ТИЗИМИ ШИКАСТЛАНИШИДА АДАПТИВ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ БЎЙИЧА ТИКЛАШ ДАСТУРЛАРИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ИЛМИЙ ВА АМАЛИЙ АСОСЛАРИ»

Жисмоний тарбия ва спортнинг тиббий-биологик ва ижтимоий-психологик асослари Медико-биологические и социально-психолгические основы физической культуры и спорта

УУК (УДК, UDC): 616-036.82/85:615.477

Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) М.Х.МИРЖАМОЛОВ1 ^збекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, Чирчик шахри, Узбекистан

Муаллиф билан богланиш учун:

mehriddin.uzdjtsu@mail.ru

ТАЯНЧ - ХДРАКАТ ТИЗИМИ ШИКАСТЛАНИШИДА АДАПТИВ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ БУЙИЧА ТИКЛАШ ДАСТУРЛАРИНИ ЦУЛЛАШНИНГ ИЛМИЙ ВА АМАЛИЙ АСОСЛАРИ

Аннотация

Annotation

о

CN О CN

ГО CT

О сх

с

го

В статье обоснована восстановительная программа, проводимая с использованием адаптивных средств физического воспитания и лечение лиц с травмами опорно-двигательного аппарата. В отличие от традиционных методов лечебной физкультуры, изучен эффект занятий фитбол-гимнастикой и разработаны практические рекомендации по ее применению.

Ключевые слова: опорно-двигательный аппарат, адаптивная физическая подготовка, восстановительные программы, фитбол-гимнастика, нервная система, позотонусные ощущения, упражнения на расслабление мышц, формирование равновесия.

Ушбу маколада таянч-харакат тизими шикастланишлари булган шахсларни жисмоний тарбиялаш ва даволашда адаптив жисмоний тарбия воситалари билан утказилган тиклаш дастурларининг таъсири асослаб берилган. Даволаш жисмоний тарбиясининг анъанавий услубиятларидан фаркли равишда фитбол гимнастикаси билан утказилган машFулотлар самараси урганилиб, куллаш буйича амалий тавсиялар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: Таянч-уаракат тизими, адаптив жисмоний тарбия, тиклаш дастурлари, фитбол гимнастикаси, асаб тизими, позотонус сезгилар, мускулларни

бушаштириш машцлари, мувозанатни шакллантириш.

***

This article is based on the impact of recovery programs conducted with adaptive physical education tools in the physical education and treatment of individuals with musculoskeletal system injuries. Unlike traditional methods of treatment physical education, the effect of training with fitball Gymnastics has been studied and practical recommendations for its application have been developed.

Key words: musculoskeletal system, adaptive physical training, recovery programs, fitball Gymnastics, nervous system, pozotonus sensations, muscle relaxation exercises, balance formation.

Одамнинг харакат фаолияти хаддан ташкари мураккабдир, у содда харакатлар (таъсирланишлар) дан тортиб, кундалик эхтиёжи учун ишлатиладиган хдракатлар (эмаклаш, юриш, югуриш)дан ва мак-садга йуналтирилган бажарилиши кийин булган доимий узгарувчан харакатлардан иборат. Барча таянч ва харакат вазифалари скелет, мускуллар, ва асаб тизими томонидан таъминланади. Бу зве-нолардан бирортасининг шикастланиши харакат килиш имкониятларининг чекланишига олиб ке-лади. Бу фаол ва суст харакатлар, харакатларнинг узаро мослиги, мускуллар, таъсирланишлар, электр кузгалувчанликнинг фаоллик тонуси ёки трофи-каси бузилишларига олиб келиб, мутаносиблик билан ёки мажбурий харакатларнинг пайдо були-шида намоён булади. Хдракат бузилишларининг намоён булиши бевосита шикастланиш даражасига боглик [5].

Таянч-харакат тизими шикастланишлари булган шахсларни жисмоний тарбиялашда оёк-кулларни кесиб ташлаш холати, орка мия шикастлангандан кейинги холат ва болалардаги мия фалажи каби нозологияларни ажратиб курсатадилар. Марказий асаб тизими шикастланган болаларни дори-дар-

монлар билан даволаш зарур, лекин карши кур-сатмаларнинг кенг куламига эга булган холларда, тузалиш урнига зарарланиш кучайиб кетади. Даволаш гимнастикаси, укалаш, физиодаволашни уз ичига олган ва уз вактида утказиладиган тикловчи даволаш факатгина дори-дармон билан даволашга кушимча мухим восита хисобланмасдан, балки кучли тикловчи ахамиятга хам эга. Шунинг учун таянч-харакат тизими шикастланишларини даволашда эришилган муваффакиятларга карамасдан даволашнинг янги самарали ва кулай усулларини излаш долзарб булиб колади [2,3].

Адаптив жисмоний тарбия таянч - харакат шикастланиши булган болаларни тарбиялаш, укитиш ва даволаш умумий таълим тизимининг энг мухим кисми хисобланади. Харакатлар ривожланиши, бола хали уз камчилигини тушуниб етмаган ва уни фаол енгишга интилмаган вактда, яъни илк ва мактабгача ёшда катта мураккабликлар тугдиради [1,4]. Мутахассислар тарафидан умумий ривожлан-тирувчи машклар булимига тузатиш машклари киритилган:

- Позотонус сезгиларни тузатиш учун машклар;

- Мускулларни бушаштириш машклари;

Жисмоний тарбия ва спортнинг тиббий-биологик ва ижтимоий-психологик асослари Медико-биологические и социально-психолгические основы физической культуры и спорта

- Гавдани тугри тутишни шакллантириш;

- Таянч кобилиятини шакллантиришга кара-тилган машклар;

- Мувозанатни шакллантириш;

- Фазовий йуналишни аниклашни ва харакатлар аниклигини ривожлантириш машклари.

Даволаш жисмоний тарбиясининг анъанавий расм булиб колган услубиятларидан фаркли ра-вишда фитбол гимнастикаси (фитнес туплари) билан шугулланиш харакат назорати ва мувозанатни ривожлантириш учун яхши имконият яратади. Ушбу тадкик килинаётган услубият кадди-коматни тугри ушлашни шакллантиришга имкон бериш би-лан бир вактда орка ва корин мускулларини машк килдириб, гавда харакатларининг узаро мослигини шакллантиради.

Фитбол машгулотларининг узига хос хусу-сияти шундан иборатки, утирган холда умуртка погонасига тушадиган юкламалардан халос бу-либ, барча мускул гурухларида тонуснинг кайта таксимланиши руй беради. Бола тупга утирганда мувозанатни саклаш учун гавданинг тугри холати-ни кабул килиши лозим. Бунда умуртка погонасини мустахкамлаш учун, умуртка погонаси орасидаги дисклар, пайлар ва бугимларга булган юкламани камайтириб, скелетни тугри холатда ушлаб турувчи гавда мускуллари ишга тушади.

Тадкикотнинг махсус услубияти.

Тадкикотимизда таянч-харакат тизими шикаст-ланишлари булган болаларнинг 2 гурухи иштирок этдилар. 1-гурухда таянч-харакат тизими шикаст-ланишлари огир даражадаги 18 нафар болалар ва 2-гурухда таянч-харакат тизими енгил шикастлани-шлари булган 22 нафар болалардан иборат булиб, улар билан ярим йил мобайнида ишлаб чикилган услубият буйича тиклаш тадбирлари утказилди. Назорат гурухига анъанавий даволанаётган 35 нафар бола киритилди.

Биз томонимиздан олинган маълумотлар билан, бир катор муаллифлар фикрини тасдиклашича, таянч-харакат тизими шикастланишлари булган болаларда харакатларнинг локомотор бузилишлари, тушунчаларни хосил килиш ва мантикий фикр-лашдаги кийинчиликлар, улчамларни ажратишда, бирор фаолиятни амалга оширишда рухий тез толикиш кузатилади. Бундай болалар таъсирчан, жиззаки, куп холларда узларини назорат кила олмайдилар.

Мослаштирувчи жисмоний тарбия тургун мувозанатни шакллантириш асосий хал килувчи механизм хисобланади. ^уйидаги холатларни шакллантириш мувозанат курсаткичлари хисобланади:

- Бошнинг тик ушлаш холатини шакллантириш;

- Гавдани тугри тутиш ва оёк панжаларини тугри куйиш куникмаларини шакллантириш;

- Сенсор бузилишларни тузатиш;

- Харакатлар узаро мослигини (тургун ва муво-занатдаги харакатлар, харакатларнинг давомийли-ги, фазода йуналишни аниклаш) тузатиш;

- Мускул-бугим сезгисини машк килдириш;

- Рухий жараёнлар ва билиш фаолиятини фа-оллаштириш.

Ушбу курсатмалар адаптив жисмоний тарбияда таянч - харакат аппаратида шикастланиши булган болаларни тарбиялаш, даволаш ва укитишда олтин коида хисобланади. Инсон бу дунёнинг энг олий мужизасидир. Шунинг учун хар кандай инсон билан машгулот олиб боришда психофизиологик хусусиятлардан тортиб, адаптив жисмоний тарби-янинг амалий ва илмий асосланган конуниятларга тулик амал килиш шарт. Ушбу конуниятлардан келиб чикиб, куйидаги машкларни боланинг индивидуал холатини эътиборга олган холда тавсия этиш мумкин.

1. ДД.- утирган холда, туп оёклар орасида. Холатни ушлаб туриш.

2. Д.Х-туп билан ёнма-ён турган холда, ку-крак билан тупда ётиб, тупни олдинга ва оркага думалатиш.

3. Д.Х-сог оёкда турган холда, шикастланган оёк товони билан туп устида туради. Тупни ду-малатиш холатини ушлаб туриш, сунгра оёклар алмаштирилади.

4. Д.Х-сог оёкда туриш. Шикастланган оёк тиз-зада букилган ва сон билан тупга таянади. Тупни думалатиш. Холатни ушлаб туриш. Худди шунинг узи оёкларни алмаштириш билан.

5. Д.Х-тиззада букилган оёкда туриш, куллар билан тупни ушлаш, иккинчи оёк тугри чузилган холда оркада. Оёкларни алмаштириш.

6. Д.Х-тиззада букилган оёк билан тупга та-яниш. Иккинчи оёк тугри холда оркада туради. Холатни ушлаб туриш.

7. Д.Х-тупда утирган холда, оёклар олдинга тугриланган. Холатни ушлаб туриш. Олдинга ва оркага думалатиш.

8. Д.Х-ёнбошлаб ётган холда, тугри оёклар туп устида ётади. Холатни ушлаб туриш.

9. Д.Х.- тупга таяниб, битта тиззада туриш, холатни ушлаб туриш.

10. Д.Х.- ярим шпагат билан туп устида утир-ган холда, куллар олдинда. Тупни думалатиш ва холатни ушлаб туриш.

11. Д.Х.- тупга чалканча ётган холда, бир оёк тиззага букилган холда туради. Иккинчи оёк ердан узилган холда ушлаб туриш.

Барча машклар ёрдамчи кумагида бажарилади. Машгулот давомийлиги машгулотлар бошида 20-30 сонияни ташкил килиб, бир текисда 3-4 дакикагача ортиб боради.

о сч о сч

О!

ГО

£ О о.

СО

№4-2020 е-шаП: fan_sportga@uzdjtsu.uz 71

Жисмоний тарбия ва спортнинг тиббий-биологик ва ижтимоий-психологик асослари

Медико-биологические и социально-психолгические основы физической культуры и спорта

Жадвал-1

Таянч-харакат тизими шикастланишлари булган болаларда гавда ва буйин мускуллари функционал ^олатлари бздолаш учун утказилган тест синовлари натижалари

Тест синовларни утказиш услубияти Курсаткичлар

Т^ТШ огир даражаларида Т^ТШ енгил даражаларида

Тадкикот бошида Тадкикот якунида Тадкикот бошида Тадкикот якунида

Дастлабки холат коринни пастга каратиб ётган холати, куллар олдинга чузилган. Текширувчи бир кул билан боланинг кулларини, иккинчиси билан тосни махкам тугри ушлайди. Бола бошини кутариши ва уни шу холатда ушлаб туриши лозим. 15.8±0.7 сония 26.8±0.7 сония 19.7± 1.1 сония 29.6±1.1 сония

Дастлабки холат коринда ётган холда, куллар панжаларни пастга каратиб, тирсак бутимида букилган, биринчи бармоклар елка бугимлари сатхида. Кулларни таянчдан узиб, бош ва елкани кутариш амалга оширилади ва бу холат ушлаб турилади. 19.9±1.2 сония 30.6±2.2 сония 24.9±0.9 сония 39.8±2.1 сония

Турган холатда гавдани турли йуналишларда енгил буришлар билан мувозанатни саклаш. 13.7±0.6 сония 24.9±3.1 сония 27.6±0.8 сония 33.8±3.1 сония

Утирган холда гавдани тугри ушлаб, бошда маълум отирликдаги юмшок буюмни ушлаган холда, кадди-комат ва мувозанатни саклаш. 4.4±5.2 сония 6.7±3.2 сония 15.7±7.1 сония 15.8±5.6 сония

Чалканча ётган холда, оёклар букилган, оёк панжаларига таянганда текширувчи боланинг букилган оёкларини махкам ушлайди. Бунда бола бош ва гавдани тиззаларга якинлаштириб, куллар ёрдамисиз утиради. Харакатларнинг такрорланиш сони кайд килинади. 2.9±0.1 марта 4.2±1.7 марта 22.8±0.6 марта 24.8±2.2 марта

Чалканча ётган холда оёклар букилган, гавда унг ёки чап томонга буриш. 33.7±0.5 марта 43.5±2.3 марта 66.2±0.4 марта 72.8±3.2 марта

О

(N О (N

F

О Q.

СО

Изо^: ТХТШ - таянч-харакат тизими шикастланиши

Натижалар ва уларнинг мухокамаси.

Тиклаш курслари тугагач, биз томонимиздан олинган натижалар харакатлар локомотор бузили-шларини бартараф килиш жараёни, улчамларни фарклашда, тез толикиш каби курсаткичларининг ижобий динамикасини яккол ифодалади. Болалар купрок вакт утириб ишлай оладиган булиб колиш-ди, таъсирчанлик ва жиззакилик анча камайди. Узларини назорат килиш жараёнлари анча кучайди. Уйку меъёрлашди, хаддан ташкари паришонхотир-лик камайди.

Таянч-харакат тизими шикастланишлари булган болаларда илмий тажриба утказилгунча харакат (деярли 90.0%, ва сенсор ривожланиш 80% холларда) ривожланишдан ортда колиши кайд килинди. Долган курсаткичлар хам меъёри-дан паст булди. Тажриба гурухидаги болаларда фитболдаги даволаш гимнастикаси (ДГ) сунг ривожланишдан ортда колиш ДГ утказилишигача булган курсаткичлар билан солиштирганда 1,8 марта камайди, сенсор ривожланишдан ортда колиш - 2 марта (39.5%) дан иборат булди. Тажриба гурухидаги таянч-харакат тизими огир ва шикастланишлари булган булган болаларда даво-лашгача булган курсаткичлар билан солиштирил-

ганда уйин фаолиятидаги ортда колиш (бундай болалар даволанишгача 20.5%), курс тугагач, 10.5% колган булса, куникмаларни эгаллашдан ортда колиш даволашгача деярли 70.0% булган, факатгина 18.4 %да сакланиб колган.

Назорат гурухида ижобий натижалар камрок ифодаланган. Олинган натижаларни бахолаб, шун-дай хулоса чикариш мумкинки, бунда фитболда ДГ курсини утказгач, таянч-харакат тизими шикастла-нишлари булган билан касалланган болаларнинг асаб-рухий ривожланиш курсаткичларида асосий йуналиш буйича яхшиланиш бошланди, секин аста меъёрга якинлашиб, ДЖТ нинг кейинги машгу-лотлари тиклаш жараёнининг тезлашувига имкон бериши аникланди.

Хулоса. Таянч-харакат тизими шикастлани-шлари булган болаларда фитбол билан кайта тиклаш курси утказилгач, барча мускуллар то-нусининг секин аста меъёрлашуви бошланди. Гавда ва буйин мускулларининг функционал холатини бахолаш болаларнинг дастлабки хо-латларини тадкик килиш билан солиштирганда 22% га яхшиланди. Олинган натижалар куйида-ги хулосаларни чикаришга имкон беради, яъни таянч-харакат тизими шикастланишлари булган болаларда адаптив жисмоний тарбиянинг воси-талари билан тиклашни утказиш натижасида гиперкинезиянинг секин аста ривожланиш хавфи анча камайди. Туплардан фойдаланилган хол-даги ишлаб чикилган дастури самарали таъсир курсатиб, таянч-харакат тизими функцияларини тулдиришга имкон берди ва унинг клиник бахо-сини меъёрга якинлаштирди. Юкорида курсатил-ган барча машклар адаптив жисмоний тарбияда биринчи уринда шугулланувчининг холати ва ёш курсаткичларидан келиб чикиб танланади хамда тикловчи ва ривожлантирувчи машкларни боскичма-боскич таъсир даражаси буйича тако-миллаштириб куллаш тавсия этилади.

Адабиётлар:

1. Евсеев,С.П. Новый Госстандарт по адаптивной физической культуре / С.П.Евсеев // Адаптивная физическая культура, 2001. -Н:4. - С.48-72.

2. Захарова И.Ю., Моржина Е.В. Игровая педагогика таблица развития подбор и описания игр. Москва Терефина 2018. С 74-85.

3. Миржамолов М.Х. Жисмоний имконияти чекланган укувчилар билан олиб бориладиган жисмоний тарбия ва спорт маш1=улотларининг илмий услубий асослари. Монография. Тошкент, 2020 й. 62-65 б.

4. Саломов Р.С., Миржамолов М.Х. Жисмоний имконияти чекланган укувчиларнинг спорт машрулотларига мослашиши. Укув услубий кулланма 2014 й. 108-114 б.

5. Светличная Н.К. Основы адаптивного физического воспитания детей. Методическое пособие // Ташкент - 2014. С 42-48.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.