CC BY
20Масъалахои зарурии тахкикот ба зарурати омузиши бисёрчонибаи мафхуми низоми бонкй, навъхои гуногуни системахои бонкй, тахлили омилхое, ки равандхои рушди навъхои муосири низоми бонкиро дар заминаи муносибатхо муайян мекунанд, системахои хозиразамони бонкии мамлакатхои хоричй ва муайян намудани тамоюлхои нави фаъолияти бонкй нигаронида шудааст.
Инчунин зарурияти идоракунии бозоргирй ва пардохтпазирии ташкилотхои карзй низ чунин мухолифат ба миён меояд. Функсияи максадноки идоракунии бозоргирй, ин афзункунии фоида дар баробари риояи меъёрхои хатмии иктисодй мебошад. [3, С. 287-290]
Тагйироти фаъоли иктисоди Чумхурии Точикистон, муносибати он бо низоми бонкй омузиши минбаъда ва мутобиксозии тачрибаи чамъшудаи хоричиро талаб мекунад. Дар вактхои охир омузиши чихатхои назариявй ва амалии фаъолияти системахои бонкии хоричй, махсусан ахамияти калон пайдо кардааст.
Барои ноил шудан ба хадафи рушди низоми бонкии мамлакат, халли масъалаи илмие, ки аз тахияи масъалахои назариявй ва методологй иборат аст, ки ба баланд бардоштани самаранокии фаъолияти низоми бонкии ватанй нигаронида шудааст, унсурхои зеринро бояд доро бошад:
• мазмуни низоми бонкй, вазифахо ва хосиятхои он, васеъ намудани дастгохи консептуалй;
• тахлил, мохият ва унсурхои низоми бонкй;
• пурра намудани таснифоти низоми бонкй ва бонкхои муосир;
• омухтани хусусиятхои системахои бонкии мамлакатхои тараккикарда бо муайян кардани тамоюлхои муосири рушди онхо;
• тахлили хусусиятхои ташаккул ва рушди низоми бонкй дар Чумхурии Точикистон, вазъи кунунии он;
• муайян кардани баъзе мушкилот ва тамоюлхои рушди низоми бонкии Чумхурии Точикистон ва пешниходи самтхои такмили он.
Асоси методологй ва назариявии тадкикот ба мукаррароти бунёдии илми иктисод: назарияи пул ва карз, назарияи идоракунии бонкй, консепсияхо ва моделхои арзёбии вазъи низоми бонкй дар давраи гузариш ва назарияи институтсионалй асос ёфтааст.
Х,амин тавр, дар навбати аввал мафхуми «низоми бонкй» ва унсурхои он баррасй гардид, ки дар асоси он консепсияи низоми бонкии миллй бо назардошти равиши раванди бонкдорй тахия ва мушаххас карда шуда, хамчун як раванди эчоди махсулот ва ё хидмати бонкй фахмида мешавад, ки барои конеъ гардондани талаботи муштарии бонк бо харочоти минималии ташкили он нигаронида шудааст.
Барои васеъ намудани фахмиши мухтавои мафхуми «низоми бонкй», ки дар заминаи кор мачмуи таърихан мукарраргардидаи унсурхои мукаммалкунанда - бонки марказй, ташкилотхои карзй, инфрасохтори бонкй, мизочони бонкхо, дар робита ва робитаи зич бо якдигар ва бо мухити беруна, мафхуми раванди бонкй равшан карда мешавад (раванди эчоди махсулоти бонкй бо хадди акали харочот ва ба хадди аксар конеъ гардонидани талаботи муштарии бонк нигаронида шудааст) ва меъмории низоми бонкй хамчун мачмуи сохторхои мутакобила (морфологй, функсионалй ва равандй) муайян карда мешавад
Бо дарназардошти ин, низоми бонкй мачмуи унсурхои мукаммалкунанда мебошад, ки бо хамдигар ва мухити беруна дар робита ва иртиботи зич карор дошта, таърихан инкишоф ёфта, барои ноил шудан ба хадафхои рушди устувори равандхои иктисодй нигаронида шудааст.
Унсурхои низоми бонкй, ба чуз аз Бонки марказй, муассисахои карзй, инфрасохтори бонкй, инчунин муштариёни бонкиро дар бар мегиранд, ки дар сурати мавчуд будани муносибатхои шартномавй бо бонкхо унсурхои система мегарданд.
Хусусияти рушди низоми бонкй дар Точикистон аз он шаходат медихад, ки системаи иктисодии Точикистон хамчун системаи рушдкунанда (ташаккулёбанда, пайдошаванда) эътироф карда мешавад. Системаи бонкии ватанй танхо инъикоси низоми иктисодие мебошад,
ки дар вокеияти иктисодии Точикистон мавчуд аст, ки фах,миши системаи бонкии Точикистонро хдмчун тах,ияшуда истисно мекунад.
Дар расми 1 низоми бонкии муосири Точикистон бо тамоюлх,ои махсуси рушд тавсиф карда мешавад:
Ч
I 1 I г
Баланд
эътимоди ад о.ни 6а
банки
Бех^ар Кам гардидани шумораи
шудани ташки лотком ^арзие, ки
фаъолияти Д^Р цаламрави чумиурй
молиявии фаъолнягг мекунанд,
бонк^ои 6ах,ри баланд
тичоратй бардоштани сифати бонк^ои тичоратй
Баланд гардидани сифати ма*,сулот, хизматрасонихри боним ва иняунин зиёд шудани ногуйи
Афзоиши ^а^ми ^арзх,ои ташкилотцои к,арзйдар бозорх,ои байналмилалй
Расми 1. Тамоюлх,ои мусбии рушди низоми бонкии Ч,умх,урии Точикистон.
Сарчашма: тах,ияи муаллиф.
Низоми бонкии Ч,умх,урии Точикистон равишх,ои навро барои сохтани модели он бо максади пешгуии устувории система такозо мекунад. Самаранокии фаъолияти низоми бонкиро самаранокии дохилии фаъолияти х,ар як унсури низоми бонкй дар доираи модели маърифатии пешних,одшудаи фаъолияти низоми бонкй дар якчоягй бо фаъолияти бонкх,о хдмчун миёнаравх,ои молиявй муайян мекунад.
Дар чадвали 1 бакияи амонатхои шахсони вокей бо хаз.сомони оварда шудааст.
Бакияи амонатаои шахсони воке! - аамаг! (дар охири сол), аазор сомон!
2019 2020 2021 Т-т(т+;- )
1 Бакияи амонатаои шахсони воке! -аамаг! (дар охири сол), аазор сомон'! 4239277 5338137 5366914 1127637
2 Аз лумла бакияи амонатаои шахсони/воке! - бо пули милл! (дар охири сол), аазор сомон 1932658 2733906 3295794 1363136
3 Андозаи миёнаи амонатао ба аисоби аар нафар ааол!, сомон! 459,8 567,3 547,3 87,5
Ч,адвали 1. Бакияи амонатхои шахсони вокей. Х,исоботх,ои муаллиф дар асоси [6, С.405]
Аз маълумотхои чадвали 1 чунин бармеояд, бакияи амонатаои шахсони воке! - аамаг! (дар охири сол) бо аазор сомон! дар соли 2021 нисбат ба соли 2019 дар хачми 1127637 хаз. сомонй бештар маблаг боки мондааст, ки ин аз сол ба сол зиёд шудани бакияи амонатаои шахсони/воке! - бо пули миллиро ифода менамояд. Бакияи амонатаои шахсони воке! дар соли 2021 нисбат ба соли 2019 зиёд гардидааст.
Усулхои асосии баланд бардоштани самаранокии дохили низоми бонкй метавонанд инхо бошанд:
• Истифодаи фаъоли идоракунии умумии сифати махсулот ва хизматрасонихои бонкй;
• Истифодаи усули реинжинирингии равандхои бизнес дар бонкхо;
• Татбики фаъолонаи системахои иттилоотй барои дастгирии фаъолияти бонкй;
• Тахия ва татбики усулхои тахлили фаъолияти бонкхои тичоратй.
Истифодаи чунин усулхо ба ташкилотхои карзй имкон медихад, ки дар шароити кунунии ракобати афзоянда дар бозори махсулот ва хизматрасонихои бонкй ва бо истифодаи оммавии усулхои тавсифшуда дар бонкдории Чумхурии Точикистон самараноктар фаъолият намоянд ва дар амал он ба рушди бонкхои чумхурй мусоидат намояд.
АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:
1. Бонки миллии Точикистон | Чумхурии Точикистон, 734025, ш.Душанбе, хиёбони Рудакй 38/1; Тел.: + (992) 44 600-32-27; Факс: + (992) 44 600-32-35; Е-mail: info@nbt.tj. 2023.
2. Фетисов Г.Г. Устойчивость коммерческого банка и рейтинговые ситемы её оценки. -М.,1999. 1. Конституция Российской Федерации.2. ГОСТ РИСО 9001-2001.
3. Сафаров С.З. Такмилдихии бозоргирй ва пардохтпазирии бонкхои тичоратй дар Чумхурии Точикистон //Паёми ДДБ ба номи Носири Хусрав. Силсилаи илмхои гуманитарй ва иктисодй. -Бохтар, 2019. - №1/4 (68). - С. 287-290.
4. Фетисов Г.Г. Устойчивость коммерческого банка и рейтинговые ситемы её оценки. -М.,1999. 1. Конституция Российской Федерации.2. ГОСТ РИСО 9001-2001.
5. Ш.Рахимзода. Муомилоти пулй ва карз. Китоби дарсй. Душанбе, «Эр-Граф», 2008.
6. Х,исоботхои муаллиф аз руи Омори солонаи Чумхурии Точикистон-2022. С.405
УДК: 336.719.2.
ХАВФ^ОИ ЦАРЗЙ ВА РО^ОИ МИНИМАЛИГАРДОНИИ ОЩО ДАР ФАЪОЛИЯТИ БОНК^ОИ ТИЧОРАТЙ
ХУДОЁРОВА У.Д., РАСУЛОВА Д.Б.
Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур муаллиф сиёсати идоракунии хавф%ои бонкй, ташкили раванди дацици идоракунии самараноки хавф%о бо ро%и муцаррар намудани санад%о, параметр%ои ма%дудро барои %ар як намуди хавф нишон додааст. Ба назари муаллиф му%имтарин масъала барои бонк, ба%оди%и ва танзими хавфнокии сандуци царзи мебошад, ки он %амчун яке аз самт%ои асосии идоракунии босамари фаъолияти царзии бонк буда, %адафи асосии раванди идоракунии сандуци царзи, таъмин намудани даромаднокии %адди ацал мебошад.
Калидвожахр: бонк, ташкилот%ои царзи, хавфи царзи, мониторинг, сандуци царзи, мизоцон, гарав, пардохтпазири, субъект%ои хоцагидори.
Бонкхои тичоратй хангоми гузаронидани амалиётхои бонкй метавонанд ба хавфхои гуногун, аз он чумла ба хавфи карзй ру ба ру гарданд. Аз ин ру бонкхои тичоратиро лозим аст, ки бо максади паст намудани дарачаи ин хавфхи мачмуи тадбирхоро руи кор оварад.
Дар замони имруза мафхуми «хавф» дар хаёти харрузаамон боз хам мустахкамтар чой мегирад. Дар гузаштаи наздик дар шароити иктисодиёти муттамарказ хамаи субъектном хочагидорй дар асоси низомномаю дастурамалхо ва дигар хуччатхои меъёрй-хукукии чойдошта кор мекарданд ва бинобар ин ягон зарурияте набуд, ки дар бобати хавф фикру андешае ронда шавад. Дар шароити бозоргонй бошад, хамаи ин мукараротхо ба таври куллй дигар мешаванд. Х,оло нар як субъекти бозор дар алохидагй ба таври худ рафтор мекунад.
Хавф - ин ходисаи ногахонист, ки окибати он талафот аст ва дар ин хол мумкин аст даромади дилхох ба даст оварда нашавад. Аз хавф рахой ёфтан мумкин нест, онро идора кардан лозим аст. Хавфи бонкй боиси аз даст додани захирахои бонкй, нагирифтани даромад аз амалиётхои бонкй бо харочотхои барзиёд мегардад.
Бонк дар раванди фаъолияташ дар холатхои нагирифтани даромад ва ё аз меъёр зиёд харочот кардан метавонад зарар бинад. Мисол, дигар шудани вазъи бозор ба баланд шудани меъёри фоизхо аз руи амонатхо хисоб карда шуда, ба камёфтии захирахои карзй, нархи харид, баланд шудани маоши кормандон дар дигар муассисахои карзй оварда мерасонад. Х,амаи онхо аз бонк талаб мекунанд, ки барои бартараф намудани ин камбудихо чорахои далхдор дида шавад. Вобаста ба манбаи пайдоиш, хавфхо метавонанд берунй ва дохилй бошанд. Хавфи берунй, вакте ки вазъи молиявии карздор ба шароити макроиктисодй алокаманд аст ва хавфи дохилй бошад, вакте ки бо шароити махсулот ва хусусиятхои ташкили раванди карз вобаста аст. Мувофики сарчашмаи пайдоиш хавфхои карзй инхоянд: институтсионалй (хатари аз чониби контрагент ичро нагардидани шартхои шартнома), таваккали консентратсия (хатари зиён аз диверсификатсияи сусти портфел ва тамаркузи кисми зиёди он дар як намуди асбоби молиявй, карзгир, саноат), сиёсй (хатари зиёни карздиханда дар сурати риоя накардани давлати сохибихтиёр аз руи шартхои шартномаи байналмилалй). Аз нуктаи назари фарогирй, хавф метавонад дар сатхи карзгирандаи инфиродй дар доираи сандуки карзии бонк мушохида карда шавад, он метавонад миллй (хангоми мавчуд будани он дар портфели умумии бахши бонкии кишвар) ё байналмилалй бошад, вакте, ки тамоюли шабехи зухури хавфи карзй дар системахои бонкии як катор давлатхо мушохида мешавад. Фаъолияти хамаи миёнаравхои молиявие, ки ба ин ё он дарача амалиёти карздихиро анчом медиханд, зери хавфи карзй карор мегиранд.
Мухолифат яке аз хусусиятхои хавфи молиявй буда, метавонад дар хама гуна самтхо иникос ёбад. Аз як чониб ба воситахои нав дар шароити номуайянй ва зарурати интихоб барои
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
