CC BY
33
08 00 00 ИЛМЦОИ ИКТИСОДЙ 08 00 00 ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ 08 00 00 ECONOMY SCIENCES
08 00 01 ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ 08 00 01 ECONOMIC THEORY
УДК 336.7(575.3) ББК 65.262.101.1
РОХХОИ МУКАММАЛГАРДОНИ Сайфуллозода Сулаймон, унвонцуи ВА ДУРНАМОИ РУШДИ АМАЛИЁТИ кафедраи фаъолияти бонки. Донишгоци АСЪОРИ ДАР БОНКХОИ ТИЦОРАТИ миллии Тоцикистон. (Тоцикистон, Душанбе)
ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ И Сайфуллозода Сулаймон, соискатель
ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ кафедры банковского дела Таджикского
ВАЛЮТНЫХ ОПЕРАЦИЙ В национального университета
КОММЕРЧЕСКИХ БАНКАХ (Таджикистан, Душанбе)
WAYS OF IMPROVEMENT AND Saifullozoda Sulaymon, Applicant to the
PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT Department of Banking. Tajik National
OF FOREIGN EXCHANGE OPERATIONS University (Tajikistan, Dushanbe),
IN COMMERCIAL BANKS E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: амалиёти асъори, бонщои тицорати, Бонки миллии Тоцикистон, хариду фуруши асъори хорици, бозори сиёц, танзими цурби асъор, сиёсати асъори
Дар мацола масъалацои марбут ба такмили амалиёти асъори аз нуцтаи назари дурнамои рушди онцо барраси карда мешаванд. Соцацое, ки такмилро талаб мекунанд, муайян ва асоснок карда шудаанд. Намудцои алоцидаи амалиётцои асъори, ки дар оянда дар бахши бонки метавонанд васеъ истифода шаванд, муфассал барраси гардидаанд. Пешницодцои муаллиф дар бораи цонунигардони ва истифодаи криптоасъор, ки солцои охир дар як цатор кишварцои мутарацци бештар истифода мешаванд, мавриди таваццуц царор ёфтаанд. Диверсификатсияи сандуци царзии асъории бонщои тицорати, ки асосан аз царзцои доллари иборатанд, бо роци цори намудани царзцои асъори бо рубли руси, юани чини ва лираи турки ба коциш додани вобастаги аз доллари ИМА мусоидат хоцад кард. Тадбирцои мушаххасе, ки ба коциш додани амалиётцои гайрицонунии асъори нигаронида шудаанд, пешницод карда шудаанд.
Ключевые слова: валютные операции; коммерческие банки, Национальный банк Таджикистана, купля-продажа иностранной валюты; черный рынок, регулирование курса валют, валютная политика
Рассматриваются вопросы, связанные с совершенствованием валютных операций с точки зрения перспектив их развития. Выявлены и обоснованы области, которые требуют совершенстования, кроме того, в деталях расмотрены некоторые виды валютных операций, которые в перспективе могли бы широко использоваться в банковском секторе. Заслуживают внимания предложения касательно легализации и использования криптовалют,
которые в последние годы все более активно используются в ряде развитых стран. Изложено мнение, что диверсификация валютного кредитного портфеля коммерческих банков, который в основном состоит из долларовых кредитов, внедрение валютных кредитов в российских рублях и китайских юанях, а также в турецких лирах, поможет снизить зависимость от доллара США. Предложены конкретные мероприятия, направленные на сокращение спекуляций с иностранной валютой.
Keywords: currency operations; commercial banks, the National Bank of Tajikistan, purchase
and sale of foreign currency; black market, exchange rate regulation, monetary policy.
The article dwells on the issues concerned with currency operations improvement under the angle of their development prospects. In the article the author reveals and substantiates the areas that require improvement and considers certain types of the formers that could be widely used in the banking sector additionally and comprehensively. The author's proposals deserve particular attention beset with legalization and resorting to cryptocurrencies, which in the last half of the past years have been increasingly used in a number of developed countries. The author of the article expounds that currency loan portfolio diversification of the commercial banks, which mainly consists of dollar loans, introduction of currency loans in Russian rubles, Chinese yuan, and Turkish lira will render to reduce dependence on the US dollars. Concrete measures aimed at reducing speculations with foreign currency are proposed.
Масъалаи марбут ба дурнамои рушди амалиёти асъорй дар бонкхои тичоратй х,амеша бах,сбарангез мебошанд, бинобар ин пешних,оди роххои такмили онх,о хамеша далелу бурхонхои анику дакикро такозо мекунад. Бо назардошти мучаррадии мавзуи макола мо кушиш ба харч додем, ки дар Чумхурии Точикистон татбик намудани онхо вокеан имконпазир бошад.
Якум, мубодилаи асъори миллй бо асъори хоричй тавассути кортхои бонкй. Дар баробари пардохт намудан барои хариди молу махсулот ва хизматрасонй бо дилхох асъор, новобаста аз суратхисоби корти бонк, мизочон ба хизматрасонии мубодилавй низ эхтиёч доранд. Мизочон аз сабаби он ки барои харидории асъори хоричй дар бонкхо интизорй мекашанд, мехоханд, амалиёти мазкурро дар хона анчом диханд ва барои ин амал омодаанд, ки харочоти иловагиро пардохт намоянд.
Бояд тазаккур дод, ки хизматрасонии мазкур на ба хамаи мизочони бонкхои тичоратй дастрас мебошад. Шумораи махдуди бонкхо чунин хизматрасониро бо маблаги махдуд пешниход менамоянд. Сабабхои асосие, ки на хдмаи бонкхо имкони пешниход намудани хизматрасонии мазкурро доранд инхоянд:
• имкониятхои махдуди мубодилаи асъори хоричй;
• БМТ анчом додани хариду фуруши доллари ИМА-ро бо курби бозорй манъ намудааст.
Ба акидаи мо, агар хизматрасонии мазкур аз чониби бонкхои тичоратй пурра чорй карда шавад, холатхои зерин ба назар мерасанд:
• рушди пардохтхои гайринакдй;
• баланд бардоштани назорати амалиёти асъорй, зеро кортхои бонкй дар холати мавчуд будани суратхисоби бонкй кушода шуда, хангоми кушодани суратхдсоби бонкй тамоми ;оидах,ои муайянкунии мизоч анчом дода мешавад;
• афзун гаштани даромади бонк (агар БМТ махдудияти курби доллари ИМА-ро аз байн барад);
• кам шyдани навбат дар бонкхо барои харидорй намyдани астори хоричй.
дуюм, якe аз имкониятхои зиëд намyдани даромади бонкхои тичоратй чeкхои cафарй
ба шумор мeравад. Чeкхои cафарй воcитаи пардохти мукаррарй нecтанд. Аз ин лихоз, харидорй ва барои ба шфати пардохти молу ма^улот ва xизматраcонй кабул намудани он бояд шартномаи дахлдори эмитeнт бо контрагeнти дахлдор мавчуд бошад.
Бартариятхои аcоcии чeкхои cафарй инхо мeбошанд:
• кулай будани хишббаробаркунихо. Ба воcитаи чeкхои мазкур пардохти мeхмонxонавy тарабхонахо, хизматрашнихои дигар ва хариди махсулот дар магозахо имконпазир мeбошад;
• бexатар ва эътимоднок нигох доштани маблагхо;
• бозпаc кардани маблаг хангоми гум кардани чeк, бeмахдyд иcтифодабарии чeкхои cафарй;
• имконияти ба хорича бурдани чeки cафарй бe махдудияти маблаг;
• бexатар нигох доштани маблаг бо аеъори хоричй.
Новобаста аз ин бартариятхо иcтифодаи бeвоcитаи чeкхои мазкур дар каламрави чумхурй раcман ичозат дода шуда, аммо хачми гардиши онхо такрибан вучуд надоранд. Якe аз cабабхои ашоди ин холат, дар чумхурй мавчуд набудани инфраcоxтори зарурй барои кабули чунин чeкхо мeбошад.
Сeюм, криптоастор намуди пули ракамй буда, ба пули миллй аcоc намeëбад ва барориши он аз чониби маркази ягона назорат карда намeшавад. Дар айни замон, бeш аз 7GG намуди криптоастори ракамй вучуд дорад, ки гардиши cармоявии бозории онхо такрибан 13 миллиард доллари ИМА-ро ташкил мeдихад [5, c. 46].
Яте аз криптоаcъори маъруф дар айни замон биткойн ба шумор мeравад. Дар айни хол, дар гардиш бeш аз 16 миллион биткойн мавчуд буда, тешбинй карда шудааст, ки дар cоли 21GG шумораи он то ба 21 миллион мeраcад [5, c.46].
Талаботи здед ба биткойн хамчун вохиди пардохтй дар холатхои зeрин ба вучуд мeояд:
• мавчуд будани cамаранокии иктиcодй хангоми анчомдихии пардохтхо (пардохтхои фаврй бо арзиши транзакcияхо ифода мeгарданд) ниcбат ба воcитахои пардохтии анъанавй;
• пушида будан хангоми хишббаробаркунй, ки криптоаcъор дар холати иcтифодаи амалиëти гайриконунй маъруф мeгардад;
• шумораи зиëди нуктахои cавдо, ки омодаанд биткойнро ба шфати пардохт кабул намоянд (интeрнeт-маFOзахо, тарабхонахо ва гайра);
• мавчуд будани нуктахои мубодилавда, ки дар онхо хариду фуруши биткойн бо астори мукаррарй имконпазир бошад.
Новобаста аз афзоиши гардиш ва хачми криптоастор, аз чумла биткойн, истифодаи криптоастор дар Чумхурии Точикистон манъ карда шудааст. БМТ кайд мeнамояд, ки ба криптоастор хамлахои кибeрнeтикй xоc буда, инчунин, он хангоми амалдати маблаггузории тeрроризм ва конунигардонии маблагхо иcтифода карда мeшавад. Бо назардошти он ки амалдет миëни дорандагони биткойн бe иштироки мyаccиcахои молиявй cyрат мeгирад, гузаронидани амалиëти чиноятй, аз кабили амалй намудани маводи мухаддир ва дигар маводхои гайриконунй бо иштироки маблагхои виртуалй имконпазир мeбошад [7]. Дар Чумхурии Точикистон криптоаcъор воcитаи мубодила ва паcандоз, инчунин, вохиди хиcоббаробаркyнй хиcобида намeшавад.
Хдмзамон, як катор давлатхо истифодаи криптоасторро дар низоми пулию
молиявии худ дастгирй менамоянд. Х,арчанд, давлатхое, ки дар айни замон истифодаи онро дар иктисодиёти худ расман ичозат додаанд, каблан истифодаи криптоасъорро манъ карда буданд.
Пас аз нашр намудани маколаи Бонки марказии Аврупо дар мохи октябри соли 2012 зери унвони "Virtual currency schemes" [9], ки дар он хавфхо ва имкониятхои истифодаи криптоасъор ва пули электронй пурра тавсиф карда шуда буд, холати мазкур пурра тагйир ёфт. Дар мохи августи соли 2013 Вазорати молияи Олмон истифодаи биткойнро хамчун вохиди хисоббаробаркунй расман ичозат дод. Дар мохи сентябри соли 2013 Вазорати молияи Канада кушодани шабакахои банкоматиро оид ба мубодилаи биткойн дар шахрхои калонтарини он чорй намуд. Дар мохи декабри соли 2013 биткойн аз чониби Бонки Англия дастгирй ёфт. Дар мохи феврали соли 2016 бонки Англия карор кард, ки криптоасъори худии RSCoin-ро таъсис дихад. Дар соли 2015 макомоти назорати молиявии ИМА онро дар каламрави кишвар конунй намуда, хукумати штати Калифорния истифодаи онро баробари доллари ИМА ичозат дод. Бонкхои марказии Шветсия ва Дания мохи январи соли 2017 накшаи дахлдор пешниход намуданд, ки дар асоси он барориши пулхои когазй катъ карда шуда, иктисодиёти миллй пурра ба пулхои электронй гузаронида мешавад [4, с. 64]; [6, с. 443]. Накшаи мазкур мархила ба мархила ичро шуда истода, натичахои он аллакай ба назар мерасанд. Масалан, имрузхо дар шумораи зиёди кахвахонахои Шветсия эълон дар бораи кабул накардани пули накд хангоми пардохт расман чорй шудааст.
Аз ин лихоз, пешниход менамоем, ки имкониятхои истифодаи криптоасъор дар иктисодиёти Ч,умхурии Точикистон пурра омухта шавад. Истифодаи онхо бо хавфхои дахлдор алокаманд мебошанд, аммо аз тарафи дигар, хавфхо хангоми истифодаи пули анъанавй низ мавчуданд.
Чорум, бархам додани меъёри захирахои хатмй бо асъори хоричй. Айни замон, меъёри захирахои хатмй бо асъори хоричй ба андозаи 9% ва бо асъори миллй ба андозаи 3% мукаррар карда шудааст.
Меъёри захирахои хатмй яке аз фишангхои асосиии БМТ ба шумор рафта, ба воситаи фишанги мазкур сиёсати монетарй дар самти танзими хачми пул дар муомилот ва таъмини пардохтпазирии низоми бонкй анчом дода мешавад. Дар холате, ки БМТ ба дигар ташкилотхои молиявй карзхои дарозмуддат пешниход наменамояд, нигохдории сатхи пардохтпазирии низоми бонкй мантикан нодуруст буда, ба акидаи мо, дар чунин холат бояд меъёри захирахои хатмй бо сомонй ифода карда шавад. Тасдики дигар ин аст, ки мафхуми хачми пул дар муомилот хачми умумии пули миллй дар иктисодиёт ва сарчашмахои ташаккулёбии онро ифода менамояд.
Тахлили тачрибаи давлатхои мутараккии чахон, ки дар онхо низоми бонкй рушд ёфтааст, аз он гувохй медихад, ки меъёри захирахои хатмй аз руи амонатхои чалбшудаи асъорй мавчуд нест.
Ба акидаи мо, баръакс, бояд шароити мусоид барои шахрвандони хоричй фарохам оварда шавад. Масалан, меъёри фоизии имтиёзнок, сабукй барои андозбандй, инчунин, коидахои содаи хоричкунии маблаг чорй карда шавад. Хдмаи ин омилхо бояд ба зиёдшавии амонатхо, инчунин, ба афзун шудани чолибияти сармоягузории низоми бонкии Чумхурии Точикистон, махсусан, бонкхои тичоратй мусоидат намоянд.
Fайр аз он, дар холате, ки талаботи мизочон ба карзхои сомонй зиёд аст, ба бонкхои тичоратй лозим аст, ки маблагхои пулии мазкурро чамъоварй намуда, онро барои конеъ
намудани талаботи мазкур равона намоянд. Вобаста ба ин, меъёри фоизй хам ба карзгир ва хам барои бонкхо бояд самаранок бошанд. Дар ин холат, чалби пасандозу амонатхо зарурй мешаванд. Аммо дар холати бекурб шудани пули миллй, инчунин, сатхи баланди таваррум, чалби хачми калони амонату пасандозхо бо пули миллй, махсусан, барои давраи дарозмуддат гайриимкон мегардад. Бо назардошти ин, ахолй амонат ва пасандхояшонро бо асъори хоричй нигох медорад. Дар ин холат, дар низоми бонкй холати ногувор ба амал меояд, зеро иктисодиёти миллй талаботи зиёд ба пули миллй дорад. Дар бонкхои тичоратй бошад, сарчашмахои маблагхои карзй асъори хоричй мебошад. Дар ин холат, рохи халли мушкилоти мазкур хечкунонй мебошад, аммо ин унсур арзиши маблагхои карзхои пешниходшударо гарон менамояд. Меъёрхои захираи хатмй бо асъори хоричй вазъияти мазкурро боз вазнинтар намуда, ба гароншавии арзиши маблагхои пулй таъсир мерасонад.
Бо назардошти гуфтахои боло бекор кардани меъёри захирахои хатмй бо асъори хоричй имкон медихад, ки арзиши маблагхои чалбшуда кохиш дода шавад (бо назардошти хечкунонй).
Мухим он аст, ки афзоиши амонатхо бо асъори хоричй (бо назардошти хусусиятхои хоси иктисодиёти миллй) ба бонкхо имкон медихад, ки мизочони худро бо пешниходи карзхои дарозмуддат таъмин намуда, ин намуди карзхо ба он мизочоне, ки маблагхои мазкурро ба воситахои асосй сафарбар менамоянд ва ба онхо карзхои дарозмуддат ва ё миёнамуддат лозим мебошад, зарур аст. Мутаассифона, дар айни замон, аксарияти бонкхои тичоратй имконияти пешниходи карзхои дарозмуддатро бо пули миллй надоранд.
Панчум, хавфи асосй хангоми анчомдихии амалиёти асъорй аз чониби бонкхои тичоратй ин фаркияти курбй мебошад. Бонкхо бояд фаъолияти худро дар самти пешгуй намудани курб таквият дода, хангоми тагйирёбии вазъияти бозор, фавран чора андешанд. Махз ба хамин хотир, дар давоми рузи корй курби асъор тагйир меёбад. Дар бонкхои тичоратй холатхои зерин низ чой доранд:
• хариди рубл = 0,1500 сомонй;
• фуруши рубл = 0,1520 сомонй.
Дар нимаи дуюми хамон рузи корй вазъият метавонад ба таври зерин тагйир ёбад:
• хариди рубл = 0,1550 сомонй;
• фуруши рубл = 0,1570 сомонй.
Вобаста ба вазъияти дар боло нишондодашуда бонк то нисфирузй рубли русиро нисбат ба курби нимаи дуюми руз арзонтар фурухт. Ба акидаи мо, рохи халли чунин масъала нигох доштани мавкеи дарози асъорй мебошад.
Шашум, васеъ намудани руйхати хизматрасонихои низомхои пардохтии байналмилалй. Мутаассифона, дар айни замон, дар Чумхурии Точикистон бонкхои тичоратй шумораи махдуди кортхои пардохтиро хизматрасонй менамоянд. Аслан, кортхои пардохтии VISA хизматрасонй карда мешаванд.
Солхои охир истифодаи кортхои UnionPay аз чониби бонкхои тичоратй зиёд шуда истодаанд, зеро низоми мазкур фаъолона дар ин бозор ворид мегардад. Дигар низомхои пардохтии байналмилалй, аз кабили MasterCard, American Express, Maestro ва дигарон дар сатхи нокифоя карор доранд. Дорандагони кортхои мазкур дар Чумхурии Точикистон барои истифодаи чунин кортхо мушкилй мекашанд. Ин маънои онро дорад, ки бонкхои
тичоратй хачми калони асъори хоричй ва дар ин замина хакки хизматрасонии чунин кортхоро аз даст медиханд. Ин холат мустакиман ба тичорат (мехмонхонахо, тарабхонахо, магозахо ва гайра) таъсири худро мерасонад.
Дар баробари дигар махдудиятхо омили мазкур ба сохаи туризм низ таъсири манфии худро мерасонад. Х,ол он ки аз чониби Хукумати Чумхурии Точикистон дар самти чалби бештари сайёхон корхои назаррас анчом дода мешавад. Аз чумла:
1. Бо максади рушди сохаи сайёхй, муаррифии имконоти сайёхии кишвар ва фарханги миллй дар арсаи байналмилалй, инчунин, чалби сармоя ба инфрасохтори сайёхй, ки Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон соли 2018-ро "Соли рушди сайёхй ва хунархои мардумй" эълон кард.
2. Фармони Президенти Чумхурии Точикистон дар бораи «Солхои рушди дехот, сайёхй ва хунархои мардумй» эълон намудани солхои 2019 - 2021 [8].
Бо назардошти гуфтахои боло ва бо максади рушди иктисодиёти миллй, инчунин, чалби бештари сайёхон зарур мешуморем, ки истифодаи хамаи кортхои маъруфи байналмилалй дар Чумхурии Точикистон ба рох монда шаванд.
Хамзамон, лозим медонем, ки аз чониби бонкхои тичоратй истифодаи хамаи кортхои бонкии низомхои пардохтии байналмилалии асосй дар Чумхурии Точикистон ба рох монда шавад. Барои амалй намудани холати мазкур ба бонкхо зарур аст, ки хамкориро бо низомхои пардохтии номбаршуда ба рох монда, талаботи инфрасохтории хешро ба талаботи низомхои мазкур ва бонкхои шарик мутобик намоянд.
Хафтум, яке аз роххои дигари диверсификатсияи сандуки асъории карзй ин пешниходи карзхо бо дигар асъорхои хоричй ба шумор меравад. Дар айни замон, карздихй бо асъорхои юан, рубл ва евро аз чониби мизочон хуб пазируфта шудаанд. Махз хамин асъорхо метавонанд дар бозори дохилии Чумхурии Точикистон доллари ИМА-ро иваз намоянд.
1. Рубли русй - Федератсияи Русия яке аз шарикони стратегии Чумхурии Точикистон ба шумор рафта, хачми гардиши савдои хоричй дар соли 2019 беш аз 1 миллиард доллари ИМА-ро ташкил дод [2]. Хдчми интиколи маблагхо аз ФР ба Чумхурии Точикистон дар соли 2019 беш аз 2,7 миллиард доллари ИМА-ро ташкил дод. Боварй дорем, ки ба гирандагони мунтазами интиколи маблаг гирифтан ва пардохти карз бо рубли русй муфид мебошад;
2. Юани Чин - Чин яке аз хамсоядавлатхои Чумхурии Точикистон ва шарики тичоратй мебошад. Барои сохибкороне, ки бевосита бо шарикони хитой кору фаъолият менамоянд, гирифтани карзи тичоратй бо юан хубтар мебошад;
3. Барои сохибкороне, ки бо давлатхои Аврупо фаъолияти тичоратй доранд, талаботи онхо барои гирифтани карз бо евро зиёд мебошад.
Бо назардошти пешниходхои боло ба бонкхои тичоратй зарур аст, ки сандуки асъории худро бо асъори шарикони асосии тичоратии хеш диверсификатсия намоянд. Ин холат ба халли масъалахои зерин мусоидат менамояд:
• тачаммуи хавфи асъорй. Тачаммуи сандуки асъорй танхо бо доллари ИМА дар худ хавфи тачаммуй дорад. Вобастагй аз як асъор таъсиррасонии бонкро баланд менамояд, ки ин омили манфй мебошад;
• ба мизочон мубодилаи карзи асъорй зарур намешавад. Мисол, мизоч мехохад карзро бо евро гирад, аммо чунин махсулот дар бонк вучуд надорад ва бонк ба мизоч пешниход менамояд, ки карз бо доллари ИМА гирад. Аммо, ба мизоч зарур аст, ки ба
шарикони хоричии худ дар Аврупо евро гузаронад. Дар ин холат, мизоч мачбур мешавад, ки доллари ИМА-ро аз бонк гирифта, онро бо евро мубодила намуда, сипас, ба шарикони хоричии худ равон намояд. Аммо х,ангоми мубодила мизоч аз хисоби фаркияти курбй зарар мебинад. Пас аз ин, дар холе, ки контрагента мизоч ба мизоч маблагхоро бо евро бозпас менамояд, мизоч бояд пардохти карзро бо доллари ИМА анчом дихад. Мизоч дар ин хол низ бояд еврои худро ба доллар иваз намуда, пардохти карзро амалй намояд, ки ин хам аз чониби мизоч пардохт намудани хакки хизмати иловагиро талаб менамояд.
Хаштум, таквият бахшидани хамкорихо бо шарикони хоричй дар самти истифодаи намудхои хисоббаробаркунихои байналмилалй. Дар самти истифодаи хисоббаробаркунихои байналмилалй имкониятхои хеле зиёд мавчуд аст, аммо истифодаи онхо дар бонкхои тичоратй махдуд мебошад. Бонкхои тичоратй бартариятхои калони амалиёти хуччатиро ба мизочон пешниход наменамоянд. Бонкхои тичоратй то хол унсурхои мазкурро бо карздихии анъанавй иваз намуда истодаанд. Аз руйхати калони амалиёти хуччатй, бонкхои тичоратй аслан ба мизочон кафолатхои бонкй, маблаггузории савдо, аз чумла, аккредитивхои таъминшуда (хуччатй)-ро пешниход менамоянд. Дар бисёр холатхо кафолатхои бонкй ба мизочоне, ки фаъолияти худро дар дохили чумхурй ба рох мемонанд, пешниход шуда, бо назардошти хавфи калони давлатй, сатхи пасти капитализатсия ва мавчуд набудани рейтинги хоричй, кафолатхои берунии бонкхои Чумхурии Точикистон на дар хама вакт ва на дар хама бонкхои хоричй кабул карда мешаванд. Хамзамон, аккредитивхо, аз чумла, аккредитивхои хуччатй аз чониби мизочон кам истифода бурда мешаванд, хол он ки махсулоти мазкур, аз як тараф, хавфи тичоратро кохиш дода, аз тарафи дигар, он ба мизочон андаке гарон мебошад. Арзиши баланди аккредитиви таъминшуда бо хачми махдуди пешниходшуда аз чониби бонкхои хоричй ба ноустувории низоми бонкии Чумхурии Точикистон вобаста мебошад. Дар навбати худ, кохиш ёфтани пешниходот бори дигар баррасй намудани лимитхои хатти ;арзй ба гароншавии арзиши махсулоти мазкур мусоидат менамояд. Ин холат, аз як тараф, ба пастшавии хачми аккредитивхо оварда расонида, аз тарафи дигар, ба мизочон махдудиятхои гуногунро эчод менамояд, ки дар натича махсулот ба кисми зиёди мизочон дастнорас мешавад.
Яке аз роххои дигари халли ин масъала истифодаи инкассои хуччатй мебошад, ки аз хисоби арзиши хизматрасонй низ дастрас аст.
Нухум, бонкхои тичоратй харочоти вобаста ба накдгардонии асъори хоричиро ба инобат мегиранд. Дар айни, замон БМТ барои пешниход намудани маблаги накдинаи асъори хоричй 0,45% хакки хизматро мукаррар кардааст. Дар баробари ин, бонкхои тичоратй барои накдгардонии асъорй хоричй имкон доранд, ки амалиёти мазкурро дар бонкхои муросилотии хоричии худ анчом диханд. Дар айни замон, амалиёти мазкур танхо бо бонкхои Русия имконпазир буда, меъёри фоизии он аз сифати пул вобастагй дорад.
Холо бонкхо ду намуди асъори хоричй пешниход менамоянд: brand new (асъори накди хоричии нав) ва fit (асъори накди хоричии истифодашуда). Фаркияти арзиши онхо дар бозори бонкй барои 1 доллари ИМА 4 ва 5 копейка мебошад. Арзиши асъорхои экзотикй хеле гарон мебошад. Риёли Арабистони Саудй ва лираи туркй то ба 10% аз маблаги накдинаи пешниходшуда арзиш дошта, юани Чин бошад, нисбат ба дигар асъорхо 25 маротиба зиёд мебошад [1].
Хамин тарик, арзиш (бо назардошти хамаи харочот)-и асъори хоричии накдинаи
brand new такрибан ба 0,13% ва fit ба 0,11% баробар мебошад.
Барои кохиш додани харочот дар самти мазкур пешниход менамоем:
1. Принсипи 90/10 истифода карда шавад. Яъне, 90% асъори хоричии накдинаи brand new ва 10% асъори хоричии накдинаи fit гирифта шавад. Барои чй мо бояд пурра ба истифодаи асъори хоричии накдинаи fit нагузарем? Дар ин самт бонкхои тичоратй талаботи мизочонро ба инобат гирифта, наметавонад пурра ба асъори хоричии накдинаи fit гузаранд, зеро талаботи мизочон ба асъори хоричии накдинаи brand new зиёд буда, асъори хоричии накдинаи fit бошад, дар гардиши кам истифода мешавад. Аз ин лихоз, ба мизочон аз хар ду намуди асъори хоричии накдина пешниход карда шуда, холати мазкур хам ба мизочон ва хам ба бонкхои тичоратй муфид ва кулай мебошад;
2. Зиёд кардани хачми интиколи маблагхо аз Чумхурии Точикистон ба хоричи кишвар. Айни замон, бонкхои тичоратй кушиш менамоянд, ки накши худро дар бозори интиколи маблаг (дар самти пешниходи интиколи маблаг) харчи зиёд намоянд, аммо ба онхо зарур аст, ки самти интиколи маблагро аз Чумхурии Точикистон ба хорича низ рушд диханд. Афзоиш ёфтани хачми интиколи маблаг аз Чумхурии Точикистон ба хорича ба бонкхои тичоратй имкон медихад, ки асъори хоричии накдинаро истифода бурда, сарчашмаи дигари пайдоиши асъори хоричиро дарёфт накунад, аз чумла, накдикунонии асъори хоричй аз бонкхои муросилотй, ки ин холат харочоти амалиёти асъории бонкхоро дар ин самт кохиш медихад.
Дахум, агар бонкхои тичоратй хоханд, ки сандуки карзии асъории хешро диверсификатсияи кунанд, пас, ба онхо зарур аст, ки сарчашмаи маблагхои пулии мазкурро диверсификатсия кунанд. Яъне, барои карздихй бо рубли русй ба бонкхои тичоратй зарур аст, ки сарчашмаи рубли русй дошта бошанд (барои пешниходи он ба карз). Яке аз сарчашмахои асосии маблаги карзй, пасандозу амонати ахолй ба шумор меравад. Агар амонати мухлатнок бо доллари ИМА дар бонкхои тичоратй маъмул бошад (кариб хамаи бонкхои тичоратй амонати мухлатнокро бо доллари ИМА кабул менамоянд), пас, холати мазкур бо асъори дигари хоричй ба куллй фарк дорад. Амонати мухлатнок бо рубли русй ва евро хеле кам буда, бо юани Чин умуман вучуд надорад.
Зарур мешуморем, ки бонкхои тичоратй бояд фаъолияти хешро дар самти диверсификатсияи амонатхои асъории мухлатнок чоннок намоянд. Афзоиши базаи амонатй бо асъори гуногун ба бонкхо имкониятхои зеринро фарохам меорад:
• диверсификатсияи хавфхои асъорй;
• афзун кардани сандуки карзии асъорй;
• зиёд шудани имконият барои амалиёти мубодилавй;
• зиёд кардани даромад.
Тахлили дурнамои рушди амалиёти асъорй дар бонкхои тичоратии Чумхурии Точикистон аз он шаходат медихад, ки дар ин самт имкониятхои васеъ барои рушд мавчуд буда, хатто баъзе аз самтхои дигар то хол амалй карда нашудаанд. Зарурати такмил додани амалиёти асъорй дар бонкхои Чумхурии Точикистон, пеш аз хама, аз вазъияти тагйирёбандаи доимии бозор, арза ва такозо, инчунин, аз омилхои дигари дохиливу берунй вобастагй дорад. Рушди фаъолияти бонкй дар ин самт бо суръат ва дурустии карорхои кабулшуда ва дигар омилхо зич алокаманд мебошад.
Ёздахум, дар банди аввал дар бораи фурушандагони асъори хоричй кайд карда, иттилоъ дода будем, ки дар айни замон дар чумхурй касби нав пайдо шудааст, ки намояндагони он асъори хоричиро аз бонкхои тичоратй харидорй намуда, онхоро дар
бозори "сиёх" мефурушанд. Масъалаи мазкур айни замон мубрам мебошад, зеро фурушандагон иштирокдорони фаъоли бозори "сиёх" буда, ба иктисодиёти миллй зарари калон мерасонанд. Ба акидаи мо, бояд корро дар самти муайянкунии харидорони асъори хоричй тавассути ташкили базаи ягонаи харидорони асъори хоричй дар тамоми ташкилотхои карзй пурзур намоем. Ин холат ба муайян ва назорат кардани шахсоне, ки ба амалиёти гайриконунии хариду фуруши асъори хоричй машгул мебошанд, имкон фарохам меоварад. Аз тарафи дигар, кормандони бехатарии бонкхои тичоратй бояд тартиботи дохилиро хангоми хариду фуруши асъори хоричй таъмин намуда, холати аз чониби иштирокдорони бозори "сиёх" харидани асъори хоричиро бартараф намоянд.
Ба акидаи мо, агар аз чониби макомоти давлатй, БМТ ва худи бонкхои тичоратй дар ин самт корхо чоннок карда нашаванд, масъалаи бозори "сиёх", ки ба гузаронидани сиёсати асъории БМТ таъсири манфй мерасонад, боз хам вазнинтар мешавад.
Дувоздахум, барои баланд бардоштани самаранокии анчомдихии амалиёти асъорй бонкхои тичоратиро зарур аст, ки кисми тахлилиро пурзур намуда, хамин тавр, фавран амалиёти асъории даромаднок ва зарароварро муайян намоянд. Барои ин, пеш аз хама, бояд низоми бахисобгирй ва мухосибот ба таври автоматй ба рох монда шавад. Хамзамон, ба бонкхои тичоратй зарур аст, ки "Activity - based costing" [3] (ABQ-ро гузаронанд.
Технологияи арзёбии функсионалии хисобкунии ABC аз доираи хисобкунй ва технологияи бахисобгирй мебарояд. Вай иттиллоот ва нишондихандахои гуногуни молияви (харочот, даромад, дороихо, ухдадорихо)-ро, ки ба фаъолияти чорй вобаста мебошанд, фаро мегирад.
Дар мукоиса бо равиши анъанавй, ки яке аз сабабхои харочот истехсолот мебошад, дар низоми нав робитаи гайримустаким байни нишондихандахои молиявй ва объектхои бахисобгирй тавассути амалиёт асос ёфтааст. Фаъолият хамчун асоси раванди технологй, фуруш ё идоракунии раванд чалб намудани хамаи намудхои захирахоро талаб мекунад. Ин дар навбати худ имкон медихад, ки алокамандии амалиёт бо дороихои барои татбики онхо зарурй, харочот хангоми ичрои онхо ва ухдадорихои чалби дороихо пинхон карда шаванд.
Хамин тавр, тахлили мазкур имкон медихад, ки арзиши аслии хар як амалиёт ва хизматрасонй муайян карда шуда, минтакаи хавфнок пайдо ва чорахои дахлдор кабул карда шаванд.
Пайнавишт:
1. Руденко Р. Доллары самолетами: как устроен бизнес по доставке валюты. - [Маводи электронй]. - Рецаи дастраси: https://www.forbes.ru/finansy/rynki/270617-dollary-samoletami-kak-ustroen-biznes-po-dostavke-valyuty Санаи дастраси:18.03.2020.
2. Интервью Посла России в Таджикистане Игоря Лякина-Фролова в преддверии Нового года. - [Маводи электронй]. - Рецаи дастраси: https://www.asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/politics/20191228/posol-rossii-eaes-eto-klyuch-k-modernizatsii-ekonomiki Санаи дастраси: 18.03.2020.
3. Kaplan R. S. Cost and Effect: Using Integrated Cost System to Drive Profitability and Performance. President and Fellows of Harvard College, USA, 1998.
4. Катасонов В.Ю. Цифровые финансы. Криптовалюты и электронная экономика. М.: 2017. 310 с.
5. Латыш А.Р., Кропин Ю.А. Феномен биткоина, влияние криптовалюты на международный валютно финансовый рынок // Наука, Техника и Образование. - № 9 (39) 2017. - С. 46-50.
6. Международные валютные отношения: учебник / коллектив авторов; под общей ред. М.А. Эскиндарова, Е.Ф. Звоновой. - Москва: КНОРУС, 2020. - 540 с.
7. Нацбанк Таджикистана назвал биткоин инструментом для террористов. - [Маводи электрони]. - Рецаи дастраси: http://theopenasia.net/ru/post/natsbank-tadzhikistana-nazval-bitkoin-instrumentom-dlya-terroristov Санаи дастраси: 18.03.2020.
8. Фармони Президенти Цумуурии Тоцикистон дар бораи «Солцои рушди деуот, сайёуй ва цунарцои мардуми» эълон намудани солуои 2019 - 2021. №1170, аз 02.01.2019 - [Маводи электрони]. - Рецаи дастраси: http://www.president.tj/node/19137 Санаи дастраси: 10.06.2020.
9. Virtual currency schemes // Europian central bank. - [Маводи электрони]. - Рецаи дастрасй:URL:http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/virtшkurrencyschemes201210en .pdf Санаи дастраси:18.03.2020.
Reference Literature:
1. Rudenko, P. Dollars by Plane: How the Currency Delivery Business Works. [Electronic resource] Regime of availability: https://www.forbes.ru/finansy/rynki/270617-dollary-samoletami-kak-ustroen-biznes-po-dostavke-valyuty (Date of request: 18.03.2020).
2. Interview of the Russian Ambassador in Tajikistan Igor Lyakin-Frolov on the New Year's Eve. [electronic resource] Regime of availability: https://asiaplustj.info/ru/ news/tajikistan/politics/20191228/ posol-rossii-eaes-eto-klyuch-k modernizatsii-ekonomiki (Date of request: 18.03.2020).
3. Kaplan, R. S. & Cooper, R. Cost and Effect: Using Integrated Cost System to Drive Profitability and Performance. - Boston: Harvard Business School Press. - 1998.
4. Katasonov, V.Yu. Digital Finance. Cryptocurrencies and the Digital Economy. - M.: World Book, 2017. - 310 pp.
5. Latish, A.R. & Kropin, Y.A. The Bitcoin Phenomenon, the Impact of Cryptocurrency on the International Monetary and Financial Markets. The Journal of Science, Technology and Education, 9(39), 2017. - pp. 46 - 50.
6. International Monetary Relations: manual / coauthors; under the general editorship of M.A. Eskindrov, E.FZvonova. -M. : KNORUS. 2020. - 540pp.
7. The National Bank of Tajikistan Calls Bitcoin a "Terrorism Financing Tool". [electronic resource] Regime of availability https://theopenasia.net/ru/post/natsbank-tadzhikistana-nazval-bitkoin-instrumentom-dlya-terroristov (Date of request: 18.03.2020).
8. The Decree of Tajikistan Republic President "On the Years 2019 - 2021 as the Years of Rural Development, Tourism and Folk Crafts". [electronic resource] Regime of availability http://www.president. tj/node/19137 (Date of request: 10.03.2020).
9. Virtual Currency Schemes // European Central Bank. [electronic resource] Regime of availability:URL:http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/virtualcurrencyschemes201210en. pdf (Date of request: 10.03.2020).
