CC BY
29
12 00 03 ГРАЖДАНСКОЕ ПРАВО; ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЕ ПРАВО; СЕМЕЙНОЕ ПРАВО; МЕЖДУНАРОДНОЕ ЧАСТНОЕ ПРАВО
12 00 03 CIVIL LAW; ENTREPRENEURSHIP LAW, FAMILY LAW, INTERNATIONAL PRIVATE LAW
УДК 347.7 ББК 67.402.4
ХУСУСИЯТИ ТАНЗИМИХ,УЦУЩИ Насрутдинзода Циёмуддин Шовалй, МУНОСИБАТХОИ АСЪОРИДАР СОХАИ унвонцуи кафедраи ууцуци соуибкорй ФАЪОЛИЯТИ СОХИБКОРИИ ва байналмилалии дД^БСТ ИЦТИСОДИИ ХОРИЦИ (Тоцикистон, Хуцанд)
ОСОБЕННОСТИ ПРАВОВОГО Насрутдинзода Киёмуддин Шовали,
РЕГУЛИРОВАНИЯ ВАЛЮТНЫХ соискатель кафедры предпринима-
ОТНОШЕНИИ В СфЕРЕ тельского и международного права
ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд) ВНЕШНЕЭКОНОМИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
PECULIARITIES OF LEGAL Nasrutdinzoda Kiyomuddin Shovali, REGULATION CONCERNED WITH claimant for candidate degree of the CURRENCY RELATIONS IN THE SPHERE OF department of entrepreneurial and OUTWARD ECONOMIC ACTIVITIES international law under the TSULBP
(Tajikistan, Khujand)
Калидвожа^о: Конститутсия, цонун, фаъолияти соуибкорй, фаъолияти ицтисодии хорици, асъор, дастурамал, бонк, сармоягузорй, цавобгарй
Мацола ба хусусиятуои танзими ууцуции муносибатуои асъори дар соуаи фаъолияти соуибкории ицтисодии хорици чун яке аз соуауои ууцуци соуибкорй ва байнал-милалй бахшида шудааст. Дар он асосуои конститутсионии фаъолияти ицтисодии хорици дар замони муосир якцоя бо таулили цонунгузории соуаи тащицшаванда баррасй карда шудааст. Хусусиятуои танзими ууцуции муносибатуои асъори дар соуаи амалй гардонидани фаъолияти соуибкории ицтисодии хорици дар Тоцикистони муосир дар дои-раи цонунгузории амалкунанда тадциц шудааст. %амчунин вижагиуои танзими ууцуцй мутобицан ба санадуои меъёрии ууцуции Бонки миллии Тоцикистон, амалигардонии ама-лиёти бонки бо истифодаи асъори миллй, хусусиятуои харид, истифода, гардиши асъори хорици дар соуаи мазкур мавриди таулил царор гирифтааст. Оид ба такмили цонунгузории амалкунанда дар соуаи фаъолияти соуибкории ицтисодии хорици хулосаю пешниуодуо манзур шудаанд.
Ключевые слова: Конституция, закон, предпринимательская деятельность, внешнеэкономическая деятельность, валюта, инструкция, банк, инвестиция, ответственность Рассмотрены особенности правового регулирования валютных правовых отношений
в сфере предпринимательской внешнеэкономической деятельности как одной из сфер предпринимательского и международного права. Конституционные основы внешнеэкономической деятельности в современных условиях рассмотрены совместно с правовым анализом законодательства в сфере развития предпринимательской внешнеэкономической деятельности. Особенности правового регулирования в сфере осуществления предпринимательской внешнеэкономической деятельности в современном Таджикистане исследованы в рамках действующего законодательства. Также проанализированы особенности правового регулирования в соответствии с нормативно-правовыми актами Национального банка Таджикистана, осуществления банковских операций с использованием национальной валюты, особенности приобретения, использования, обращения иностранной валюты в данной сфере. Сделаны выводы и предложения по поводу совершенствования действующего законодательства в сфере предпринимательской внешнеэкономической деятельности.
Key words: Constitution , law, entrepreneurial activity, outward economic activities, currency, instruction, bank, investments, responsibility
The author dwells on the peculiarities of legal regulation concerned with the law of currency relations in the sphere of entrepreneurial and international law. Constitutional foundations of outward economic activities under contemporary conditions are canvassed jointly with law analysis of the legislation in the field of entrepreneurial outward economic activities. The peculiarities in the sphere of implementation of the activities in question in today's Tajikistan are explored in the frames of the functioning legislation. The author has analyzed also the peculiarities of legal regulation in pursuance with normative-legal instruments of the National Bank of Tajikistan, effectuation of banking operations with utilization of national currency, specifities of its acquisition, usage and circulation in the given sphere. Conclusions and suggestions have been made in reference to improvement of the functioning legislation in the sphere of entrepreneurial outward economic activities.
Дар шароити иктисоди бозорй кулли муносибатдои дукукии хочагидорй, фаъолияти содибкории иктисодии хоричй ба воситаи асъор, аз чумла асъори хоричй ба амал бароварда мешавад. Дар Чумдурии Точикистон аз солдои аввали ба даст овар-дани содибистиклолй танзими муносибатдои дукукй бо асъор дар содадои мухта-лифи хочагии халк, аз чумла дар фаъолияти содибкории иктисодии хоричй хусусият-дои худро дошт.
Рушди муносибатдои дукукй бо асъор, аз чумла асъори хоричй дар содаи фаъолияти иктисодии хоричй дар дама кишвардои ру ба иктисоди бозорй нигаронида, аз он чумла дар Чумдурии Точикистон низ танзими самараноки давлатиро талаб менамояд. Самаранокии самти танзими дукукии муносибатдои асъорй дар фаъолияти содибкории иктисодии хоричй вобаста аз низомдои муайяни давлатй ба род монда мешавад. Вобаста ба ин, самти низоми асъорй, аз чумла асъори хоричй дар Точикистони содибистиклол мувофики конунгузории махсус пеш бурда мешавад.
Дар низоми асъорй муносибатдо оид ба асъор ва назорати асъор дар содаи фаъолияти содибкории иктисодии хоричй бо санаддои меъёрии дукукии гуногун ба танзим дароварда мешаванд ва асоси онро пеш аз дама Конститутсияи Чумдурии
Точикистон ташкил менамояд. Дар моддаи 12-уми Конститутсияи Чумдурии Точикистон [1] ба озодии фаъолияти иктисодй, содибкорй, шаклдои гуногуни моликият ва дифзи дукукии шаклдои моликият кафолат дода шуда дам, асъор дамчун чузъи муносибатдои иктисодии кишвар дар моликият баромад мекунад.
Бештар аз он, бо такя ба асосдои конститутсионй, Точикистон сиёсати сулдчуё-наро ба амал татбик намуда, содибихтиёрй ва истиклолияти дигар давлатдои чадонро эдтиром менамояд ва муносибатдои хоричиро дар асоси меъёрдои байналмилалй муайян мекунад (моддаи 11-и Конститутсияи Чумдурии Точикистон).
Танзими дукукии муносибатдои асъорй дар содаи фаъолияти содибкории иктисодии хоричй, масъаладои рушд ва такомули конунгузории ин сода дар маркази диккати олимони дукукшиноси ватанй ва хоричй карор дорад. Албатта, масъаладои мухталифи содаи танзими дукукии фаъолияти содибкории иктисодии хоричй бо истифодаи асъор дар замони муосир бадсталаб бокй мемонад.
Дар бобати рушди муносибатдои иктисодии хоричй, аз чумла содибкории иктисодии хоричй дар Точикистон, Асосгузори сулду ваддати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумдурии Точикистон мудтарам Эмомалй Радмон дар мулокот бо со-дибкорону сармоягузорони ватанию хоричй аз санаи 14.10.2018 чунин ироа наму-даанд: «Содибкорон тандо бо шарти ба род мондани истедсолоти ба стандарти байналмилалй чавобгу, ташкили сардхонадо ва омузиши талаботи истеъмолкунандагони бозордои дохилй ва хоричй метавонанд арзиши иловагии баландро ба даст оранд.
...Маблагдои пешбинишуда бояд асосан ба фаъолияти истедсолкунандагони мадсулоти ватании ивазкунандаи воридот ва ба содирот нигаронидашуда, инчунин, ба вусъат бахшидани фаъолияти субъектдое, ки мадсулоти ватаниро дар дохил ва хоричи кишвар муаррифй мекунанд, истифода бурда шаванд» [2].
Гузашта аз ин, дар асоси меъёрдои конститутсионй (моддаи 69 Конститутсияи Чумдурии Точикистон) Президенти Чумдурии Точикистон самтдои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумдуриро муайян мекунад, дамчунин сиёсати рушди муносибатдои иктисодии дохилй ва байналмилалиро мукаррар менамояд. Илова бар он, дар такомули конунгузории сода чидати танзими дукукии муносибатдои асъорй, фаъолияти иктисодии хоричй низ дастуру супоришдои Пешвои миллат, Президенти Чумдурии Точикистон мухтарам Эмомалй Радмон тачассуми худро ёфтаанд.
Асосдои дукукии танзими муносибатдои асъорй дар фаъолияти содибкории иктисодии хоричй тибки конунгузорй дар содаи танзими асъор ва назорати асъорй ба амал бароварда мешавад. К^онунгузорй танзими фаъолияти иктисодии хоричй бо асъор, аз чумла бо асъори хоричй муносибатдои чамъиятиро дар содаи муомилоти асъор ва назорати асъорй, максад ва вазифадо, принсипдо, амалиёти асъориро бо назардошти ташаккул ва рушди бозори байналмилалии низоми асъорй мукаррар на-мудааст. Дамчунин конунгузории ин сода фаъолияти иктисодии хоричй, амалиёти асъориро байни резидентдо ва гайрирезидентдо муайян карда, дукук ва уддадоридои ондоро оид ба содибй, истифода ва ихтиёрдории сарватдои асъорй аник намудааст. Ба ин гуруд ^онундои Чумдурии Точикистон №846 аз 3.07.2012 «Дар бораи фаъолияти савдои хоричй»[5], №964 аз 13.06.2013 «Дар бораи танзими асъор ва назорати асъор» [6], №1299 аз 15.03.2016 «Дар бораи сармоягузорй»[7] ва гайра дохил мешаванд.
Пайваста ба ин, дар тафсири ^онуни Ч,умдурии Точикистон «Дар бораи танзими асъор ва назорати асъор» меъёрдои содаи мазкур хеле васеъ ва аник кайд карда
шудааст[14, с.18-20]. Дар бобати мукаррароти содаи мазкур кайд намудан лозим аст, ки танзими асъор бо худ мачмуи чорадои дукукэчодкунй ва ташкилии макомоти давлатро, ки асосдои меъёрию дукукиро оид ба содибй, истифода ва ихтиёрдории сарватдои асъор мукаррар менамоянд, ифода мекунад. Мачмуи чорадои меъёрй, маъмурй ва ташкилие, ки аз чониби макомоти давлат ва ё макомоти дигари бо конун ваколатдоршуда бо максади таъмини риояи тартиби ичрои амалиёти асъорй ва санчиши ондо анчом дода мешаванд, назорати асъор ба дисоб меравад.
Дар ин бора И. В. Гетман-Павлова чунин кайд менамояд, ки муносибатдои асъорй байни субъектони гуногуни дукук оид ба истифодаи сарватдои асъорй дар чараёни танзими асъорй, назорати асъорй ва муомилоти асъорй пайдо мегарданд. Х,укуки асъорй бо худ мачмуи меъёрдоро оид ба танзими муносибатдои дукукии асъор ифода мекунад [15, с.89].
Дар содаи фаъолияти содибкории иктисодии хоричй муносибатдои дукукй нисбати ба амал баровардани амалиёти асъорй тибки конунгузории чорй аз чониби давлат ба танзим дароварда мешаванд ва дар ин танзим макомоти давлат, сохтордои ваколатдори содаи мазкур мавкеи мудимро ишгол менамоянд.
Дар адабиёти дукукй кайд карда шудааст, ки дадафи назорати асъор таъмини риоя гардидани конунгузоридои асъор, гумрук ва андоз дар мавриди муомилоти асъорй аз тарафи резидентдо ва гайрирезидентдо мебошад[16, с.341].
Хусусияти дукукии амалиёти асъорй дар фаъолияти содибкории иктисодии хоричй дар дайати субъектон мавчудияти гайрирезидентон, ё ин ки дар дайати объективй вучуд доштани сарватдои асъорй зодир мегардад. Амалиёти мазкурро шартан чунин гурудбандй кардан мумкин аст: амалиёт байни ду резидент, ду гайрирезидент, резидент ва гайрирезидент дар бобати ба даст овардан ва ихтиёрдорй намудани объекти муносибатдои дукукии асъорй ва ё истифодаи ондо ба сифати воситаи пардохт.
Амалиёти асъорй ин даракатдои муайяне мебошанд, ки аз чониби резидентон ва ё гайрирезидентон чидати ба даст овардан (харидан), истифода ва бегона кардани сарватдои асъорй, асъор, аз чумла когаздои киматнок, интиколи ондо аз сардадоти гумрукй, ки тибки конунгузорй аз чониби макомоти дахлдори давлатй ба танзим дароварда шудааст, ба амал бароварда мешаванд.
Дар асоси омузиш ва тадлили конунгузории чорй дар содаи танзими фаъолияти содибкории иктисодии хоричй ба хулосае омадан мумкин аст, ки амалиёти асъориро ба тарики зерин метавон тасниф кард:
1) аз руи дайати субъективй: байни резидентон; байни гайрирезидентон; байни резидентен ва гайрирезидентон;
2) аз руи дайати объективй: амалиёт бо асъори Чумдурии Точикистон; амалиёт бо асъори хоричй; амалиёт бо когаздои киматноки дохилй (миллй); амалиёт бо когаздои киматноки хоричй.
3) аз руи марзи амалигардонй: дохилй, яъне амалиёти дар марзи Точикистон гузаронида шуда; беруна, яъне амалиёти бо интикол аз сардадоти гумрукии Чумдурии Точикистон гузаронидашуда;
4) аз руи низоми танзими дукукй: ичозатшуда; манъшуда.
Тибки моддаи 14-уми Конуни Чумдурии Точикистон №722 аз 28 июни соли 2011 «Дар бораи Бонки миллии Точикистон»[3] Бонки миллии Точикистон масъули тадия ва татбики сиёсати пулии Чумдурии Точикистон мебошад.
Меъёрдои Конуни Чумдурии Точикистон "Дар бораи Бонки миллии Точикис-тон» барои ичрои вазифадои Бонки миллии Точикистон дар содаи сиёсати пулию карзй як катор воситаю усулдои муайянро мукаррар намудааст, ки дар танзими асъор ва амалиёти асъорй истифода бурда мешавад (моддаи 15-и Конун).
Анчом додани амалиёти марбут бо асъор дар содаи фаъолияти иктисодии хоричй аз тарафи муассисадои карзй дар дигар конунгузории чорй низ пешбинй гардидааст. Масалан, дар Конуни Чумдурии Точикистон №816 аз 16 апрели соли 2012 «Дар бораи ташкилотдои маблаггузории хурд» [8] пешбинй гардидааст, ки амалиёти дисоббаро-баркунй ва мубодилавиро бо асъор ташкилоти амонатии карзии хурд метавонад анчом дидад (моддаи 21-и Конун).
Еайр аз ин, дар содаи танзими дукукии муносибатдо бо асъор дар фаъолияти содибкории иктисодии хоричй накши санаддои конунгузории бонкй мудим мебошад. Санаддои меъёрии дукукии Бонки марказии дар кадом давлат доираи амалиётдоеро танзим менамоянд, ки он муносибатдои чамъиятиро оид ба муомилоти пул, молия, воситадои дигар дарбар мегирад ва инчунин бо муомилоти байналмилалии тичоратй алокамандй дорад [17, с.45].
Бояд кайд намуд, ки амалиёти асъорй дар марзи Чумдурии Точикистон дар асоси талаботи дастурамалдои Бонки миллии Точикистон амалй гардонида мешаванд. Дар содаи мубодилаи асъории содаи фаъолияти иктисоди хоричй, умуман амалиёти асъорй дастурамалдои гуногун тадия карда шудаанд. Масалан, дастурамали №223 аз 2 июни соли 2017 «Оид ба тартиби огод намудан дар бораи анчоми амалиёти асъории марбут ба даракати сармоя»[10], ки тартиб ва расмиёти аз чониби шахсони дукукй ва вокей - резидентдои Чумдурии Точикистон, аз чумла бонкдои ваколатдор огод наму-дани Бонки миллии Точикистон дар бораи анчоми амалиёти асъории марбут ба даракати сармояро мукаррар менамояд.
Хусусияти дукукии танзим дар асоси Дастурамали №223 дар он зодир мегардад, ки резидентдои Чумдурии Точикистон уддадоранд оид ба амалиёти асъории марбут ба даракати сармоя тамоми дуччатдои асосноккунанда, дисобот, маълумот ва иттило-оти заруриро то огози пардохт ва дисоббаробаркунидои ба амалиёти мазкур вобас-таро ба бонки ваколатдори хизматрасон пешнидод намоянд.
Яке аз санаддои меъёрии дукукии Бонки миллии Точикистон, ки амалиёти асъориро танзим мекунад, дастурамали Бонки миллии Точикистон №220 аз 14 декабри соли 2016 «Дар бораи амалиёти кутодмудлати бозтамвил» [11] мебошад. Максади асосии он таъмини истифодаи самараноки воситадои сиёсати пулию карзй ва танзими пардохтпазирии низоми бонкй мебошад. Тибки он, Бонки миллии Точикистон амалиёти кутодмудлати бозтамвилро бо роди пешнидоди воситадои карзии зерин амалй менамояд: а) бо воситаи карзи рузона (интрадей); б) карзи шабонарузй (овернайт), в) карз тарики музоядаи карзй.
Дар табиати дукукии ин намуди амалиёти асъорй ворид шудани шабакадои Интернет баръало маълум гардидааст. Зеро тавре бармеояд, амалиёти кутодмудлати бозтамвил ба воситаи низоми автоматии савдо (НАС) дар вакти вокей (тарики онлайн) гузаронида мешавад (банди 3-и Дастурамал).
Х,амин гуна санади меъёрии дукукие, ки амалиёти асъорй дар асоси он ба амал бароварда мешавад, дастурамали Бонки миллии Точикистон №211 аз 29 сентябри соли 2015 «Дар бораи тартиби анчомдидии амалиёти мубодилавй бо асъори хоричй» [9] мебошад.
Дастурамали №211 мутобики ^онуни Чумдурии Точикистон «Дар бораи танзими асъор ва назорати асъор» ва ^онуни Ч,умдурии Точикистон №524 аз 19 майи соли 2009 «Дар бораи фаъолияти бонкй» [4] тадия шуда, тартиб ва коидадои ташкил кардан, анчом додан, ба расмият даровардан, ба дисоб гирифтан, дисобдорй ва дисоботдидии амалиёти мубодилавй бо асъори хоричиро дар ташкилотдои карзй мукаррар мекунад.
Дар асоси талаботи Дастурамали мазкур ба амалиёти мубодилавй бо асъори хо-ричии накдй ва гайринакдй амалиёти зерин мансубанд: а) харид ва фуруши асъори хоричй бо пули миллй (мубодила); б) ивази як асъори хоричй ба асъори хоричии дигар.
Тавре тачрибаи имруза нишон медидад, хусусияти дукукии амалиёти асъори хоричй дар шакли накд ба муаммо табдил ёфтааст. Аз ин ру, сиёсати давлатй дар ин самт бояд ба фародам овардани шароити мусоиди фаъолияти иктисоди хоричй, сар-моягузорй ва бартараф намудани маддудиятдои конунгузорй барои афзоиши сармоягузоридо дар истедсолот, таквияти тамоюли ичтимоии ондо, муковимат ба таддиддои маъмуригардонии бюрократии фаъолияти хочагидорй дар кишвар нигаро-нида шуда бошад [19, с.229]. Бинобар ин, дарчанд дар дастурамали №211 талаботи муайян ба бонкдои ваколатдор пешбинй шуда бошанд дам, дар шароити будрондои иктисодй, молиявй дар амал татбикнамоии ин талабот бедбудиро металабад.
Дастурамали дигари Бонки миллии Точикистон №192 аз 31 майи соли 2012 «Дар бораи тартиб ва коидадои анчом додани амалиёти асъорй-фуруши мол, ичрои кор ва хидматрасонй бо асъори хоричй дар Чумдурии Точикистон»[13] тартиби аз чониби шахсони вокей ва дукукй (ба истиснои ташкилотдои карзй) резидентдои Чумдурии Точикистон фурухтани мол, ичрои кор ва хизматрасониро бо асъори хоричй дар Чумдурии Точикистон мукаррар менамояд.
Доираи танзими дукукй дар асоси ин дастурамал дар марзи Точикистон бо асъори хоричй фуруши мол, ичрои кор ва хизматрасонй фарогири амалиёти зерин аст: фуруши мол ба мусофирон дар магозадои савдои бебочи фурудгоддо ва истгоддои байналмилалй; хизматрасонй ба мусофирон дар воситадои наклиёти байналмилалй; хизматрасонии миёнаравй дар хариду фуруши мол, ичрои кор ва хизматрасонй дангоми воридоту содироти ондо; хизматрасонии барои кашонидани бор дар наклиёти боркашонии байналмилалй зарурбуда, аз чумла, хизматрасонии экспедиторй, сугуртакунонй ва дигардо; хизматрасоние, ки ба анчомдидии амалиёти бонкй дар ташкилоти карзй вобастагй дорад ва гайра.
Дар танзими муносибатдои дукукй бо асъори хоричй дар содаи фаъолияти содиб-кории иктисоди хоричй нуктадои ивази асъор накш ва мавкеи мудим мебозанд. Фаъолияти нуктадои ивази асъор дар асоси санаддои меъёрии дукукии Бонки миллии Точикистон танзим карда шуда, дар асоси ичозатномадои махсуси бонкй ба амал бароварда мешавад.
Дар ин чода, Дастурамали Бонки миллии Точикистон №138 аз 24 июни соли 2011 «Дар бораи тартиби кушодан, бакайдгирй ва танзими фаъолияти нуктадои мубодилаи асъор»[12] бакайдгирй ва ташкили кори нуктадои мубодилаи асъор,
тартиби гузаронидани амалиёти мубодилаи асъор бо асъори накди хоричй, тартиби дисобдорй ва дисоботдидй оид ба ичрои дамин амалиёт аз чониби ташкилотдои карзй ва шахсони вокеиро мукаррар мекунад.
Тавре дар меъёрдои Дастурамали №211 оид ба тартиби анчомдидии амалиёти мубодилавй бо асъори хоричй пешбинй гардидааст, бонки ваколатдор амалиёти мубодилавй дар бозори дохилиро тавассути водиддои сохтории саридора, филиал, маркази хизматрасонии бонкй, нуктаи интиколи пул ва тачдизоти техникии худкори хизматрасонидои хазинавидоштаи худ ва дар бозори беруна тавассути водиддои сохтории саридора ва ё филиалаш, ки ба анчом додани амалиёт бо асъори хоричй ва дисобаробаркунидои байналмилалй вобастаанд, мегузаронад (банди 6).
Меъёрдои Дастурамали 223 оид ба тартиби огод намудан дар бораи анчоми амалиёти асъории марбут ба даракати сармоя асоснок намудааст, ки резидентдои Чумдурии Точикистон (аз чумла бонкдои ваколатдор) оид ба анчом додани амалиёти асъории марбут ба даракати сармоя дар семода (то санаи 20-уми моди якуми баъди семодаи дисоботй оянда) тибки талаботи Дастурамали №205 «Дар бораи пур наму-дани шакли дисоботи омории №1-АМ «Амалиётдои молиявии берунаи субъектдои фаъолияти иктисодии хоричй»» (бо карори Раёсати Бонки миллии Точикистон №69 аз 22.04.2014с. тасдик шудааст) ба Бонки миллии Точикистон дисобот пешнидод менамоянд (банди 11).
Санаддои меъёрию дукукии Бонки миллии Точикистон дангоми татбик дорои хусусияти ба худ хос мебошанд. Ондо дар тачрибаи фаъолияти бонкй, фаъолияти резидентон ва гайрирезидентон нисбати амалиёти асъорй васеъ истифода шуда, зарурияти мунтазам воридкунии тагйироту иловадоро бадри такомул пеш меоранд.
Аз омузиш ва тадлили баъзе меъёрдои дастурамалдои Бонки марказй маълум мегардад, ки ондо тартиби истифода ва муомилоти асъори хоричй дар содаи фаъолияти содибкории иктисоди хоричй дар Чумдурии Точикистон, тартиби аз чониби шахсони вокей бе кушодани дисобдои асъорй дар бонкдо анчом додани амалиёти интиколи маблагдои пулй бо асъори хоричй аз Чумдурии Точикистон ва гирифтани маблагдои пулии бо асъори хоричй ба Чумдурии Точикистон ба номи ондо интиколдодашуда ва коидадои барасмиятдарорй, бадисобгирй ва дисоботдидии бонкдоро барои ин амалиёт мукаррар менамоянд. Аз чумла, тартиби ба Чумдурии Точикистон ворид намудан ва аз Ч,умдурии Точикистон содир намудани асъори накди миллй ва хоричй, когаздои киматноки бо асъори миллй ва хоричй, ки ба фаъолияти содибкории иктисоди хоричй алокаманданд, мукаррар карда шудааст.
Бо максади рушди муносибатдои дукукй бо асъори хоричй дар фаъолияти содибкории иктисодии хоричй самтдои асосии танзим бояд дар санаддои меъёрии дукукй ва санаддои локалй ифодаи худро ёфта бошад. Чунончй, танзими дукукии муносибатдо бо асъор вобаста ба содадои мухталифи иктисодиёт, яъне саноат, савдо, наклиёт, хидматрасонии тичоратй ва гайра бояд дадафи асосй ва максаддои худро ифода намуда бошад.
Ба фикри мо, дар ин чода, дар меъёрдои дастурамали №211 аз соли 2015 нисбат ба резидентон ва гайрирезидентон мукаррар карда шавад, ки ондо дар бораи воридот ва содироти асъори хоричй, ки бо содаи фаъолияти иктисоди хоричй алокаманданд, натичадои ба дастовардаро ба таври расмй дам ба макомоти давлатии танзим ва дам ба иттилооти дастраси омма пешнидод намоянд.
Яке аз самтдои мудими рушди муносибатдои дукукй дар содаи фаъолияти содибкории иктисоди хоричй ин сармоягузорй мебошад. Дар навбати худ, Конуни Чумдурии Точикистон №1299 аз соли 2016 «Дар бораи сармоягузорй» муносибатдои вобаста ба амалй намудани фаъолияти сармоягузориро ба танзим дароварда, асосдои дукукию иктисодии давасмандгардонй, аз чумла фаъолияти иктисодии хоричй ва дастгирии давлатии сармоягузориро бо роди пешнидоди низоми дукукии баробар ва кафолати димояи дукуки сармоягузорон муайян намудааст. Тибки моддаи 11-уми конуни номбурда сармоягузорон дар доираи фаъолияти сармоягузорй дукуки мубодилаи озоди пули миллии Ч,умдурии Точикистон ба асъори дигари озодона мубоди-лашаванда, инчунин хариди асъори хоричй ва дигар амалиёти асъориро мутобики Конуни Чумдурии Точикистон «Дар бораи танзими асъор ва назорати асъор» доранд.
Баробари дамин, тавре дар адабиёти дукукй кайд карда мешавад, агар содиб-корон дар чараёни пешбурди фаъолияти худ бо фаъолияти иктисоди хоричй машгул бошанд, датман бояд талаботи пешбиникардаи конунгузории чориро нисбати мадсулот, кору хидматрасонй, иттилоот, дигар дукукдои истисной риоя намуда, дар амал татбик намоянд [18, с. 138].
Дамин тарик, тадлили меъёрдои конунгузории амалкунанда шадодат медидад, ки чараёни ба амал бароварда шудани фаъолияти содибкории иктисоди хоричй, бо танзими давлатй алокамандии зич дорад. Аз чумла, дигар содадо низ бо воситаи танзими дукукии фаъолияти содибкории иктисоди хоричй, ба монанди бадисобгирии мудосибй, нархгузорй, карздидй, таъмини сифати мадсулот, кор ва хидматдо, фаъолияти иктисоди хоричй ва гайра алокамандй доранд.
Танзими дукуки фаъолияти содибкории иктисоди хоричй тибки меъёрдои дукуки хусусй (гражданй, байналмилалии хусусй) ва оммавй (маъмурй, асъорй, гумрукй, андоз) ба амал бароварда шуда, дар долатдои муайян, инчунин, бо дукуки байналми-лалии оммавй татбик мегарданд. Тамоми муносибатдои дукукй дар содаи фаъолияти содибкории иктисоди хоричй бидуни истифодаи асъор, асъори хоричй гайриимкон мебошад. Рушди муносибатдои дукукии иктисодй дар арсаи байналмилалй, аз чумла дар содаи содибкории иктисоди хоричй такозо менамояд, ки дар конунгузории чорй, санаддои меъёрию дукукии локалии макомоти давлатй мунтазам меъёрдои самара-бахш, пешкадам илова карда шаванд.
Пайнавишт:
1. Конститутсияи Чум^урии Тоцикистон (6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалцй цабул карда шуд. 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 бо тарици раъйпурсии умумихалцй ба он тагйиру иловато ворид карда шудаанд). -Душанбе: Ганц, 2016. - 135 с.
2. Суханронии Асосгузори сул^у ва^дати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чум^урии Тоцикистон му^тарам Эмомалй Ра^мон дар мулоцот бо со^ибкорон ва сармоягузорони ватаниву хорици, 14.10.2018//www.president.tj (санаи муроциат 20.20.2018)
3. Конуни Чум^урии Тоцикистон «Дар бораи Бонки миллии Тоцикистон» // Ахбори Мацлиси
Олии Чум^урии Тоцикистон, с.2011, №6, мод. 435; Конущои ЧТаз 26.07.2014 с., № 1112, № 1113.
4. Конуни Чум^урии Тоцикистон «Дар бораи фаъолияти бонкй» // Ахбори Мацлиси Олии Чум^урии Тоцикистон, с. 2009, №5, мод.331; с. 2010, №7, мод. 555; с.2011, №12, мод. 846; с.2013, №11, мод. 786; Конуни ЧТ аз 27.11.2014 с., № 1154.
5. Конуни Чум^урии Тоцикистон «Дар бораи фаъолияти савдои хорици» // Ахбори Мацлиси
Олии Чум^урии Тоцикистон, 2012с., №7, мод. б9б; Крнуни ЧТаз 8.08.2015, №1215.
6. Конуни Чум^урии Тоцикистон «Дар бораи танзими асъор ва назорати асъор» // Axбори Mацлиси Олии Чум%урии Тоцикистон: соли 2013 №б (1451), мод. 402.
7. Конуни Чум^урии Тоцикистон «Дар бораи сармоягузорй» // Axбори Mацлиси Олии Чум^урии Тоцикистон, сои 201б., №3, мод. 152.
8. Конуни Чум^урии Тоцикистон «Дар бораи ташкилот%ои маблаггузории xурд» // Axбори Mацлиси Олии Чум%урии Тоцикистон, с. 2012, №4, мод. 2бб.
9. Дастурамали Бонки миллии Тоцикистон №211 аз 29 сентябри соли 2015с. «Дар бораи тартиби анцомди%ии амалиёти мубодилавй бо асъори xорицй» // www.nbt. tj (санаи муроциат 23.11.2018)
10. Дастурамали Бонки миллии Тоцикистон №223 аз 2 июни 2017с. «Оид ба тартиби ого% намудан дар бораи анцоми амалиёти асъории марбут ба даракати сармоя» // www.nbt.tj (санаи муроциат 23.11.2018)
11. Дастурамали Бонки миллии Тоцикистон №220 аз 14 декабри 201бс. «Дар бораи амалиёти кутодмудлати бозтамвил» //www.nbt.tj (санаи муроциат 23.11.2018)
12. Дастурамали Бонки миллии Тоцикистон №138 аз 24 июни соли 2011 «Дар бораи тартиби кушодан, бацайдгирй ва танзими фаъолияти нуцта%ои мубодилаи асъор» // www.nbt.tj (санаи муроциат 23.11.2018)
13. Дастурамали Бонки миллии Тоцикистон №192 аз 31 майи 2012 «Дар бораи тартиб ва цоида%ои анцом додани амалиёти асъорй-фуруши мол, ицрои кор ва xидматрасонй бо асъори xорицй дар Чум%урии Тоцикистон» //www.nbt.tj (санаи муроциат 23.11.2018)
14. Тафсири Конуни Чум%урии Тоцикистон «Дар бораи танзими асъор ва назорати асъор». / Зери наз. д.и.%., проф. Ра%имзода M. З. - Душанбе, 2015. - 228 с.
15. Гетьман-Павлова И. В. Юридические конструкции «международное валютное право» и «международное фондовое право»» // Mеждународное публичное и частное право. - M., 2007. - № б. - С. 89.
16. Исмоилов Ш. M., Нодиров Ф. M. Хуцуци щтисодй. -Душанбе: Шуцоиён, 2010. - 4б2 с.
17. Курбатов A. Я. Правосубъектность кредитньк организаций: Теоретические основы формирования, содержание и проблемы реализации: монография. - M.: Юриспруденция, 2010. - 280 с.
18. Самадов Б. О. Чавобгарй дар со%аи фаъолияти сощбкорй: танзими давлатию %уцуцй ва татбици амалии ощо. Mонография. /Зери та%р. д.и.%., проф. Ш. M. Исмоилов. - Хуцанд: MТХ-Даврон, 2014. - 220 с.
19. Самадов Б. О. Чаб%а%ои %уцуции танзими фаъолияти сармоягузорй ва а%амияти он дар рушди со^ибкорй // «Государственные инвестиции, налогообложение и ux влияние на экономический рост». Mатериалы международной научно-практической конференции (б-7 мая 2014г., Душанбе). - Душанбе, 2014. - С. 227-234.
20. Фар%анги истило%оти %уцуц / Зери та%р. проф. M. A. Mа%мудов. -Душанбе: ЭР-граф, 2012. - б12 с.
Reference Literature:
1. Tajikistan Republic Constitution (adopted on November 6, 1994 by virtue of common national referendum) with alterations and addenda introduced according to the result of additional referendums held on September 26, 1999; June 22, 2003 and May 22, 2016. - Dushanbe: Ganch, 2016. -135 pp.
2. The Speech made by the founder of peace and unity, leader of the nation; Tajikistan Republic President, highly esteemed Emomali Rakhmon at the meeting of home and foreign investors on 14. 10. 2018. // www.president.tj (the date of addressing: 20. 12. 2018
3. Tajikistan Republic Law "On Tajikistan National Bank" // Tidings of Majlisi Oli (Supreme Council) of Tajikistan Republic. - 2011, N6, article 435; Tajikistan Republic Laws from 26.07.2014, NN 1112, 1113
4. Tajikistan Republic Law "On Banking Activities" // Tidings of Majlisi Oli of Tajikistan Republic.
- 2009, N5, article 331; 2010, N7, article 555; 2011, N12, article 846; 2013, N11, article 786; Tajikistan Republic Law from 27.11.2014, N1154
5. Tajikistan Republic Law "On Outward Trading Activity // Tidings of Majlisi Oli of Tajikistan Republic: 2012, N7, article 696; Tajikistan Republic Law 8.08.2015, N1215
6. Tajikistan Republic Law "On Currency Regulation and Currency Control" Tidings of Majlisi Oli of Tajikistan Republic: 2013, N6 (1451), article 402
7. Tajikistan Republic Law "On Investments" // Tidings of Majlisi Oli of Tajikistan Republic: 2016, N3, article 152
8. Tajikistan Republic Law "On Small Investitive Organizations" // Tidings of Majlisi Oli of Tajikistan: 2012, N4, article 266
9. Instruction of Tajikistan National Bank N211 from September 29, 2015. "On the Order of Effectuation of Exchange Operations with Foreign Currency" // www.nbt.tj (the date of addressing: 23.11.2018)
10. Instruction of Tajikistan National Bank N223, from June 2, 2017 "On the Order of Warning about an End of Currency Operation Beset with Movement of Capital" // www.nbt.tj (the date of addressing: 23.11.2018
11.1nstruction of Tajikistan National Bank N220 from December 14, 2016 "On Short-Term Operations Beset with Refinancing"// www.nbt.tj. (the date of addressing: 23.11.2018)
12.1nstruction of Tajikistan National Bank N138 from June 24, 2011 "On the Order of Opening, Registration and Regulation of the Activity of Currency Exchange Units" // www.nbt.tj (the date of addressing: 23.11.2018
13.1nstruction of Tajikistan National bank N192 from May 31, 2012 "On the Order and Rules of Effectuation of Currency Operations - Realization of Goods, Performance of Jobs and Service Actions in Tajikistan Republic // www.nbt.tj (date of addressing: 23.11.2018
14. Commentary to the Law of Tajikistan Republic "On Currency Regulation and Control over Currency" // Under the editorship of Professor Rakhimzoda M. Z. - Dushanbe, 2015. - 228 pp.
15.Ghetman-Pavlova 1. V. "Juridical Construction "International Currency Law" and "International Fund Law" // "International Public and Private Law". - M, 2007, N6. - p. 89
16.1smoilov Sh. M., Nodirov F. M. "Economy Law". Dushanbe: Valiant Men, 2010. - 462 pp.
17.Kurbatov A. Ya. "Law Subjectship of Crediting Organizations: Theoretical Grounds of Formation, Contents and Problems of Realization". Monograph. - M.: Jurisprudence, 2010. - 280 pp.
18.Samadov B. O. Responsibility in Entrepreneurial Activity: Statal-Legal Regulation and its Practical Realization. Monograph. Under the editorship of Dr. of Jurisprudence, Professor Sh. M. 1smoilov. - Khujand: MTH-Davron, 2014. - 220 pp.
19. Samadov B. O. Juridical Aspects of Regulation in Regard to 1nvestitive Activity and its 1mportance in the Development of Entrepreneurship // State 1nvestments, Taxation and its Sway over Economy Growth". Materials of 1nternational Scientific-Practical Conference (May 6-7, 2014., Dushanbe).
- Dushanbe 2014. - pp. 227 - 234
20. The Dictionary of Juridical Terms (under the editorship of Professor M. A. Makhmudov. -Dushanbe: ER-Graph, 2012. - 612 pp.
