CC BY
6ба даст овардани натичахои назаррас тамоюл гирифта, хавф барои чорИ намудани навоварихое, ки барои расидан ба максадхо кумак мерасонад, мусоидат менамояд.[1, С. 298302]
Аз чониби дигар, вакте, ки дар шароити иттилооти нопурра, бе бахисобгирии асоснокшудаи рушди вокеии амалхое, ки нисбати онхо карорхо кабул шудаанд, интихоб шудани он боиси субъективизм мегардад.[2, С.155]
Ба гайр аз кредиторон, карзгирандагон дар сурати сари вакт ичро накардани ухдадорихо ва татбики чарима нисбат ба онхо имконияти пайдо шудани зарар мегардад. Чунин таваккал ба эмитентхои когазх,ои киматноки карзИ, вакте ки эхтимолияти вайрон кардани шартх,ои бозхаридани воситахои молиявии баровардашуда мавчуд аст, хос аст. Омилхои хавфи карзИ хеле гуногун буда, аз намуди муомилот, иштирокчиён ва шартхои он вобастааст. Ба инхо хам берунИ, ки аз шароити макроиктисодИ ба вучуд омадаанд (сатхи таваррум, хатархои сиёсИ, талаботи истеъмолИ, вазъи бозори карздихии байнибонкИ, меъёри асосии мукаррарнамудаи танзимкунанда, меъёрхои захиравИ ва f.) ва дохилИ, ки аз вазъи кунунИ ба вучуд омадаанд, дохил мешаванд карзгиранда ва карздиханда (ноустувории молиявИ, хатогихо дар тартиб додани накшаи бизнес, камбудихо дар сиёсати карзИ, сифати пасти мониторинги карз ва Fайра).
Дар асоси вижагихои ташкили раванди тичорат хар як кредитор системаи худии идоракунии хавфи карзиро рохнамоИ мекунад, ки мураккабии он аз омилхои хавфи муайянкардаи у ва микёси фаъолият вобаста аст. Раванди идоракунии хавф, чун коида, чунин мархилахоро дар бар мегирад, аз кабили банакшагирИ ва арзёбии хавфи карзИ (муайян кардан, андоза кардан, хисоб кардан ва тасдики лимитхо, тахияи тадбирхо оид ба махдуд кардани хавф), идоракунии доимии хавф, хисоботдихИ ва мониторинги карз.
Идоракунии хавфхо ва минималигардонИ (менечменти хавфхо) дар фаъолияти бонкхо чун анъана афзалият дорад. Муносибати асосии кам кардани хавфхои бонкИ, муайян кардани параметрхои микдории онхо ва тахияи усулхои идоракунии хавфхо мебошад. Шурои директорони бонк «Стратегияи идоракунии хавф»-ро кабул намуда, «Сиёсати идоракунии хавфхои бонкиро» тасдик менамояд. «Стратегияи идоракунии хавфхо» ба принсипи зарароварИ асос ёфта, ба таъмини мувозинати оптималии байни даромаднокИ ва сатхи хавфхои кабулкардаи бонк нигаронида шудааст.
Х,ангоми татбики «Стратегияи идоракунии хавфхо» принсипхои асосии зерин истифода мешаванд:
• Бонк таваккал намекунад, агар чунин имконият бошад;
• Бонк хавфи зиёдтареро ба душ намегирад;
• Рохбарияти бонк дар бораи окибатхои таваккал фикр мекунад ва ба хотири андак таваккали зиёд намекунад;
• Бонк ба хотири ба даст овардани фоидаи зиёдатИ холатхои хатарнокро эчод намекунад;
• Бонк хавфхоро зери назорат нигох медорад;
• Бонк хавфхоро байни мизочон ва иштирокчиён ва аз руи намуди фаъолият таксим мекунад (хавфхоро диверсификатсия мекунад);
• Бонк барои пушонидани хавфхо захирахои заруриро эчод мекунад;
• Бонк мониторинги доимии таFирёбии хавфхоро мукаррар мекунад.
• Бонк дар фаъолияти худ аз имконоти имконпазири сармоягузории хавфноки сармоя вариантеро интихоб мекунад, ки дар он ба даст овардани самаранокии баландтарини натича (бурд, даромад, фоида) бо дарачаи хадди акал ё кобили кабули хавф (коидаи хадди аксар)имконпазир бошад;
• эхтимолияти натича барои сармоягузор кобили кабул аст (коидаи эхтимолияти оптималии натича).
Барои таъмини суръати баланди рушди бонк зарур аст, ки хавфдо дар якчоягй бо даромаднокй мувофики вазифадои гузоштаи садмдорон баррасй карда шаванд. Идоракунии хавфдо дар бонк яке аз самтдои идоракунии молиявй мебошад.
Ичрои амалиёти гуногун аз чониби бонк (карзй, амонатй, дисоббаробаркунй ва пули накд, асъор, сармоягузорй ва f.) боиси бе чунучаро пайдо шудани доираи васеи хавфдо дар объектдои гуногун: воситадои молиявй, раванддои тичорат, намуддои фаъолият мегардад.
Максади сиёсати идоракунии хавфдои бонкй, ташкили раванди дакики идоракунии самараноки хавфдо бо роди мукаррар намудани сардаддо, параметрдои маддуд барои дар як намуди хавф мебошад. Бо назардошти тамоюли пастшавии даромаднокии аксари воситадои молиявй ва дар натича паст шудани даромаднокй, назорати хавф яке аз сарчашмадои асосии нигод доштани даромаднокии бонк дар сатди зарурй мебошад. Роди самараноки кам кардани хатардо, ин танзими ондо тавассути мукаррар кардани маддудиятдо мебошад.
Мутобики сатди таваккал бонк меъёри асосии таваккалро мукаррар намуда, тамоми карордои асосй оид ба идоракунии дороидо ва уддадоридо барои вайронкунии эдтимолии меъёрдои мукарраршударо тадлил мекунад. Сатди таваккал ин системаи нишондидандадои микдориест, ки сатди хавферо тавсиф мекунад, ки бонк омодаи кабули онро бо максади конеъ гардонидани нишондидандадои максаднок оид ба кифоятии сармоя ва даромаднокии он тибки Стратегияи рушд ва накшаи бизнеси бонк тавсиф мекунад. Аксари нишондидандадо дамчун меъёр барои дакик инъикос намудани стратегияи бонк дар профили хавф тасдик карда мешаванд. Максади асосии низоми мукарраркунии меъёри таъмини ташаккули сохтори дороидо ва уддадоридои бонк, ки ба хусусият ва микёси фаъолияти он мувофик аст, мебошад. Барои дар як намуди хавф арзёбии сатди хавф дисоб карда мешавад. Макомоти ичроияи бонк дар асоси Стратегияи рушди бонк нишондидандадои инфиродии сатди таваккал ва арзишдои ондо, инчунин методологияи дисобкунии сатди таваккалро аз руи намуди таваккал тасдик менамояд.
Системаи идоракунии хавфдо мутобики накшаи бизнес ва стратегияи рушди бонк такмил дода мешавад. Муайян кардан, тадлил, арзёбии хавфдо аз руи эдтимолияти рух додани додисаи таваккал, аз руи бадодидии микдорй, водиди хатар, тадия ва арзёбии усулдои идоракунии хавфдои бонкй аз чониби водиди мустакили сохтории бонк амалй карда мешавад. Идоракунии хавфдо на тандо вазифаи менечерони хавфдо мебошад, балки он ба тамоми раванддои тичоратии бонк дамгиро карда шудааст. Масъулият барои амалисозии як додисаи хавфи мушаххас ба зиммаи онест, ки муомилотро барои ба даст овардани дороидо OFOЗ ва амалй мекунад.
Вазифаи шуъбаи хавфдо, маддуд кардани талафоти умумии эдтимолии бонк ва татбики расмиёти кодиш додани хатардои пайдошаванда мебошад.
Намуддои асосии хавфдое, ки дар фаъолияти бонк ба вучуд меоянд ва аз чониби шуъбаи таваккалдо тадлил карда мешаванд, индоянд:
• Хатардои бозорй (садмиядо, асъор, меъёри фоизй)
• Хавфи пардохтпазирй
• Хавфи амалиётй
• Хавфи дукукй
• Хавфи сиёсй
• Хавфи минтакавй
• Хавфи саноат
• Хавфи стратегй
• Хавфи экологй
• Хавфи карзй
Консентратсияи хавфи карзИ дар додани карзхои калон ба карзгирандаи алохида ё гурухи карзгирандагони вобаста, инчунин мансубияти карздорони бонк ё ба сохахои алохидаи иктисодиёт ва ё ба минтакахои географИ зохир мегардад.
Хавфи карзИ хангоми додани карз ба шахсони бо бонк алокаманд (карздихии алокаманд) меафзояд.
Кам кардани хавф андешидани тадбирхо барои нигох доштани хавф дар сатхе мебошад, ки ба манфиатхои кредиторон ва амонатгузорон, устувории бонк тахдид намекунад. Мухимтарин масъала барои бонк баходихИ ва танзими хавфнокии сандуки карзИ хамчун яке аз самтхои асосии идоракунии босамари фаъолияти карзии бонк буда, хадафи асосии раванди идоракунии сандуки карзИ таъмин намудани даромаднокии хадди акал мебошад бо дарачаи муайяни хавф.
Амалиётхои карзИ, ки ба самти афзалиятноки фаъолияти бонк табдил ёфтаанд, инчунин яке аз хавфноктарин ба хисоб мераванд, аз ин ру баходихии хавфхо барои амалиёти карзИ кисми мухимтарини тахлили устувории молиявии бонк мебошад. Бонк махсулоти карзиро ба карзгирандагон танхо пас аз баходихии муфассали тамоми хатархои эхтимолии вобаста ба фаъолияти ин карзгирандагон пешниход менамояд.
Принсипхои асосии ташаккули сандуки карзии бонк, принсипи диверсификатсияи сандуки карзИ аз руи намудхои фаъолияти иктисодИ (сегментхои иктисодиёт) ва диверсификатсияи минтакавИ мебошанд.
Усулхои асосии идоракунии хавфи карзИ инхоянд:
► арзёбии вазъи молиявии карзгирандагон, эмитентхои коFазхои киматнок ва бонкхои контрагент, мониторинги минбаъдаи вазъи молиявии онхо;
► зиёдатИ;
► махдудият;
► диверсификатсияи сандуки карзИ ва сармоягузории бонк;
► назорат аз болои карзхои каблан додашуда;
► мониторинги холати гарав;
► тафовути ваколатхои кормандон;
Сохтори сандуки карзии бонк аз руи шартхои чойгиркунии маблаFхо бо шартхои чалби маблаFх,о барои амалиёти пассивИ мутаносиб аст. Бонк сандуки карзии худро аз руи гуруххои хавф диверсификатсия мекунад. Бонк аз додани карз ба карзгирандагон, ки бо хавфи баланди карзИ алокаманданд, худдорИ мекунад. [3, С.320]
Х,амин тавр, бонк бояд барои пешгирИ намудани хавфи карзИ аз додани карз ба карзгирандагон дар холатхои зерин худдорИ кунад:
► вазъи бади молиявии карзгиранда;
► беэътимод будани карзгиранда;
► набудани манбаи баргардонидани маблаFхои карзИ;
► набудани дурнамои кори минбаъда бо муштарИ;
► Барои муомилоти сердаромад, ки хавфи он бо гарави пардохтпазир ё таърихи устувори карзии карзгиранда кам карда мешавад, ба таври истисно метавонад ичозат дода шавад.
Тачрибахо нишон медихад, ки ташкили низоми арзёбии вазъи молиявии карзгирандагон ва мукаррар намудани меъёри амалиёти гуногуни бонкИ шарти мухимтарини ракобатпазирии бонк дар бозор мебошад. Мавчудияти чунин низом на танхо бонкро аз зарар мухофизат мекунад, балки барои пешбурди муътадили тамоми амалиёти фаъол замина шуда, ба афзоиши даромади бонк ва васеъ шудани шумораи карзгирандагони боэътимод мусоидат мекунад.
АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:
1. Амиров М.С., Чураева ХД. Модияти иктисодй ва арзёбии хавфдои молиявии ташкилотдо //Паёми ДДБ ба номи Носири Хусрав. Силсилаи илмдои гуманитарй ва иктисодй. -Бохтар, 2020. - №1/4 (80). - С. 298-302.
2. Грядов С.И. Риск и выбор стратегии в предпринимательстве. - М:Изд-во МСХА, 1994.-155с.
3. Нуров Ш.С., Бегматов А.А. Идораи хавфдои молиявй. Китоби дарсй. - Душанбе: ДДМИТ, 2019. -320 с.
4. И.С. Ашуров. Экономическая безопасность. Душанбе. «Эр-граф» -2012.
ХУСУСИЯТ^ОИ РУШДИ СОДИБКОРЙ ДАР СОХДИ САЙЁДЙ
САФАРОВ САЙФУЛЛО ЗИКРУЛЛОЕВИ
омузгори кафедраи назарияи иктисодии Донишгоди Давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав.
ТАБАРОВА НИЛУФАР ХАСАНОВНА омузгори кафедраи менечмент ва ташкили сайёдии Донишгоди Давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав.
Дар мацолаи мазкур муаллифон нацши фаъолияти содибкорй дар со%аи сайё%ии мамлакатро мавриди тадлил царор дода чунин таъкид менамояд, ки фаъолияти содибкорй дар сайё%и дар бароибари дигар со%а%ои мужами хоцагии халци мамлакат дар %олати рушд царор дошта дастгирщою имтиёз%ои давлати имконият фаро%ам оварада аст, ки со%аи мазкур дар кишвар ба яке аз со%а%ои пурма%сул тадбил дода шавад.
Калидвожщо; рушди ицтисоди, содибкорй, со%аи сайё%и, накши со%ибкорон, сайё%ии ку%наварди, сайё%ии истиро%ативу табобати, сайё%ии экологи, инфрасохтори со%аи сайё%и.
Содаи сайёдй яке аз содадои мудими -иктисодиёти кишвар мадсуб меёбад. Точикистон содиби сарватдои табии нотакрор ва осордои таърихии бузург буда, барои инкишофи содаи сайёдй шароитдои мусоидро доро мебошад. Агар ба пешрафти давлатдои мутараккй нигод афканем, содаи сайёдй яке аз содадои асосии даромади бучети он мамлакатдоро ташкил мекунад.
Рушди фаъолияти содибкорй ояндаи иктисодии дар як фарди алодида, корхона, содадои гуногун ва датто иктисодиёти мамлакатро метавонад ба куллй тагйир дидад. Содибкорй дар шароити кунунй аз дарачаи конеъгардонии талаботи он дар истедсолот, аз чорй намудани навигаридои илмй - техникй, ташкилию технологй ва рушди устувори иктисодй вобаста аст. Хаминаст,ки фаъолияти содибкорй дар содаи сайёдй дар Чумдурии Точикистон яке аз содадои мудимми рушди иктисоди ба дисоб рафта, солдои охир содаи мазкур босуръат рушд карда истодааст. Тавре, ки маълум аст, Чумдурии Точикистон дорои мероси гании таърихиву фардангй ва захирадои табий буда, барои чалби теъдоди зиёди сайёдони хоричй ба кишвар иктидори вокей дорад. Бо дар назардошти омилдои зикршуда Хукумати Чумдурии Точикистон содаи сайёдиро самти афзалиятноки сиёсати иктисодии кишвар эълон намудааст. Таваччуди махсусй Хукумати мамлакат ба содаи сайёдй дар солдои охир имкон дод, ки дар баробари афзун гардидани шумораи сайёдон ширкатдои сайёдии ватанй низ зиёд гарданд.Тибки маълумотхои омори дар панч соли охир ба кишвари мо беш аз 3,9 миллион нафар, аз чумла соли 2022 - юм 1 миллион нафар сайёдон ворид гардидаанд. Дар ин давра барои пешнидоди хизматрасонй ба ондо беш аз 600 ва тандо соли 2022 - юм 100 иншооти инфрасохтори сайёдй сохта, мавриди истифода карор дода шудааст.
^айд кардан зарур аст, ки Хукумати Чумдурии Точикистон аз 1 - уми январи соли 2022 чидати чалби бештари сайёдон ва сармоягузорони хоричй барои шадрвандони 52 кишвари хоричй икдоми яктарафаи воридшавии бидуни раводид чорй намуд ва зарур аст, ки ин раванд ба таври самаранок амалй карда шавад. Инчунин, бо ин максад барои шадрвандони 126 давлати хоричй пешнидоди раводиди Чумдурии Точикистон бо тартиби соддакардашуда чорй гардидаст[1, с.14,15].
Яке аз унсурдои асосии содаи сайёдй ин минтакадои сайёдии рекреатсионй мебошанд, ки дар Чумдурии Точикистон вобаста ба минтакадои он назаррас аст. Зикр кардан зарур ки гарчанде иктидори табий ва рекреатсионии чумдурй, анъанадои миллй, хусусиятдо, менталитет, расму одат барои сайёдони хоричй хеле чолиб бошад дам, вале дар чумдурй дануз сатди рушди сайёдй ба сатди байналмилалй мувофикат намекунад, яъне содаи сайёдй ба рушди сайёдии сайргардй нигаронида шудааст.
