Научная статья на тему '“ТАЪВИЛОТ АЛ-ҚУРЪОН” АСАРИ ҚЎЛЁЗМАЛАРИ'

“ТАЪВИЛОТ АЛ-ҚУРЪОН” АСАРИ ҚЎЛЁЗМАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Социальные науки»

CC BY
71
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scienceproblems.uz
Область наук
Ключевые слова
Таъвилот / Қуръон / Мотуридий / қўлёзма / котиб / фонд / кутубхона / ҳижрий. / Таъвилат / Коран / Мотуриди / рукопись / писцы / фонд / библиотека / хиджры.

Аннотация научной статьи по социальным наукам, автор научной работы — Муҳаммадиев Усмонхон Боқибиллоевич

Ушбу мақолада Имом Мотуридийнинг “Таъвилот ал-Қуръон” асари қўлёзмалари ҳақида маълумот берилган. Қўлёзмаларнинг сони, қаерда сақланаётгани, кўчирилган йили ва котиблари, уларнинг ичидаги энг қадимийлари борасида сўз юритилган. Улардан нечтаси тўлиқ, нечтаси тўлиқ эмаслиги алоҳида кўрсатиб ўтилган. Мақола сўнгида ушбу қўлёзмаларнинг бугунги кунда мотуридийлик таълимотини ўрганишдаги аҳмияти ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РУКОПИСИ “ТАЪВИЛАТ АЛ-КОРАНА” / MANUSCRIPTS OF “TAWILAT AL-QUR'AN”

В этой статье представлена информация о рукописях “Тавилат аль-Корана” имама Мотуриди. Упоминаются количество рукописей, в которых они хранятся, год их копирования и их писцы, а также самый старый из них. Некоторые из них полные, а некоторые неполные. В конце статьи подчеркивается важность этих рукописей в изучении доктрины мотуридизма сегодня.

Текст научной работы на тему «“ТАЪВИЛОТ АЛ-ҚУРЪОН” АСАРИ ҚЎЛЁЗМАЛАРИ»

SCIENCE

PROBLEMS.UZ

Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари. -2020. -№ 1(1).

ISSN: 2181-1342 (Online)

https://scienceproblems.uz

Тарих фанлари

"ТАЪВИЛОТ АЛ-КУРЪОН" АСАРИ ЦУЛЁЗМАЛАРИ Мухаммадиев Усмонхон Бокибиллоевич

Имом Бухорий халкдро илмий-тадкикрт маркази илмий ходими

РУКОПИСИ "ТАЪВИЛАТ АЛ-КОРАНА" Мухаммадиев Усмонхон Бокибиллаевич

Научный сотрудник Международного научно-исследовательского центра Имама Бухари

MANUSCRIPTS OF "TAWILAT AL-QUR'AN" Mukhammadiyev Usmonkhon Boqibillayevich

Scientific Fellow of the Imam Bukhari International Scientific Research Center Тел: 99.526-06-25. (telegram): 93.349-39-25 е-mail: usmonmuxammad@mail.ru

Ицтибос келтириш учун /For citation/Для цитирования:

Мухдммадиев У.Б. "Таъвилот ал-Куръон" асари ^улёзмалари // Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари. - 2020. - № 1(1). - Б. 5-14. https://doi.org/10.47390/A1342112020N1

Аннотация: Ушбу мацолада Имом Мотуридийнинг "Таъвилот ал-Куръон" асари цулёзмалари %ацида маълумот берилган. Кулёзмаларнинг сони, цаерда сацланаётгани, кучирилган йили ва котиблари, уларнинг ичидаги энг цадимийлари борасида суз юритилган. Улардан нечтаси тулиц, нечтаси тулиц эмаслиги ало%ида курсатиб утилган. Мацола сунгида ушбу цулёзмаларнинг бугунги кунда мотуридийлик таълимотини урганишдаги а%мияти ёритилган.

Калит сузлар: Таъвилот, Куръон, Мотуридий, цулёзма, котиб, фонд, кутубхона, %ижрий.

Аннотация: В этой статье представлена информация о рукописях "Тавилат аль-Корана" имама Мотуриди. Упоминаются количество рукописей, в которых они хранятся, год их копирования и их писцы, а также самый старый из них. Некоторые из них полные, а

некоторые неполные. В конце статьи подчеркивается важность этих рукописей в изучении доктрины мотуридизма сегодня.

Ключевые слова: Таъвилат, Коран, Мотуриди, рукопись, писцы, фонд, библиотека, хиджры.

Abstract: This article provides information about the "Tawilat al-Qur'an" manuscripts by Imam Moturidi. The number of manuscripts in which they are kept, the year of their copying and their scribes, as well as the oldest one are mentioned. Some of them are complete and some are incomplete. At the end of the article, the importance of these manuscripts in the study of the doctrine of moturidism today is emphasized.

Key words: Ta'vilat, Koran, Moturidi, manuscript, scribes, fund, library, hijri.

DOI: 10.47390/A1342112020N1

Имом Мотуридийнинг "Таъвилот ал-Куръон" асари асрлар оша мукаммал тарзда етиб келган. Мотуридийя таълимотини асословчи бу асарга Ислом уммати томонидан юксак эхтиром курсатилиб, келажак авлодларга етиб боришини таъминлаш максадида ундан куплаб кулёзмалар кучирилган.

"Таъвилот ал-^уръон" асари мотуридийлик таълимоти асосидир. Имом Мотуридий бу асарни ханафийлик мазхабига кура таълиф этган ва Ахли сунна вал жамоа мазхабини куллаб-кувватлаган. Асарда муътазила, хавориж, рофиза, карромий, жахмий, мушаббиха, мунажжим, фолбин ва бошкаларнинг фикрлари мунокаша килинган ва барчасига раддия берилган.

Х,ожи Халифа узининг "Кашфуз-зунун" асарида "Таъвийлот ал-Куръон" хакида куйидагиларни ёзади: "У бирор китоб тенг кела олмайдиган китобдир. Балки бу фан буйича ёзилган китобларнинг бирортаси унга якин хам кела олмайди".

Имом Кафавий Имом Мотуридийга "Мусулмонлар акидасини тугриловчи", "Диннинг ёрдамчиси" деб таъриф берар экан, "Таъвийлот ал-Куръон" асарига ишора килиб: "У шундай буюк китобки, унда ботил акида эгаларига раддиялар берилган", деган.

Имом Кавсарий хам Имом Мотуридийнинг асарлари хдкида фикр юритиб туриб: "У ахли сунна вал жамоа акидаси масалаларини чукур урганди, далилларининг ич-ичигача кириб борди. Унинг асарларидан барча бир вактнинг узида хам аклий хам накдий жихатдан рози булди", деб ёзиб колдирган[1.91].

Дархакикат, "Таъвийлот ал-Куръон" асари барча замонларда уламолар томонидан эъзозлаб келинган. Соф ислом акидасини саклаш, ботил эътикодларга карши курашишда ушбу асар хамиша бирламчи манба булган. Айникса, милодий X-XI асрларда Мовароуннахр ва Хуросонда мутазилийлар таъсирини киркиш ва

бу ботил фирка фаолиятини тухтатиш, диёримизда эътикодий таназзул юз беришининг олдини олишда мухим ахамият касб этган.

Асарнинг бугунги кундаги ахамияти хакида шуни таъкидлаш лозимки, акидавий зиддиятлар жамиятнинг таназзулга юз тутишига олиб келувчи энг бирламчи омилдир. Гаразли кучлар томонидан уз максадлари йулида эркин харакат килишлари учун фойдаланадиган воситаларидан бири халклар, миллатлар орасига эътикодий карама-каршилик солиб куйишдан иборат.

Бугунги кунда ана шундай булиниш, миллатлар орасини бузиб юбориш сингари ишларнинг энг асосийси экстремизм куринишида намоён булмокда. Ислом дини никоби остида "жиход", "хижрат", "такфир", "халифалик" сингари чакириклар билан гаразли максадни кузлаган кучлар томонидан миллатлар орасига рахна солинаяпти. Динга эътикод килувчилар бу алдовларга учиб, кулларига курол олмокдалар, бир-бирлари ва тинч ахоли умрига зомин булмокдалар.

Эътикодий бирдамликнинг накадар мухим эканини англаб етган Имом Мотуридий минг йиллар олдин ёзиб колдирган "Таъвилот ал-Куръон" асарида тугри акида меъёрларини белгилаб берган ва улар оркали нафакат ислом олами, балки бутун инсониятни узаро иттифокда яшашга чорлаган ва чорлаб келмокда.

Манбаларда хозирги даврда асарнинг 40та кулёзма нусхаси мавжудлиги хакида маълумот берилган. Улар Туркиянинг катор шахарларида, шунингдек Дамашк, Кохира, Берлин ва Лондондаги фондларда сакданади.

Узбекистонда унинг иккита кулёзмаси мавжуд. Юртимиздаги фондлар тулик урганилмагани, у ерда сакланаётган кулёзмалар хакидаги маълумотлар очикланмаганини инобатга олсак, биздаги кулёзмалар сони бундан хам купрок булиши мумкин.

Мазкур кулёзмалар утган даврлар мобайнида куплаб тадкикотчилар томонидан урганилган. Узбекистонда биринчилардан булиб тарих фанлари номзоди Ш.Зиёдов мазкур йуналишда тадкикот олиб борган [5].

Араб оламида асар утган асрнинг 70-йилларидан бошлаб тахкик этила бошлаган. Дастлаб, мисрлик икки олим: Иброхим Авзин ва Саййид Авзин томонидан тахкик этилган [4.17]. Яна бир тадкикот 1983 йил Ирокда, доктор Мухаммад Мустафиз Рахмоннинг изланишлари асосида нашр килинган [4.17].

2004 йилда Фотима Юсуф Хоймий [4], 2005 йилда Доктор Маждий Босаллумнинг [5] куп жилдлик тадкикотлари дунё юзини курган. Туркияда Бакир Тупол угли хамда Ахмад Вонли угли узларининг тадкикотларини 2005 йилда 18 жилдда нашр этишган. Шунингдек, асарнинг 17 жилдлик туркча таржимаси хам мавжуд [8].

Куйида бугунги кундаги мавжуд кулёзмалар хакида маълумот бериб утамиз.

Узбекистонда сакланаётган нусхалар:

1. Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институтида сакланаётган № 5126 ракам остидаги кулёзма. Нусха асарнинг иккинчи жилдидир, умумий хажми 258 варакдан иборат [5.38].

Кулёзмада кучирувчининг номи келтирилмаган. Х,ижрий 529 йилда (милодий 1134-35 йиллар) кучирилган мазкур нусха хозирги кунда кадар дунёдаги энг кадимий кулёзма булиб турибди [5.38-39].

2. УзР ФА ШИда "Таъвилотул Куръон"нинг яна бир нусхаси №25127 ракам остида сакланади. Насх ёзувида кучирилган бу нусха 294 варакдан иборат. У жигарранг чарм мукова билан копланган ва устига гилоф ишланган. Бундай муковалаш усули усмонийлар даврига хосдир. Бу нусха "Оли Имрон" ва "Нисо" суралари таъвилини уз ичига олган [5.40].

Туркияда сакланаётган нусхалар:

3. Сулаймония кутубхонасида № 32/35 ракам остида сакланаётган Ражаб Пошо нусхаси. 896 варакли кулёзма асарнинг бошида келувчи "Таъвил ва тафсир орасидаги фарк" мавзусидан бошланиб, Куръоннинг охиригача булган суралар тафсирини камраб олган. Яъни бу тулик нусха хисобланади. Кулёзмада кучирувчининг номи ва кучирилиш санаси кайд этилмаган [5.50].

4. Сулаймония кутубхонасидаги №33/36 ракамли Ражаб Пошо нусхаси. Бу хам тулик нусха булиб, 728 варакдан иборат, хошияларида баъзи битикларни учратиш мумкин. Нусха 1173 хижрий йил, 10 шаъбон куни (1760 йил, 28 март) Али ибн Хдсан Гузал Х,исорий томонидан кучирилган.

5. Сулаймония кутубхонасидаги №34/37 ракамли Ражаб Пошо нусхаси. Жуда кузал хуснихатда ёзилган кулёзма 714 варакни ташкил этади. "Анъом" сурасининг 8-оятидан бошлаб тушиб колган 46 сатрни айтмаганда, буни хам тулик нусха дейиш мумкин. У Тупхонали Абдуллох Шахрий томонидан 1174 хижрий йилда (1760 йил) кучирилган.

6. Сулаймония кутубхонасида сакланаётган .№9 ракамли Х,ожи Башир Ога нусхаси. Бу хам тулик нусха булиб, котиби ва кучирилиш санаси ёзилмаган. Муковасининг накшлари ва когозининг сифатига караганда нусха 11-хижрий асрда кучирилган булиши эхтимоли бор.

7. Нур Усмония кутубхонасидаги №122 ракамли кулёзма. 624 варакли тулик нусха 1156 хижрий йилда Умар ибн Али томонидан кучирилган ва Султон Усмон ибн Султон Махмуд томонидан вакф килинган.

8. Нур Усмония кyтyбxонaсидaги №123 ракамли кулёзма. Бу хам тулик нyсxa булиб, 833 вaрaкдaн иборaт. Кулёзма 1103 хижрий йилдa Мyстaфо ибн Сaййид Мухаммад Амоний томонидaн кyчирилгaн. Бу нyсxaни хам Султон Усмон ибн Султон Махмуд вакф килган.

9. Нур Усмония кyтyбxонaсидaги №98/124 ракамли кулёзма. 843 вaрaкди ушбу нyсxaни хам деярли тулик нyсxaдaр сaфигa киритиш мумкин. yндaн факат "Анъом" сyрaсининг aввaлидaн икки оят, "Шарх" сyрaсининг aксaрият кисми, "Тин" Ba "Калам" сyрaлaри тyлиFичa, "Кадр" сyрaси 4-оятининг ярмигaчa тушиб колган. Бу нyсxa хдм Султон Усмон ибн Султон Махмуд томонидaн вакф килинган. Сулдймон ибн Абдуллох Мулло Рднддрий томониддн 1114 хижрийнинг шдъ6он ойидд (1702 йил, декабр) Истдн6улдд кучирилгдн [2.51].

10. Нур Усмония кyтyбxонaсидaги №99/125 рдкдмли кулёзма. Бу 844 варакдан иборат тулик нyсxaдир. 1165 хижрий йил Зулкдъда ойида (1752 йил, сентябр) ^тиб Сайид Мухаммад ибн Сайид Иброхим Тараблусий томонидан кучирилган бу нyсxaни Султон Усмон ибн Султон Махмуд вакф килиб колдирган.

11. Тупкопи саройи кyтyбxонaсидaги №182 ракамли кулёзма. 842 варакдан иборат нyсxaдa "Анъом" сурасининг аввалидан 2 оят, "Шарх" сурасидан 2 оят, "Тин" ва "Калам" суралари тул^ича, "Кадр" сураси 4-оятининг ярмигача тушиб колган. Бу нyсxa хам Султон Махмуд ибн Султон Мустафонинг вакфларидан биридир Kyчирилишининг бошланиши ва тугашига абжад хисоби билан "ЪШаЪ" -

шаклида ишора килинган. Бундан унинг 1159-1162 хижрий йилларда (1746-1748 йиллар) кучирилганини билиб олишимиз мумкин.

12. Тупкопи саройи кyтyбxонaсидaги №180 ракдмли кулёзма. 815 варакли ушбу нyсxaни, "Анъом" сурасининг аввалидан иккита оят тушиб колгани инобатга олинмаганда, тулик нyсxa дея оламиз. Бу хам Султон Махмуд ибн Султон Мустафо томонидан вакф килинган. Кулёзманинг кучирилган санаси ва котиби курсатилмаган [2.52].

13. Сулаймония кyтyбxонaсидa №14 ракам остида сaкдaнaётгaн Мурод Бyxорий нyсxaси. 336 варакли бу нyсxa 1124 хижрий йилда (1712 йил) истанбуллик Мустафо ибн Шаъбон Кассабзода томонидан Истанбулдаги "Фатх" масжидида кучирилган. Х,ошиясида Алоуддин Самаркандийнинг шархи [3] битилган [5.51].

14. Сулаймония кyтyбxонaсидaги №10 ракамли Гурулу Али Пошо нyсxaси. Нyсxa икки жилддан иборат булиб, умумий 763 варакни ташкил килади. Мазкур тулик нyсxa 1117 хижрий йил Сафар ойида (1705 йил, июл) котиб Солих ибн Иброхим томонидан кучирилган.

15. Сулаймония кутубхонасида №30 ракам остида сакланаётган Хдмидия нусхаси. 634 варакли бу кулёзма тулик нусхалардан биридир. Кучирилган санаси ва котиби курсатилмаган. Кулёзма тахминан XVIII аср иккинчи ярмида, Султон Абдул Ахмад I (1774-1789) замонида кучирилган. Нусха Султон Абдулхамидхон ибн Султон Ахмадхон томонидан вакф килинган [2.47].

16. Сулаймония кутубхонасида №31 ракам остида сакланаётган Хдмидия нусхаси. Нусха 713 варакдан иборат. У 1164 хижрий йил Зулхижжа ойида (1754 йил, октябрь), Кучук Голибзода Асим номи билан машхур каттахужалик Исмоил ибн Абдурахмон томонидан кучирилган. Кулёзма Султон Абдулхамидхон I томонидан вакф килинган.

17. Сулаймония кутубхонасидаги N«53 ракамли Шахид Али Пошо нусхаси. Кулёзма 477 варакни ташкил килади. Ундан "Шарх", "Тин", "Алак" суралари ва "Кадр" сураси аввалидан 3 оят тушиб колган. 1116 хижрий йилда (1704 йил) Истанбулда Мустафо ибн Иброхим томонидан кучирилган.

18. Сулаймония кутубхонасида №100 ракам остида сакланаётган Лалели нусхаси. Бу 958 варакдан иборат тулик нусхадир. Кучирилиш санаси ва котиби хакида маълумот берилмаган. 1271 хижрий йилда (1854 йил) вакф килинган.

19. Отиф Афанди фондидаги №76 ракамли кулёзма. Бу икки жилдли нусханинг биринчи жилди булиб, 456 варакдан иборат. Нусха "Тафсир ва таъвил орасидаги фарк" мавзусидан бошланиб "Марям" сурасининг охирига бориб тугайди.

20. Отиф Афанди фондидаги №77 ракамли кулёзма. Бу №76 ракамли нусхасининг давоми, яъни иккинчи жилдидир. Нусха 436 варакдан иборат. Унда "Тоха" сурасидан Куръони каримнинг охиригача булган суралар тафсири камраб олинган. Хар икки нусха 1150-1156 хижрий йиллар (1737-1743 йиллар) орасида, котиб Шайх Ахмад Хусайн ад-Дин томонидан кучирилган [2.50].

21. Сулаймония кутубхонасидаги №22 ракамли Холит Афанди нусхаси. 984 варакли мазкур кулёзманинг биринчи бетида Имом Мотуридий хакида маълумотларни укиш мумкин. Нусха тулик булиб, Куръони каримнинг барча суралари таъвилини уз ичига олган. "Ёсин" сурасигача булган хошиясида "Шарху таъвилот ал-Куръон" асаридан иктибослар келтирилган. Котиб ва кучирилиш санаси мавжуд эмас [2.48].

22. Сулаймония кутубхонасида №8 ракам остида сакланаётган Мехршох нусхаси. Кулёзма 930 варакдан иборат тулик нусхадир. Бу 1168 хижрий йилда (1754 йил) Мустафо ибн Мухаммад ибн Ахмад томонидан кучирилган.

23. Рашид Афанди (Кайсари) фондидаги №47 ракамли кулёзма. Нусха "Таъвил ва тафсир орасидаги фарк" мавзусидан бошланиб, "Нас" сураси

таъвилига бориб тугайди. Яъни бу 667 варакли тулик нусха. Тахминан XVIII асрда кучирилган. Котиб ва кучирилиш санаси маълум эмас.

24. Юсуф Ога (Куния) фондидаги №47 ракамли кулёзма. Нусха 477 варакдан иборат, 1165 хижрий йилда (1751 йил) Мухаммад ибн Мустафо Оккармоний томонидан кучирилган. "Тафсир ва таъвил" орасидаги фар; мавзусидан "Нос" сурасигача булган суралар тафсирини уз ичига олади. "Анъом" сурасининг 2-ояти тафсиридан маълум кисмлари тушиб колган.

25. Нажиб Пошо (Тира Измир) фондидаги ракамсиз, 644 варакдан иборат тулик нусха. 1165 хижрий санада Мустафо ибн Мухдммад ибн Ахмад томонидан кучирилган.

26. Х,ожи Салим Ога кутубхонасидаги №40 ракамли кулёзма. Бу 910 варакли тулик нусхадир. Х,ошиясида киска шархлар ёзилган. Кучирилиш санаси ва котиби хакида кайдлар мавжуд эмас. Унинг хижрий 12 асрда кучирилгани тахмин килинади.

27. Х,ожи Салим Ога кутубхонасидаги №140 ракамли кулёзма. Бу 477 варакди тулик нусхадир. Кулёзманинг кучирилиш санаси ва котиби ёзилмаган. Тахминан хижрий 12 асрда кучирилган булиши мумкин [2.53].

Туркиядаги тулик булмаган нусхалар.

Сулаймония кутубхонасидаги №5 ракамли Корачалабийзода нусхаси. 168 варакдан иборат нусхада "Кахф" сурасидан бошлаб, "Ёсин" сурасининг 80-оятигача булган кисми сакланиб колган. Котиб ва кучирилиш тарихи йук.

28. Сулаймония кутубхонасидаги №47 ракамли Жоруллох нусхаси. 286 варакли нусха "Кахф" сурасидан "Ёсин" сурасининг охиригача булган суралар таъвилини камраб олган. 652 хижрий йилда (1254 йил) Абу Исхок Иброхим Дамгиний томонидан кучирилган. Хршиясида Алоуддин Самаркандийнинг шархидан парчалар ёзилган.

29. Сулаймония кутубхонасидаги №48 ракамли Жоруллох нусхаси. Кулёзма 270 варакдан иборат. Унда "Саба" сурасидан "Фатх" сурасининг охиригача булган суралар таъвили мавжуд. Уни Салох Х,ожж Умар 818 хижрий йилда (1425 йил) кучирган.

30. Сулаймония кутубхонасидаги №49 ракамли Жоруллох нусхаси. 296 варакли нусхада "Юсуф" сурасининг 52 оятидан бошлаб, "Кахф" сурасининг 16 оятигача булган суралар таъвили сакланиб колган. Кулёзманинг котиби ва кучирилиш санаси хакида маълумот берилмаган.

31. Тупкопи сарой кутубхонасидаги №28/1 ракамли "Ахмад III" кулёзмаси. 283 варакли нусхада "Х,аж" сурасидан "Ахзоб" сурасининг охирагача булган суралар тафсири мавжуд. Котиб ва кучирилиш санаси курсатилмаган. Ичидаги айрим кайдлар унинг 818 хижрий йилда мулк килинганини билдиради. Шунга

биноан унинг кучирилиши хижрий 9 аср аввалида амалга оширилган деган хулосага келиш мумкин.

32. Тупкопи сарой кутубхонасидаги №28/2 ракамли "Ахмад III" кулёзмаси. 328 варакдан иборат нусхада "Нисо" сурасидан "Анъом" сурасининг охирагача булган суралар тафсирини курамиз. Кулёзманинг котиби ва кучирилиш санаси хакида кайдлар келтирилмаган. Нусханинг 818 йилда мулк килиб олинганига караб, хижрий 9 аср аввалида кучирилган дейиш мумкин булади [2.52].

33. Купрули кутубхонасининг Фозил Ахмад Пошо булимида сакданаётган №47 ракамли кулёзма. Нусха икки кисмдан иборат. Биринчи кисм "Фотиха" сурасидан бошланиб, "Исро" сураси охиригача булган суралар таъвилини камраб олган. Х,ажми 264 варакдан иборат. Истанбуллик Абдулкодир ибн Абдурахмон Данушри томонидан 997 хижрий йилда (1589 йил) кучирилган.

Иккинчи кисмда "Анъом" сурасидан "Исро" сурасининг охиригача булган суралар таъвили мавжуд. Бу кисм аввалидан 30 каторлар атрофида тушиб колган булишининг эхтимоли бор. Умумий хажми 518 варакдан иборат. Нусха Ахмад ибн Мухаммад ибн Юсуф Холидий аш-Шофадий томонидан кучирилган. Бирок кучирилиш санаси курсатилмаган [2.49].

34. Купрули кутубхонасининг Фозил Ахмад Пошо булимида сакданаётган №48 ракамли кулёзма. "Аъроф" сурасидан бошланиб "Раъд" сураси таъвили билан тугайдиган ушбу нусха 305 варакдан иборат [5.49]. Котиби ва кучирилиш тарихи хакида маълумот берилмаган.

Ислом оламидаги кулёзмалар

35. Сурия пойтахти Дамашкнинг "Ал-Асад" халк кутубхонасидаги №395 ракамли "Зохирийя" нусхаси. 661 варакдан иборат ушбу тулик нусханинг котиби ва кучирилиш санаси курсатилмаган [4.17].

36. Миср пойтахти Кохирадаги "Дор ал-кутуб ал-Мисрия"да №6 [1.342] ракамда сакланаётган нусха. 656 варакли бу кулёзма Мустафо ибн Мухаммад ибн Ахмад томонидан 1165 хижрий йилда кучирилган.

37. Кохирадаги "Дор ал-кутуб ал-Мисрия" фондида сакланаётган яна бир нусха. Бу кулёзма Туркиядаги Купрули кутубхонасининг Фозил Ахмад Пошо булимида сакланаётган №48 ракамли кулёзмадан кучирилган факсимиленинг охирига кушиб муковаланган. Кулёзма "Мунофикун" сурасининг 3-оятидан бошланиб, Куръони каримнинг охиригача булган суралар таъвилини уз ичига олади. Сахифалар адади 256 варак [1.343].

Европадаги кулёзмалар

38. Берлиндаги Тубинген фондида сакланаётган №4156 ракамли "Берлин" нусхаси. Кулёзма 565 варакдан иборат. "Таъвил ва тафсир орасидаги фарк" мавзусидан бошланиб "Нос" сурасигача барча сураларни камраб олган. "Аъном"

сурасининг иккинчи ояти тафсиридан бир кисми тушиб колган. Кулёзманинг котиби ва кучирилиш санаси курсатилмаган.

39. Лондоннинг Британия музейидаги №9436 ракамли кулёзма. 211 варакдан иборат нусха "Оли Имрон" сураси тафсирини уз ичига олади. Тадкикотчилар бу нусхани 665 хижрий йилда (1266 йил) кучирилганини айтиб утган [6].

Мазкур кулёзмаларнинг кучирилиш санасига эътибор каратсак, уларнинг ичида энг кадимийси УзР ФА ШИда №2 5126 ракам билан сакланаётган нусхадир. 529 хижрий йилга (1134-35 йил) тегишли ушбу нусха Имом Мотуридий вафотидан икки аср утиб кучирилган. Кадимийлик буйича иккинчи уринда 652 хджрий йилда (1254 йил) кучирилган Туркиядаги Сулаймония кутубхонасида №47 ракам остида сакланаётган Жоруллох нусхаси туради. Лондоннинг Британия музейидаги №9436 ракамли кулёзма эса кадимий нусхаларнинг учинчиси хисобланади. У 665 йижрий йилда (1266 йил) кучирилган. Долган нусхалар эса хижрий 700 йилдан 1200 йиллар оралигида ёзилган.

Хрзирда кулимизда бор манбаларга таянган холда "Таъвилот ал-Куръон" асарининг 40та кулёзма нусхаси бор деган хулосага келамиз. Уларнинг ичида 19таси тулик нусхадир. Айримларида баъзи оятлар, баъзи кичик суралар таъвили тушиб колгани уларнинг туликлик даражасига таъсир курсатмайди. Чунки бу кемтик бошка нусхалар асосида ёпилиб кетади.

Ушбу ададдаги кулёзмалар улар асосида чикарилган замонавий мантларнинг ишончлилигини таъминлайди. Яъни "Таъвилот ал-Куръон" асари Имом Мотуридийнинг давридаги холатдан узгариб кетган деган хавотир асоссиздир. Негаки турли даврларда ёзилган 40та кулёзма бир-бирини куллаб-кувватлаб, бундай хавотирга йул бермайди.

Шуни таъкидлаш уринлики, келгусида кулёзмалар сони янада купайиши хам мумкин. Чунки, юртимиздаги фондлар ханузгача тулик урганилмаган, у ерда сакланаётган кулёзмалар хакидаги маълумотлар очикланмаган. Йиллар утиб, янада кадимий кулёзмаларнинг юзага чикиши "Таъвилот ал-Куръон" асарини чукуррок урганиш имкониятини яратади.

Адабиётлар руйхати / Список литературы / References:

1. Имом Мотуридий. Таъвилот ал-Куръон. Фотима Юсуф Хоймий тахкики остида. - Ливан: Байрут, Рисола нашриёти, 2005. Ж.: 1.

2. Имом Мотуридий. Таъвилот ал-Куръон. Бакир Тупол угли ва Ахмад Вонли угли тахкики остида. -Истанбул, Мизон, 2005. Ж.: 1.

3. Алоуддин Самаркандий. Шурху таъвилот ал-Куръон. Кулёзма. Туркиядаги "Сулаймония" кутубхонасида №176-ракам остида сакланади.

Ижmuмouй-гумaнumaр фaнлaрнuнг дoлзaрб муaммoлaрu

№1 (1) 2020

4. Здадов Ш. Абу Maнсyр ал^отуридий ва унинг "^тоб ат-таъвилот" асари. -T.: "Фан" нашриети, 2009.

5. Имом Mотyридий. Taъвилот ал-Куръон. Д-р Maждий Босаллум тахкики остида - Ливан: Байрут, Дору-л-кутубил илмия, 2005. Ж.: 1.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Sezgin F. GAS, I, 605.

7. Имом Mотyридий. Taвxид / Д-р Бакир Tyпол yFли ва д-р Myxaммaд Оруший тахкики остида / - Tyркия: Истанбул, Иршод нашр^ти, 2000.

8. Prof. d-г Bekir Topalog'lu. Te'vilatul Kur'an tercumasi. -Istanbul: Ensar, 2015.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.