Научная статья на тему 'МУҲАММАД ЮСУФ БАЁНИЙНИНГ ФАОЛИЯТИГА ДОИР ЯНГИ ТАДҚИҚОТЛАР'

МУҲАММАД ЮСУФ БАЁНИЙНИНГ ФАОЛИЯТИГА ДОИР ЯНГИ ТАДҚИҚОТЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
135
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
байт / тарих / ғазал / маснавий / назм / қит’а / насталик мактуби / “Хоразм шоирлари” / поигир / рубоий / “Саҳир” / “Тазкираи шуаро”нинг қиёсий таҳлили. / byte / comparative analysis / ghazal / history / "Khorezm poets" / masnavi / Nasta'lik letter / poem / poygir / kita / ruboi / "sohir" / “Tazkirai shuaro".

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — V. Mamarasulova

Мазкур мақола Муҳаммад Юсуф Баёнийнинг тарихшунослиги масаласи, ҳамда унинг ҳаёти ва фаолиятига доир янги тадқиқотлар ҳақида маьлумотлар беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NEW RESEARCH ON MUHAMMAD YUSUF BAYONI'S ACTIVITY

This article describes the issue of the historiography of Muhammad Yusuf Bayani, as well as new studies on his life and activities.

Текст научной работы на тему «МУҲАММАД ЮСУФ БАЁНИЙНИНГ ФАОЛИЯТИГА ДОИР ЯНГИ ТАДҚИҚОТЛАР»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

МУХДММАД ЮСУФ БАЁНИЙНИНГ ФАОЛИЯТИГА ДОИР ЯНГИ

ТАДЦЩОТЛАР Мамарасулова Вазира Шавкат кизи

Тошкент давлат шаркшунослик университети 2-курс магистранти https://doi.org/10.5281/zenodo.7179734

Аннотация. Мазкур мацола Му%аммад Юсуф Баёнийнинг тарихшунослиги масаласи, %амда унинг %аёти ва фаолиятига доир янги тадцицотлар %ацида маьлумотлар беради.

Калит сузлар: байт, тарих, газал, маснавий, назм, цит'а, насталик мактуби, "Хоразм шоирлари", поигир, рубоий, "Са%ир", "Тазкираи шуаро"нинг циёсий та%лили. НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ МУХАММАДА ЮСУФА БАЙОНИ

Аннотация. В данной статье приводится изложение новых исследований по вопросу историографии Мухаммада Юсуфа Баянии, а также его жизни и деятельности.

Ключевые слова: байт, история, газель, маснави, назм, цита, настаьлик письмо, "поэты Хорезма", пойгир, рубаи, "Сахир", сравнительный анализ "Тазкирай шуаро". NEW RESEARCH ON MUHAMMAD YUSUF BAYONI'S ACTIVITY

Abstract. This article describes the issue of the historiography of Muhammad Yusuf Bayani, as well as new studies on his life and activities.

Keywords: byte, comparative analysis, ghazal, history, "Khorezm poets", masnavi, Nasta'lik letter, poem, poygir, kita, ruboi, "sohir", "Tazkirai shuaro".

КИРИШ

Марказий Осиёда яшаб утган мутафаккирлар, шоирлар ва олимларнинг фаолиятини урганиш бугунги кунда долзарб масала саналади. Хусусан Хива хонлиги саройида яшаган илм ахли фаолияти хам бугунги кунда урганилиши зарур булган мавзулардан хисобланади. Биз ушбу кичик хажмли тадкикотимизда нафакат Хива хонлиги даврида балки хонлик саройида яшаб ижод килган Мухаммад Юсуф Баёний хакида маълумот берамиз.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Мухдммад Юсуф Баёний XIX аср охири ва ХХ аср бошлари узбек адабиёти хамда маданиятининг йирик намоёндасидир. Куп тармокли йуналишда ижод этган бу адибнинг яратиб колдирган мероси хам серкирра.Унинг шеърияти, тарихий асарлари, тарихий-бадиий таржималари маданий меросимизнинг мухим кисмини ташкил этади. Баёнийдан бизга бир шеърий девон, шунингдек, тарихга оид «Шажарайи Хоразмшохий» ва «Хоразм тарихи» (нотамом) китоблари хамда 4 таржима асари колган. Шу пайтгача тарихчилар, адабиётшунослар Баёнийнинг таржимайи холи, бадиий асарлари хамда тарихий асарларининг баъзи кирраларини урганишган лекин унинг машхур "Шажарайи Хоразмшох" нинг мазмунан давоми хисобланган иккинчи йирик тарихий асари булмиш "Тарихи Хоразм", тарихчилар эътиборидан четда колиб келмокда.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Хусусан Баёнийнинг 1905-1923- йилларидаги ижодий намуналари уша давр вактли матбуотларида хам учрайди. Шунингдек, Хива адабий мухитига оид манбалар: Мухаммад Ризо Огахийнинг "Шохид-ул Икбол", Ахмад Табибийнинг "Мажмуат-уш шуаро Ферузшохий", Х,асанмурод Лаффасийнинг "Хива шоир ва адабиётчиларнинг таржимаи

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

х,оли" каби асарларида Баёний хакида маълумотлар билан танишишимиз мумкин. Айникса, Х,асанмурод Лаффасийнинг "Тазкираи шуаро" асарида 51 нафар Хоразмлик ижодкорнинг таржимаи холи ва ижоди хакида маълумотлар келтириб утилади ва булар ичида Мухаммад Юсуф Баёний хаёти хамда фаолияти буйича хам маълумотларни унинг Узбекистан Республикаси Фанлар академиясининг Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институтида №9494 раками остида сакланаётган кулёзманинг 26а ва б варокларида учратишимиз мумкин.Ушбу ракамли кулёзмада Мухаммад Юсуф Баёний 1840 йили Хивада дунёга келади.У шоир,тарихчи,таржимон,хаттот,тиббиёт илмининг билимдони, комусий билиб эгаси дея таърифланади.Бундан ташкари, Баёнийнинг вафот этган йили "Тазкираи шуаро" асарининг турли кулёзма нусхаларида турлича талкин этилади. Хусусан Мухаммад Юсуф Баёнийнинг вафоти №12561ракамли кулёзмаси 39б варогида "Аммо,Баёний 1920 инжи йили Хоразм шуролар жумхуриятининг маориф назорати карамокида вакф шуъба мудирлик вазифасида ишлаб, 1922 инжи йили мингларча надомат-хасрат бирлан огу чекиб, фалак золим, жафокорнинг ситамидин додлангон холида ушбу ёлгончи дунёдин куз юмиб,бако бустонига сафар килиб,бехишт-и жовидонида манзил киладур" дейилган. кулёзманинг №9494 ракамли нусхаси 26а варогида эса куйидагиларни укиймиз: "Баёний 1920-1921нжи йилларда Хивада маориф назоратини карамоги шуъбасини мудирлиги вазифасида ишлаб 1923 йил дунёдин зиллат кавсини садога киргизиб охиратга сафар киладур", дея кайд этилган. №11499 ракамли кулёзмадаги маълумот №9494 ракамли кулёзма билан бир хил ёритилган. Манбалардаги маълумотлар билан солиштирганда Мухаммад Юсуф Баёний 1923 йил 83 ёшида вафот етади.

Мухаммад Юсуф Баёний ёшлигиданок илмга кизикиб бир канча узтозлардан тахсил олди. Дастлаб у араб, форс, усмонли турк, озарбайжон тилларини чукур урганди, шеърга, илмга ва мусикага айрича мухаббат куйди.Албатта,бунда оилавий мухитнинг таъсири катта эди.Унинг отаси Бобожонбек шеърият,тарих,мусика илмларидан яхшигина хабардор булган,хатто уз замонининг машхур шоир ва тарихчиларидан Мунис,Огахийлар назарига тушган эди.Улар билан кадрдонлашиб,борди-келди килишган.Бундай шоирларнинг ташрифи ва сухбати ёш Мухаммад Юсуфга айрича таъсир килиши табиий эди.Бундай учрашувлар унинг шеъриятга хавасини ёлкинлантирди,иштиёкини оширди.Мухаммад Юсуфбек эски мактабни битиргач,табиблик илмига хавасманд булиб,бу сохада хам муайян маълумотга эга булди.Баёний яхши табиб,яхши хаттот ва яхши мусикашунос макомини олади.У олти ярим маком созини тулик билганДатто Хива шоир ва уламолари Юсуфбекнинг уйига бориб «соз килдирайли» деб тонг отгунча мушоира килиб,соз чалиб утирганлар.Баёний хонадонида танбур, гижжак,доира,буломон,дутор каби мусика асбоблари тулик булиб,уларни узи яхши чертган, лекин кушик айта олмаган. Уйи доимо мехмонлар билан гавжум булган. Манбаларда келтирилишича,Баёний узун буйли,чиройли,сарик соколли камбагал одам булган.Кийимлари озода булиб,сузлаган вактда овози гохо йугон,гохо нозик чиккан.Халк орасида хозиргача «Овози Юсуфбек овозига ухшар екан» деган ибора юради. Бобожон Таррох Ходимнинг хотирлашича, Баёний хушовоз,сахий одам булган экан. Бу махоратларни Баёнийда курган уз замондоши Табибий уни мана бундай таърифлаган:

Баёнийки бор шоири хуш баён,

Суз ичра килур, дуру гавхар аён...

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Баёнийки, машхур шоир эди,

Дема шоир они, сохир эди.

Таърифланганидек,Баёний "сохир" ижодкор булиб этишди ва бу билан халкнинг,ижодкор замондошларининг,хатто Хива хонининг эътиборига тушади. Бу вактда Хива хукмфармоси Мухаммад Рахим II Феруз эди. Шох ва шоир Ферузнинг истаги ва таклифи билан Баёний умрининг катта кисми саройда утди. Аммо саройда у бирор юкори лавозимда булмаган. М.Йулдошев уни "Хива хони саройида девон булиб ишлаган" лигини эътироф этади. Х,асанмурод Лаффасийнинг юкорида келтирилган асарининг №9494 ракамли кулёзма нусхасида уни 1920-21 йилларда яъни умрининг охирги йилларида Хива маориф булимида шуъба мудири вазифасида хизмат килганлигини таъкидлаб утади.

Х1Х асрнинг II ярми ХХ аср бошлари Хоразм адабий мухити,унинг намояндалари ижоди хакида яратилган деярли барча илмий тадкикотларда хамда бу даврдаги Хоразм тарихини ёритувчи тарихий-илмий асарларда шоирнинг хаёти ва ижоди билан боглик фикр ва мулохазалар бор. Бундан ташкари, академик Й.М.Йулдошевнинг 1960 йилда «Фан» нашриётида чоп этилган «Хива давлат хужжатлари» номли китобида Баёнийнинг саройдаги хизмати ва мусикагагуйлигига оид маълумотлар берилган.Утган асрнинг 60-йилларида Баёний ижодига булган эътибор янада жонланди.1960 йил тарихнавис олим ^.Мунировнинг «Мунис, Огахий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари» рисоласи эълон килинди.Мазкур рисолада «Шажараи Хоразмшохий»нинг Урта Осиё тарихини урганишдаги ахамияти маълум даражада ёритилади.1962 йилда эса С.Ганиева ва Х,.Мухторова Баёний ижодини оммалаштириш ишларини йулга куядилар,унинг шеърларини йигиб, китоб шаклига келтириб, «Газаллар» номи билан эълон киладилар.1967 йилдаги Ю.Юсуповнинг "Хоразм шоирлари" китоби, 1976 йил адабиётшунос Ж.Жумабоеванинг "Узбек тили ва адабиёти" журналида чоп этилган "Баёний ижодининг айрим хусусиятлари" маколаси хам шоирнинг хаёти ва ижоди хакида маълум тасаввурларни беради.

Аммо шоир ижодини жиддий ва кенг куламда урганиш 90-йиллардан бошланди.Бу даврда Баёний хаёти ва ижодини урганиш,нашр этиш кизгин ва самарали олиб борилди.Бу хайрли ишнинг бошида адабиётшунос Икболой Адизова турди. И.Адизова 1990 йили Баёнийнинг хаёти ва ижодий фаолияти хакида номзодлик диссертациясини ёклади.1994 йилда Икболой Адизова хамда Нусратулло Жумайевларнинг сайъи-харакатлари билан «Шажараи Хоразмшохий»нинг кискартирилган ихчам нашри эълон килинди. Бу кискартирилган нусха "Шажараи Хоразмшохий" нинг мукаддимаси хамда 16 бобнинг факат 15 ланчи боби хакидаги маълумотларни ёритиб беради.1995 йилда эса ушбу муаллифнинг Н.Жумахужа билан хаммуаллифликдаги «Суздин баколирок ёдгор йукдир» рисоласи босилиб чикди. Рисолада Баёнийнинг ижтимоий-маданий мухити ва унинг "Шажараи Хоразмшохий" си нодир тарихий-адабий манба сифатида талкин этилди. Шу уринда И.Адизова Баёнийнинг ижодий фаолияти тугрисида шундай дейди: "Мухим тарихий давр ва маданий мухитнинг инъикоси,махсули сифатида Баёний фаолияти диккатга сазовордир.У марказий Осиё Россия томонидан истило этилган,Октябр инкилоби Марказий Осиёда амалга ошган долгали даврларда яшаб ижод этди. Баёний,унинг асарлари,замондошлари бу фоже хамда оламшумул тарихий вокеаларнинг улмас шохидидир.Зотан,бу ходисалар узининг долзарблиги билан жахон жамиятшунослиги кун

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

тартибидан тушмай келаётир.Баёнийнинг бадиий асарларини унинг тарихий асарларидан айру холда урганиб булмайди. Тарихий асарлари давр вокеа-ходисаларини изчил ва аник шархловчи манба булса,шеърияти утмишнинг бадиий хотирасидир.Солномалар ва бадиият намуналари бир маъхаздан озикланган.Уларнинг бири давр хаётини тасвирласа,иккинчиси рухини ифодалайди" Куринадики, Баёний хаёти ва ижодини тадкик килиш мустакиллик йиллари янги боскичга кутарилди.

Баёнийнинг хаёти ва фаолиятини урганиш мустакиллик йилларидан кейин хам давом этган булиб,бу мисолда ^.Мунировнинг «Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти>> Тошкент-2002 йилда босилиб чиккан "Хоразмда тарихнавислик" китоби булади. Унда адибнинг хаёти ва ижодий фаолиятлари хакида маълумотлар келтириб утилган.Айникса, унда Баёнийнинг таржима асарлари хамда тарихий асарлари кенг ёритиб утилади. Жумладан, у Мавлоно Дарвеш Ахмад томонидан хижрий 1092 (милодий 1681) йил араб тилида ёзилган умумий тарихга оид «Сахоифул ахбор» («Хабарлардан сахифалар, 1-2 жилдлар) китобини, Али Мухаммад ал Хиравий Камолиддин Биноийнинг маснавийда ёзилган тарихий-бадиий характердаги «Шайбонийнома»сини, Абу Жаъфар Жарир ат-Таборийнинг араб тилида ёзилган умумий тарихга оид насрий асари «Тарихи Таборий»ни юксак махорат билан узбек тилига таржима килади.Атоуллох ибн Фазлуллох Хусайнийнинг «Равзатул -ахбоб» асарининг узбекча таржимасини тахрир килиши Баёнийнинг нечоглик таржимашунос эканлигидан далолат беради. Бундан куринадики,Мухаммад Юсуф Баёнийнинг хаёти тугрисида уз замондошларининг таърифлари хамда турли даврдаги тарихшунослар ва адабиётшунослар асарларида етарлича маълумотларга эга булдик.Лекин унинг тарихий асарлари хисобланмиш "Шажараи Хоразмшохий" хамда "Тарихи Хоразм" асарлари хали хануз тадкикотчилар назаридан четда колиб келмокда. Айникса унинг "Хоразм тарихи" асари ханузгача урганилмаган булиб, ундаги маълумотлар сирлилигича колмокда.Бу кулёзма асар хозирда диссертация мавзуим сифатида менга, урганилиш учун такдим этилган булиб, хозирги кунда мен бу кулёзма асарни "Шажараи Хоразмшхохий" билан киёсий-тахлил оркали урганмокдаман.

Асар Хоразмнинг 1846-йилдан 1873-йилгача хамда 1873-1914-йиллардаги булган тарихий узгаришларни ёритиб беради.Муаллифнинг курсатишича бу асарини Пахлавон Ниёзхожи таклифига биноан ёзган. Бу хакида Баёний ушбу кулёзма асарининг 4б сахифасида шундай деб ёзади: "Х,ижратнинг минг уч юз уттуз туккузланчи (1339/1920 -21) йили сафар ойининг охири эрди. Мулк-у миллатнинг тожи яъни Пахлавон Ниёзхожи Салам Аллох таъолони бу факир-у хакирга дедиларким Хоразм вилоятида ва уфухга етгон вокеъотхират оятни китобат кайдига киргузмак сизга лозимдур . Не учун бу ишда таъмол кургузур, сиз мунинг била элнинг ибрат кузларин очгайсиз.Бу сизга мулк ва миллатнинг бир улуг хизматидур.Албатта бу хизматга ихтимом кургузуб итмокга етгурунг.Токим сиздин-у биздин бу дахр на пойдада бир ёдгор булгой аммо бурундин хам бу муддао факирнинг хотиримга хатураётдур эрди." Баёний яна куйидагиларни хам таъкидлаб ёзиб утади: "Тарих китоби ёзишнинг шарти бор. Тарихий вокеаларни ёзувчи тарафдорлик этмасдан,булган вокеаларни ростлик билан баён этиш керак.Агар ростлик билан баён этмаса,унинг сузлари хеч бир одамга маъкул булмайди." Бундан куринадики Баёний тарихий асарларини узи курган билган вокеаларга асосланиб хакконий тарзда

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ёритади.Баёнийнинг бу асари умумий 16 бобдан ташкил топган булиб,бизгача унинг 7 бобигина сакланиб колган. МУ^ОКАМА

"Тарихи Хоразм" асари ягона нусха булиб , у хозирда УзР Фанлар академияси Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида №7421 раками остида сакланмокда. Бу нусха усти кора катти; материал билан копланиб,кора сиёх ва уртача настаълик хати билан уша даврдаги кадимги ранги сарик чизикли когозга ёзилган. 91 варакли кулёзма асар махсус пойгирлар билан тартибланган.Улчами 22х36 смДулёзмада кучирувчининг исми ва кучирилган йили курсатилмаган.Асар тархий-бадиий асар хисобланиб унда махсус мундарижа тартиби берилмаган,асардаги боблар хамда унда келтирилган турли хил адабий жанрлар:

газал,маснавий,рубоий,китъа,байт,назм,тарих кабилар кизил сиёх билан алохида ажратиб ёзилган. ^улёзмага жиддий, ёзувлари куринмайдиган холда зарар етказилмаган. Факат кулёзмани 143б сахифасининг озгина кисми хамда охирги вароги булган 184а сахифа кисми анча йиртилган аммо ёзувларга шикаст етмаган.163б сахифанинг бироз кисми кора сиёх билан буялган лекин укиса булади. ХУЛОСА

Хулоса урнида айтиш мумкинки, Мухаммад Юсуф Баёний илмий ва адабий меросини тадкик килиш XIX аср охири ХХ аср бошларидаги узбек адабиёти хамда тарихини, аникрок килиб айтганда Хоразм тарихини буёкларсиз хакконий тарзда ёритиб беришда кумак берадиган илмий мерос сифатида ахамият касб етади.

REFERENCES

1. Юсупов Ю. Хоразм шоирлари. - Т.: Бадиий адабиёт, 1967. - Б.91

2. Бобожонов,.Д.Абдурасулов.М.."Фирдавсмонанд шахар.-Хива," 2008.-Б.8.

3. Баёний Мухаммад Юсуф. Шажарайи Хоразмшохий // Мерос топлами.-Тошкент. :.1991.-Б.179

4. Муниров Хоразмда тарихнавислик (ХВИИ - ХИХ ва ХХ аср бошлари). - Тошкент: Fафур Fулом, 2002. - 191 Б.

5. Нигматов Т.Н. ХИХ асрнинг 20 - 50 йилларида Хива хонлиги билан Россия уртасидаги муносабатларга оид босилиб чиккан асосий манбаларга характеристика.:Тошкент, 1955. - Б. 47-174;

6. ^аюмов М. ХИХ аср охири - ХХ аср бошидаги Хива хонлиги тарихи масалалари //

7. Мухаммад Ризо Ерниёзбек угли Огахий. Шохиду-л-икбол (Икбол шаходати) // Нашрга тайёрловчи Н. Шодмонов. -Тошкент: Мухаррир, 2009. - 336 Б.

8. Йулдошев М.Й. "Хива хонлигида феодал йер егалиги ва давлат тузилиши" Тошкент, 1959. 151 -бет

9. Баёний Мухаммад Юсуф. Шажарайи Хоразмшохий // Мерос топлами.-Тошкент. :.1991.-Б.179

10. Нусратулло Жумахужа, И.Адизова "Суздан баколирок ёдгор йукдур" Тошент-Узбекистон-1995.129б

11. Мухаммад Юсуф Баёний "Тарихи Хоразм" . УзР ФА Шаркшунослик институти асосий фонди 7421 ракамли кулёзма 91 варак

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

12. Лаффасий. Хива шоир ва адабиётчиларининг таржимаи холлари. УзР ФА Шаркшунослик институти асосий фонди 9494 ракамли кулёзма 2а,в, 14а вараклар.

13. Лаффасий. Тазкираи шуаро. УзР ФА Шаркшунослик институти асосий фонди 12561 ракамли кулёзма 39в варак.

14. Лаффасий. Тазкираи шуаро. Урганч. Хоразм. 1992.-Б.41

15. Лаффасий. Хива шоир ва адабиётчиларининг таржимаи холлари. УзР ФА Шаркшунослик институти асосий фонди 11499 ракамли кулёзма 10а варак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.