Научная статья на тему 'ТАЪТИЛЛАР ВА УЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИНИШИ'

ТАЪТИЛЛАР ВА УЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИНИШИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
140
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
меҳнат / бандлик / таътил / меҳнат шартномаси / меҳнат шароити. / labor / employment / vacation / employment contract / working conditions.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Усманова Муборак Акмалжановна

Мақолада сўнгги йилларда юртимизда аҳоли бандлиги даражасини ошириш ҳамда фуқароларни иш билан таъминлаш борасида қабул қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва уларнинг амалдаги ижроси таҳлил этилган бўлиб, муаллиф томонидан меҳнат қонунчилиги талаблари, амалдаги муаммолар ва уларнинг ечими ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по праву , автор научной работы — Усманова Муборак Акмалжановна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HOLIDAYS AND THEIR LEGALIZATION

The article analyzes the normative and legal acts adopted in recent years to increase employment and employment in the country and their current implementation, the author describes the requirements of labor legislation, current problems and their solutions.

Текст научной работы на тему «ТАЪТИЛЛАР ВА УЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИНИШИ»

ТАЪТИЛЛАР ВА УЛАРНИНГ ^У^У^ИИ ТАРТИБГА СОЛИНИШИ Усманова Муборак Акмалжановна

Узбекистан Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети профессори, ю.ф.д.

https://doi.org/10.5281/zenodo.6685242

Аннотация. Мацолада сунгги йилларда юртимизда ахрли бандлиги даражасини ошириш уамда фуцароларни иш билан таъминлаш борасида цабул цилинган норматив-ууцуций уужжатлар ва уларнинг амалдаги ижроси тщлил этилган булиб, муаллиф томонидан ме%нат цонунчилиги талаблари, амалдаги муаммолар ва уларнинг ечими ёритиб берилган.

Калит сузлар: меунат, бандлик, таътил, ме%нат шартномаси, ме%нат шароити.

ПРАЗДНИКИ И ИХ ЛЕГАЛИЗАЦИЯ

Аннотация. В статье анализируются принятые в последние годы нормативно-правовые акты по повышению занятости и занятости в стране и их текущая реализация, автор описывает требования трудового законодательства, актуальные проблемы и пути их решения.

Ключевые слова: труд, занятость, отпуск, трудовой договор, условия труда.

HOLIDAYS AND THEIR LEGALIZATION

Abstract. The article analyzes the normative and legal acts adopted in recent years to increase employment and employment in the country and their current implementation, the author describes the requirements of labor legislation, current problems and their solutions.

Keywords: labor, employment, vacation, employment contract, working conditions.

КИРИШ

Мамлакатимизда бозор талаблари ва тамойилларининг ижтимоий хаётимизга тобора чукуррок сингиб бораётгани, иктисодиётда хусусийлаштириш ролининг ортиши, хужалик юритувчи субъектларнинг иктисодий эркинлигини таъминлаш, шартномавийликнинг кенгайиши мехнат муносабатларини хукукий тартибга солишда янги моделларни ишлаб чикишни такозо килмокда. Таъкидлаш лозимки, ушбу чоралар дам олиш вактини хукукий тартибга солишга хам тула тааллуклидир. Шунга кура, тараккиётимиз суръатларини керакли даражада булишини таъминлаш учун узгартириш ва янгилаш жараёнларини узлуксиз давом эттириш, олдимизда пайдо булаётган муаммо ва вазифаларни уз вактида хал этишимиз, Янги Узбекистонга хамда унинг тараккиётига жавоб берадиган янги коидаларни ислохотларимиз мантигига мослаштириш кераклиги мухим вазифага айланганлигидан далолат бермокда.

ТАДЦЩОТЛАР МЕТОДИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Узбекистонда ахоли бандлиги даражасини ошириш, фукароларни иш билан таъминлаш учун зарур шарт-шароит яратиб бериш максадида "Ахоли бандлиги тугрисида"ги (2021), "Мехнатни мухофаза килиш тугрисида"ги (2016), "Хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятлар кафолатлари тугрисида"ги (2019), "Хотин-кизларни тазйик ва зуравонликдан химоя килиш тугрисида"ги (2019), "Ногиронлиги булган шахсларнинг хукуклари тугрисида"ги(2020) конунлар кабул килинди.

Дам олиш хукуки инсоннинг табиий ва ажралмас хукуки сифатида куплаб халкаро стандартларда уз аксини топган. Хусусан, ушбу хукук Инсон хукуклари умумжахон Декларацияси (24-модда), Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги халкаро Пакт (8-модда), Европа ижтимоий хартияси, шунингдек, Халкаро мехнат ташкилотининг бир

катор конвенцияларида (29,47,52,103,132 ва бошка) мутахкамланганлиги, шунингдек, Хитой, Япония, Германия ва бошка давлатлар конституцияларида уз аксини топган.

Узбекистон Республикаси Мехнат кодекси мехнат шароити нокулай ва узига хос булган ишлар учун бериладиган кушимча таътилларнинг бир канча турларини назарда тутади. Бу кушимча таътилларнинг энг кам муддати айрим ходимлар учун бевосита Узбекистон Республикаси Хукумати томонидан белгиланади, ходимларнинг аксарияти учун эса - у Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги ва Узбекистон Республикаси Согликни саклаш вазирлиги томонидан ишлаб чикилган услубиёт асосида жамоа келишувида ёки жамоа шартномасида белгиланади. Долган барча кушимча таътиллар, уларнинг аник муддати, уларни бериш тартиби ва шартлари жамоа келишувларида, жамоа шартномасида, касаба уюшмаси ёки ходимларнинг бошка вакиллик органи билан келишиб иш берувчи тасдиклайдиган бошка локал хужжатлар ёхуд мехнат шартномасида белгилаб куйилади.

Мехнат конунчилиги у ёки бу мехнат шароити нокулай ёхуд узига хос булган ишлар учунгина бевосита кушимча таътилларни беришни назарда тутади ва конун хужжатларида хам кушимча таътилларни беришнинг бошка холлари назарда тутилиши мумкинлигини белгилаб беради. кушимча таътиллар куйидаги ходимларга белгиланиши керак:

1) мехнат шароити нокулай ишларда банд булган ходимларга;

2) узига хос булган, шунингдек огир ва нокулай табиий-иклим шароитларида иш бажараётган ходимларга;

3) конун хужжатларида назарда тутилган бошка холларда.

Узбекистон Республикаси Мехнат кодексининг 232-моддаси ун икки ёшга тулмаган икки ёки ундан ортик боласи ёхуд ун олти ёшга тулмаган ногирон боласи бор аёлларга хар йили ижтимоий кушимча таътил берилишини назарда тутади.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

^онун хужжатларида мустахкамлаб куйилган холлардан ташкари, кушимча таътиллар жамоа келишувларида, жамоа шартномасида ёки ходим билан тузилган мехнат шартномаси шартларида назарда тутилган булиши мумкин. Агар кушимча таътиллар курсатилган тартибда назарда тутилган булса, уларнинг ходимларга берилиши конун хужжатларида мустахкамлаб куйилган кушимча таътилларни бериш сингари мажбурийдир.

Мехнат шароити нокулай ишларда ишловчилар деб хисобланадиган ходимларнинг тоифалари аттестациялаш оркали аникланади. Ушбу ходимларни аттестациядан утказиш Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги билан Узбекистон Республикаси Согликни саклаш вазирлиги томонидан 1996 йил 17 февралда тасдикланган ва Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1996 йил 28 майда 247-сон билан руйхатдан утказилган Мехнат шароитларидан келиб чикиб мехнат шароитларини бахолаш ва иш жойларини аттестациядан утказиш услубиёти асосида утказилади.

Узбекистон Республикаси Мехнат кодекси

137-моддасининг иккинчи кисмига мувофик, жамоа келишувлари, жамоа шартномаси билан нокулай мехнат шароитида ишлаганлик учун йиллик кушимча таътилларни бериш тартиби ва шартлари тартибга солинган булиши керак. Иш жойларини аттестациялаш

натижаларига доир маълумотлар мехнат шароити нокулай ишлар учун кушимча таътилларнинг муддатини белгилашга асос булади. Бунда аттестациялаш натижаларининг курсаткичлари мехнат шароитларини бахолаш услубиётининг махсус жадвалидаги гигиеник мезонларга мос булиши керак.

Жадвалнинг тегишли устунида курсатилган кушимча таътил муддати конун хужжатларида белгиланган деб топилади ва шу иш жойларида ишлаётган ходимларга иш берувчи бериши шарт булган энг кам муддат хисоблади. Узбекистон Республикаси Мехнат кодекси конун хужжатларида назарда тутилган таътилларни 48 иш кунигача доирада жамлашга йул куйишини хисобга олганда ута зарарли ва ута огир мехнат шароитида ишлаганлик учун кушимча таътил услубиётга мувофик 33 иш кунигача белгиланиши мумкин.

Узбекистон Республикаси Мехнат кодексининг 137-моддасида мехнат шароити нокулай ва узига хос булган ишлар учун бериладиган йиллик кушимча таътил хакидаги мухим коидалар белгиланган. Мехнат жараёнида соглигига физикавий, кимёвий, биологик ва ишлаб чикаришнинг бошка зарарли омиллари таъсир этадиган ходимларга нокулай мехнат шароитида ишлаганликлари учун йиллик кушимча таътил берилади.

Корхоналарда кушимча таътил олиш хукукини берувчи ишлар, касблар ва лавозимлар руйхати, таътилларнинг муддати, уларни бериш тартиби ва шартлари тармок келишувлари, жамоа шартномаси билан (агар улар тузилмайдиган булса, - касаба уюшмаси кумитаси ёки ходимларнинг бошка вакиллик органи билан келишиб иш берувчи томонидан) Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги ва Узбекистон Республикаси Согликни саклаш вазирлиги тасдиклайдиган мехнат шароитларини бахолаш услубиёти асосида белгиланади.

Мехнат шароити узига хос булган ишлар учун, шунингдек ута зарарли ва ута огир мехнат шароити учун кушимча таътилнинг энг кам муддати, бундай таътилни бериш шартлари ва тартиби Узбекистон Республикаси Хукумати томонидан белгиланади. МУ^ОКАМА

Ута зарарли ва ута огир мехнат шароитида ишловчи ходимлар руйхати Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1997 йил 11 мартдаги 133-сон карори билан тасдикланган. Шу карорнинг узи мехнат шароити ута зарарли ва ута огир ишларда банд булган шахслар учун иш вактининг энг куп муддатини ва кушимча таътилнинг энг кам муддатини назарда тутади. Ана шу ходимлар кушимча таътилининг муддати ун икки иш кунидан кам булиши мумкин эмас. Бирок, ута зарарли ва ута огир мехнат шароитида ишлаётганлар кушимча таътилининг энг кам муддати 12 иш кунидан ортик булиши хам мумкин. Гап шундаки, бу ходимлар учун кушимча таътилнинг энг кам муддати хам Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги ва Согликни саклаш вазирликлари томонидан тасдикланган услубиёт асосида утказиладиган иш жойларини мехнат шароитларига кура аттестациялаш натижаларига караб аникланади. Шу боисдан, агар аттестация натижаларига кура мазкур ходим 12 эмас, балки, масалан, 24 иш куни давом этадиган кушимча таътил олиш хукукига эгалиги аникланса, бу ходимга худди шунча муддатли кушимча таътил берилади. 24 иш куни килиб белгиланган таътил ходимга берилиши лозим булган таътилнинг энг кам муддати деб хисобланиб, унинг муддати китскартилиши мумкин булмаган холда, унинг муддати корхонанинг фойдаси

хисобидан узайтирилиши мумкин. Бу таътилларни узайтириш коидалари жамоа келишувида, жамоа шартномасида ёки ходим билан тузилган мехнат шартномасида назарда тутилиши мумкин.

Узбекистан Республикаси Мехнат кодексининг 138-моддасида огир ва нокулай табиий-иклим шароитларидаги иш учун йиллик кушимча таътил хакидаги коидалар мустахкамланган.

Табиий-иклим шароити огир ва нокулай жойлар руйхати хамда йиллик кушимча таътилнинг энг кам муддати Узбекистон Республикаси Хукумати томонидан белгилаб куйилади.

Тармок келишувлари, жамоа шартномаларида табиий-иклим шароитлари огир ва нокулай бошка жойларда хам ходимларга йиллик кушимча таътил бериш назарда тутилиши мумкин.

Мехнат шароити узига хос булган ишлар учун кушимча таътилнинг энг кам муддати ва уни бериш шартлари ва тартиби Узбекистон Республикаси Хукумати томонидан белгилаб куйилади.

Узбекистон Республикаси Хукумати, шунингдек огир ва нокулай табиий-иклим шароитларда иш бажараётган ходимларга бериладиган кушимча таътилларнинг энг кам муддатини ва шундай жойлар (туманлар) руйхатини белгилаб куяди.

Юкоридагиларга кура: Узбекистон Республикасининг Мехнат кодексини "Хак туланадиган йиллик мехнат таътилини олиш хукуки" деб номланувчи 1331-модда билан тулдириш, мазкур моддада хак туланадиган йиллик мехнат таътилини олиш хукуки мехнат шартномаси асосида ишлаётган барча ходимлар учун кафолатланиши хамда Мехнат кодексида назарда тутилган асосларда вужудга келиши, хак туланадиган йиллик мехнат таътилини олиш хукукидан воз кечиш, уни рад килиш ёки чеклаш мумкин эмаслиги, мазкур хукукни тулик ёки кисман рад килиш хакидаги хар кандай келишув хакикий хисобланмаслиги хакидаги коидалар акс этиши максадга мувофик деб хисоблаймиз;

ХУЛОСА

Узбекистон Республикаси Мехнат кодексининг 135-моддасида 30 календарь кундан иборат узайтирилган асосий таътил ишлаётган I ва II гурух ногиронлиги булган ходимларга берилади. Йиллик узайтирилган асосий таътилларни олиш хукукига эга булган ногиронлиги булган ходимлар тоифасини кенгайтириш максадида ушбу руйхатга "Чернобиль АЭСдаги авария туфайли майиб булиш ёки касаллик окибатида III гурух ногиронлиги булган ходимлар" ни хам киритиш лозим.

Хуллас, Янги Узбекистон мехнат конунчилиги мамлакатимизда юз бераётган барча ижобий узгаришлар ва эришаётган ютукларимизни узида акс эттириши, энг мухими, инсон, унинг хукук ва манфаатлари хар нарсадан улуг эканлиги хакидаги гояларимизга асосланган булиши лозим деб хисоблаймиз.

Фойдаланилган адабиётлар

1. https://lex.uz/docs/5841063

2. Конунчилик маълумотлари миллий базаси, 21.04.2021 й., 03/21/683/0375-сон.

3. ^онунчилик маълумотлари миллий базаси, 29.07.2021 й., 03/21/703/0723-сон.

4. https://t.me/mehnathuquqi

5. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2014 й., 22-сон, 257-модда.

6. "Узбекистон Республикасида муносиб мехнат буйича Мамлакат дастурини амалга оширишни куллаб-кувватлаш" лойихаси натижалари мухокамаси булиб утди //https://mehnat.uz/uz/news/-uzbekiston-respublikasida-munosib-mehnat-buyicha-mamlakat-dasturini-amalga-oshirishni-qullab-quvvatiash-loyihasi-natizhalari-muhokamasi-bulib-utdi

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.