CC BY
1
ТДУ 371.9
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-206-210
ТАТБИКИМУНОСИБАТИ ^омидова Наргис Рщмоновна, муаллими
БОСАЛОУИЯТ ЗИМНИ кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти
ТАЪЛИМИКАЛИМА ВА тоцики МДТ "ДДХ ба номи
ВОХИДХОИ ФРАЗЕОЛОГИ акад.Б.Гафуров "(Тоцикистон, Хуцанд)
Хомидова Наргис Рахмоновна, преподаватель кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы ГОУ «ХГУ имени акад.Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Homidova Nargis Rakhmonovna, teacher of the Department of Methods of Teaching Tajik Language and Literature, SEI "KSU named after acad.B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand)
КОМПЕТЕНТНОСТНЫИ ПОДХОД В ОБУЧЕНИИ ЛЕКСИКЕ И ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИМ ЕДИНИЦАМ
USING THE COMPETENCE-BASED APPROACH IN TEACHING WORDS AND PHRASEOLOGICAL UNITS Ключевые слова: учащийся, слово, фразеология, способность, таджикский язык, компетентный подход, грамматика
Статья посвящена рассмотрению вопроса применения компетентного подхода к преподаванию слов и фразеологизмов на уроках таджикского языка в общеобразовательных школах. Подчеркивается, что грамотный подход к обучению и активные подходы к обучению закладывают прочную основу для повышения творческого и аналитического мышления, ответственности, активности и мотивации учащихся. Основной особенностью компетентного подхода к образовательному процессу является то, что он понимается как единая совокупность знаний, умений и навыков.Показано, что эффективное и правильное приминение компетентного подхода при изучении слов и фразеологизмов способствует формированию научного мировоззрения, развитию качества выражения, закреплению основ знаний о слове и его значении и развитие речевых навыков учащихся.
Key words: pupil, word, phraseology, ability, Tajik language, competent approach, grammar The article is devoted to considering the issue of applying a competent approach to teaching words and phraseological units in Tajik language lessons in secondary schools. It is emphasized that smart teaching and active learning approaches provide a strong foundation for enhancing students' creative and analytical thinking, responsibility, activity and motivation. The main feature of a competent approach to the educational process is that it is understood as a single set of knowledge, skills and abilities. It is shown that the effective and correct application of a competent approach to the study of words and phraseological units contributes to the formation of a scientific worldview, the development of the quality of expression, and the consolidation of the foundations of knowledge about words and its significance and the development of students' speech skills.
Вожаи калиди: хонандагон, калима,фразеология, цобилият, забони тоцики, муносибати босалоуият, грамматика
Мацола ба баррасии масъалаи татбици муносибати босалоуият уини таълими калима ва воуидуои фразеологи дар дарсуои забони тоцикии мактабуои миёна бахшида шудааст. Таъкид мешавад, ки муносибати босалоуият ба омузиш ва равишуои фаъоли таълим, баури баланд бардоштани тафаккури эцоди ва таулили, масъулиятшиноси, фаъолноки, уавасмандкунии хонандагон заминаи устувор мегузорад. Вижагии аслии муносибати босалоуият ба таълим дар он зоуир мешавад, ки он уамчун мацмуи ягонаи истифодаи дониш, малака ва мауоратуо фаумида мешавад.Нишон дода мешавад, ки истифодаи муносибати босалоуият уангоми омузиши калима ва фразеология барои ташаккули цауонбинии илми, инкишоф додани уусни баён, мусаллау намудани асосуои дониш дар бораи калима ва маънои он, рушди малака ва мауорати нутци талабагон мусоидат мекунад.
Забони модарй воситаи мухдми муомила ва ифодаи фикр буда, вазифаи асоси таълими забони модарй инкишофи нутк, такмил ва ганй намудани захираи лугавии хонандагон, омухтани шаклх,ои грамматикии калимаю чумлах,о, инчунин фах,мидани мазмуни хдр як калимаю чумла ва гайра ба шумор меравад.
Гузашта аз ин, мактаби муосир бояд насли дорои кобилияти амики фикркунй ва дарк карда тавонистанро тарбия намояд, ки на танх,о дониш андузанд, балки маърифати худро дар амал истифода бурда тавонанд. Дар ин хусус, академик М.Шакурй пешних,оди судманд баён кардааст, ки арзиши бузурги амалй дорад: "Савод ё хушсаводй нишонаи асосии одамият нест.
Бисёр дидаем, ки шахсе савод надорад, вале ба дарачаи баланди одамият расидааст, хислатхои неки инсонй дорад, сохиби маънавияти ботинист... Ма;сад аз омузишу парвариш он аст, ки барои расидани хар шахсе ба чунин дарача имкон фарохам оварем, илова бар ин барои худчуиву худр асии огохонаи собит;адамона, худшиносии таърихй ва худогохии миллй, барои дастёбй ба фархангй маънавии чахон замина омода созем. Барои ин савод лозим аст, саводи хуби хамачониба зарур аст, ки аз аввал пайваста бо маънавият бошад ва хамвора ба суи маънавият барад" [9, с.83].
Дарво;еъ, дар раванди босуръати чахонишавй бо назардошти гуфтахои боло кори таълимро ба рох мондан аз талаботи мухимми таълими муосир дониста мешавад, олимон дар ин самт корхои мондагорро анчом дода, забони модариро «мактаби бузурги тарбия» номида буд: «Дар кудак бояд аввал нутки шифох,й ташаккул ёбад, то ки минбаъд барои нутки хаттии он хдмчун тахкурсй хизмат кунад. Мах,з дар ин замина ба онх,о грамматика таълим дода мешавад, зеро омузиши грамматика ва имло аз хонандагон тафаккури ташаккулёфта ва ма^орати баён намудани фикрро такозо менамояд» [3,с.4].
Дар дах,солах,ои охир олимони точик низ доир ба хдлли масъалах,ои методикаи таълими забони точикй дар синфх,ои ибтидой ва болой машгул буда, кисме аз ин методистон М.Лутфуллозода, Ф.Шарифзода, С.Аминов, С.Шербоев, Ф.Икромова, Э.Шарифов, Р.Мирзоев, И.Абдуллоев, Б.Боронов, Б.Ганиева муаллифони китобх,ои дарсй мебошанд.
Калимахо аз вох,идх,ои асосию мух,имтарини забон ба х,исоб мераванд. Онх,о назар ба хдмаи вох,идх,ои дигар мустакилияти бештари худ фарк карда, дар колаб^ои овозии устувор на факат системаи маънох,ои гуногунро ифода карда метавонанд, балки ба тавассути он маънох,о бо мафх,умх,о ва ашёх,ои хдёти вокей, маданияти моддй, таърихи гузаштагон, чах,онбинй ва олами маънавии одамон алокаманд мешаванд.
Дар забони адабии х,озираи точик се хел маънои лексикии калима дида мешавад: 1) маънои аслП, 2) маънои марбути фразеологй ва 3) маънои вобастаи синтаксисП.
Вохидхои фразеологй ё ки фразеологизмхо - таносуби устувори калимахои дорои таркибу маънои доимй мебошанд, ки дар нут; хамчун вохиди тайёр ифода карда мешаванд. Вохидхои фразеологй маъмулан на дар бахши синтаксис, балки дар лексикология омухта мешаванд, зеро дар аксари холатхо вохидхои фразеологй назар ба ибора дида ба калима ;аробати бештар доранд, яъне дар аксари холатхо вохидхои фразеологй аз руйи маънои худ ба калима баробар буда, муодили он ба шумор мераванд. Бояд гуфт, ки дар таркиби ибора ё чумлаи му;аррарй хар як калима маънои худро нигох медорад. Вохидхои фразеологй бошанд аз таркиби дорои маънои доимй фарк мекунанд ва дар нут; хамчун василаи тайёри ифода истифода мешаванд. Вохидхои фразеологй хамчун калима аз руи маънои худ ба якмаъно ва сермаъно та;сим мешаванд. Аксари калимахо сермаъно хастанд, вале вохидхои фразеологй баръакс танхо дорои як маъно мебошанд, вохидхои фразеологии сермаъно нихоят кам ба назар мерасанд.
Таълими бахшхои забоншиносй дар дарсхои забони точикй вобаста ба хусусияти мавзуъ ва хадафхои таълим дар мактаб роху равиши махсусро та;озо мекунад. Ба фикри мо, дар таълими калима ва вохидхои фразеологй кор бо лугат, ани;тараш кор бо калимахо мав;еи асосй дорад. Аз ин ру, вазифаи таълим, пеш аз хама:
• омузиши шунидан;
• идрок кардан;
• дуруст талаффуз кардан;
• истифода бурдани калимахо дар нут;и шифохй ва хаттй
махсуб мешавад.
Аз ин лихоз, ичрои ма;садхои таълимй, пеш аз хама аз тасаввуроти шогирдон доир ба хусусиятхои калимахо ва вохидхои фразеологй, ки на танхо маънои номинативй, балки маънои иловагиро дошта метавонанд, инчунин донистани хусусиятхои услубии истифодаи онхо вобаста аст.
Ма;сади инкишофи нутк барои ташаккули малакахои забоншиносй, мухайё гардидани замина дар кисматхои гуногун забон: имло, сарфу нахв ва ганй гардонидани захираи лугавй имконият фарохам меорад.
Амалишавии ма;садхои тарбиявии тардиси забони точикй барои тарбияи ватандустй, хештаншиносй, тахаммулпазирй, ташаккули тафаккури эчодй, инкишоф додани зав;и
маърифатй ва мутолиа, майлу рагбати азхуд кардани сарвати лугавии забони точикй мусоидат мекунад, ки дар мухити чандфархангй ва раванди чахонишавй зарур дониста мешавад.
Тиб;и андешаи муха;;и;они соха дар рушду такомули маърифати илмии шогирдон доир ба лугат ва таъбирхо чанд омили дигар низ на;ши устувор дорад: фахмиши онхо нисбат ба вазифахои гуногуни забон дар чомеа (муошират, на;л (баён) кардан ва хифзи ахборот), робитаи забон бо хаёти чомеа, на;ши забон дар чахони муосир [9,с.78].
Тавре ки дар боло зикр намудем, дар калима робитаи забон бо хаёти чамъият бештар зохир мегардад, зеро барои ифодаи хар як чизи нав калима лозим аст. Баъзан аз истифода мондани ягон ашё ё дур гаштани падида боиси тадричан фаромуш шудани калимае мегардад, ки махз унвони вай гардида буд.
Бинобар ин, омузиши калима ва фразеология сатхи забономузиро вусъат мебахшад ва мухассилин дар ин радиф чунин пахлухои илми забоншиносиро меомузанд:
• овозхои калима;
• чойи калима дар чумла;
• иборахои фразеологии дорои маънохои лугавй ва грамматикй;
• бо роххои гуногун ало;аманд будани иборахои рехта бо вохидхои дигари забон.
Ба чуз ин, хонандагон бо манбаъхои ганигардонии захираи лугавй ва фразеологии забон, анвои лугат аз руи хусусиятхои махаллй ва ичтимой шинос шуда, аз он огохй меёбанд, ки калимаю иборахои фразеологй вохидхои алохидаи забон набуда, балки гурухбандй шудаанд.
Методист Э.Шарифов дар ин замина такмил додани назари лексикй-семантикии шогирдон ба калима мухим мебошад. Маъмулан, назари лексикй-семантикй хангоми дуруст ичро намудани чунин амалхо зохир мегардад: дар махорат ва ;обилияти маънои лугавии онро дар калима муайян кардан (бар хилофи маънохои грамматикй) ва аз чихати семантикй му;аррар намудан (ало;ахои маъной бо калимахои дигар) [1, с.158].
Якчанд роххои тафсир мавчуданд:
1. Аёнй. Он хангоми тафсири калимахое истифода мешавад, ки ашё ва падидахои муайянро нишон медиханд (масалан, курта, табац, дар, курсй ва гайра).
2. Маъной. Ба туфайли он маънои хар як калимаи номаълум шарх дода мешавад. Масалан: усули шархи калима бо истифодаи муродифи калима (дунё -гетй, олам, даур; цасул - далер, нотарс) ; бо истифода аз мутазод (дур-наздик, субу-шом).
3. Матнй. Хангоми тафсири калимахои сермаъно истифода мешавад, ки маънои онхоро танхо аз руи матн муайян кардан мумкин аст.
4. Усули кор бо лугати тафсирй. Барои азхуд кардани маънои калима ахамияти калон дорад.
Аммо хеч яке аз усулхои зикршуда ба таври алохида комилан шарху тавзехи мавзуъро фаро
гирифта наметавонанд ва дар сурати мачмуан истифода шудан манфиатбахш хоханд буд. Агар хонандагон бо мафхумхои лексикологй ва фразеологй шинос бошанд, ин барои фахмидани хусусиятхои забони адабиёти бадеии дар мактаб омухташаванда кумак мекунад.
Усули тартиб додани варакаи лугатро тахминан чунин тафсир намудан мумкин аст:
• хусусияхои талаффузи калима;
• маънои лугавй (аслй ва мачозй);
• хусусиятх,ои шакли грамматикй;
• синонимхо, антонимхо, омонимхо;
• таркиби калима, калимахои якрешадор;
• асл (этимология) - и калима;
• намунаи истифодаи калимаи додашуда дар адабиёти бадей, матнхои фолклорй, маколахо дар рузнома, мачаллахо ва монанди инхо [8,с.6].
Дар робита ба омузиши калима боз корхои лугавй-маъной ва лексикию услубй истифода мегардад, ки ба ташаккули истеъдоди корбурди калимахо дар сабкхои гуногуни нут; мувофи;и маъно ва хусусиятхои услубиашон нигаронида мешавад.Чунин усулхои кор дар тадриси забони точикй муаллимро аз баъзе ;олабхои шахшудаи таълим рахо мекунад ва то андозае омили дарси босифат мешавад. Чи хеле ки академик М.Шакурй таъкид кардааст: "Омузиши забон дар синфхои 5-9 набояд аз омузиши дастур (грамматика) иборат бошад. Холо дастур меомузем, на забон. Талаба ;оидахои забонро медонад, забонро намедонад, саводи хуб намебарорад. На дастур, балки забон бояд омухт. Дастурро ба он дарача ки барои омухтани забон, барои хатту савод баровардан зарур аст, бояд донист, на зиёдтар аз он. Яъне таълими забони модарй бояд
аз таълими забони хоричй фарк кунад. Таукики равиш (метод)-уои омузиши забон (на факат д астур) дар Точикистон огоз ёфтааст ва онро амиктар бурдан зарур аст" [9,с.84].
Таъкид кардан зарур аст, ки муносибати босалоуият ба таълим ва усулуои фаъол чунин кам будиуо и таълимр о баруам дода, барои баланд бардоштани тафаккури эчодй ва таулилй, масъулиятшиносй, фаъолнокй, уавасмандкунии хонандагон ва монанди инуо заминаи устувор мегузорад. Хусусияти асосии муносибати босалоуият ба таълим дар он зоуир мешавад, ки он хамчун мачмуи ягонаи истифодаи дониш, малака ва мауоратуо фаумида мешавад. Муносибати босалоуият тамоюли мууим дар фазои ягонаи таусилот ба шумор рафта, барои аз байн бурдани мухолифати байни талаботи барнома бо эутиёчоти чомеа мусоидат менамояд, инчунин талаботи шахсро ба натичаи омузиш конеъ мегардонад. Талаботи чомеаи муосир ба рушди шахсияти дар бозори умумичауонии меунат ракобатпазир зарурати баланд бардоштани сифати таусилот ва мутобики стандартуои байналмилал тауия ва татбики муносибати босалоуият ба таълимро ба вучуд меорад. Мувофики барномаи таълими забони точикй омузиши ин мавзуъуо давра ба давра ба амал меояд, ки мувофики максад шуморида мешавад. Дар синфи 5-7 он масъалауое, ки ба маънои калима, пайдоиш ва корбасти он алокаманд аст, меомузанд. Бояд гуфт, ки барои ноил шудан ба уамин максади зикршуда барномаи нави забони точикй (с.2006) марбут ба таълими ин мавзуъ дар фасли «Калима» (лугат) дар синфи V 6 соат ва дар синфи VII таути унвони «Калима ва фразеология (таьбируо)» 14 соат мукаррар намудааст, ки зимни ин соатуо, аз чумла, дар синфи V дар бораи калима ва маънои лугавй (лексикй)-и он, маънои аслй ва мачозии калима, калимауои якмаъно ва сермаъно, синоним, омоним ва антонимуо, дар синфи VII бошад, доир ба калимауои аслан точикй ва иктибосй, калимауои шевагй ва соуавй (касбй), таърихи баромади баъзе калимауо, воуидуои фразеологй (таъбируо), манбауои пайдоиш на ауамияти истифодаи онуо (фразеологизмуо) дар нутки шифоуй ва хаттй маълумот дода мешавад [1, с.4].Умуман, омузиши бахшуои мазкур дар якчанд маруила сурат мегирад, ки дар маруилаи ибтидой хонандагон бо калима, бо калимауои ба уам наздик ва мукобили он шинос мешаванд. Дар маруилаи асосй хонандагон бо падидауои марбут ба пайдоиши калимауо ва истифодаи онуо ошно мегарданд, тарзи истифода бурдани лугати тафсириро меомузанд [2, с.4]. Бо омухтани ин кисматуои забоншиносй дар шогирдон бояд малакауои зерин такмил ёбад: маънои лугавии калимауоро шару дода тавонанд; аз лугати тафсирй (чопй ва электронй) истифода баранд; дониши лексикй ва грамматикиро фарк карда тавонанд; фаумидани он ки маънои аслй ё мачозии калима дар як контексти муайян истифода мешавад; мутазодуо, омонимуо ё муродифуоро фарк карда тавонанд.
Хулоса, коруои таълимй дар омузиши калима ва фразеология барои ташаккули чанбаи таълимй, тарбиявй ва инкишофй мусоидат мекунанд, аз чумла:
• дар ташаккули чауонбинии илмии хонандагон;
• инкишоф додани уусни баён;
• мусаллау намудани асосуои дониш дар бораи калима ва маънои он;
• рушди малака ва мауорати нутк.
Дар чараёни таълими мавзуъуои боби мазкур ("Калима") амалан тарзи истифода кардан аз "Фаруанги забони точикй", лугати дузабона ва лугати имлоро уам ёд гирифта, минбаъд дар фаъолияти мустакилонаи худ бе ягон мушкили ба чунин лугатуо мурочиат карда метавонистагй мешаванд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Барномаи забони точикй барои синфуои 5-11 - Душанбе, 2006
2. Каримов, А. Таълими "Калима ва таъбируо" дар синфи 5/А.Каримов. - Душанбе, 1974
3. Лутфуллозода, М.Андешауо перомуни салоуиятуо ва ташаккули онхо/ М.Лутфуллозода,
Г.Бобизода.- Душанбе. 2017. - 88 с.
4. Мачидов, Фразеологияи забони уозираи точик / Мачидов - Душанбе, 1982. - 103 с
5. Мууаммадиев, М. Очеркуо оид ба калимаи забони адабии уозираи точик / М. Мууамаддиев.
- Душанбе, 1986. - 190 с.
6. Муносибати босалохият ба таълим (дастури методй). Мураттибон Г. Бобизода, Д.
Имомназаров, Ш. Исрофилниё, А. Байзоев. - Душанбе: Ирфон, 2018. -72 с.
7. Фозилов, М. Фаруанги иборауои рехтаи забони уозираи точик (фаруанги фразеологй)/ М. Фозилов. Ч,илди I- II. - Душанбе, 1963. - 952 с.
8. Шарифзода, Ф. Педагогикаи умуми ва касби/ Ф.Шарифзода, А.М.Миралиев // -Душанбе: Ирфон, 2012.- 562 с.
9. Шакурй,М.Инсонгароии омузиш ва забони миллй/М.ШакурИ.-Душанбе.Пайванд.2002.-148 с.
REFERENCES:
1. Tajik language program for grades 5-11 - Dushanbe, 2006.
2. Karimov, A. Teaching "Words and definitions" in the 5th grade. - Dushanbe, 1974.
3. Lutfullozoda, M., Bobizoda, G. Opinions about competences and their formation. Dushanbe. 2017. - 88 p.
4. Majidov, H. Phraseology of the modern Tajik language / H. Majidov - Dushanbe, 1982. - 103 p
5. Mohammadiev, M. Essays on the vocabulary of the modern Tajik literary language / M. Muhamaddiev. - Dushanbe, 1986. - 190 p.
6. Competent approach to education (methodical guide). Editors G. Bobizoda, D. Imomnazarov, Sh. Isrofilnia, A. Bayzoev. - Dushanbe: Irfan, 2018. -72 p.
7. Fozilov, M. The culture of spoken phrases of the current Tajik language (phraseological culture)./ M. Fosilov. Volume I-II. - Dushanbe, 1963. - 952 p.
8. Sharifzoda, F. Miraliev, A.M. General and professional pedagogy/ F. Sharifzoda, A. M. Miraliev // -Dushanbe: Irfon, 2012.- 562 p.
9. Shakuri, M. Humanism of education and national language. - Dushanbe. Link. 2002. - 148 p.
