CC BY
27
УДК 4Т ББК 81.2Т
МУЛОХИЗАХО ОИДБА Тиллохоцаева Му^аббат Набицоновна, н.и.ф., дотсенти
УСУЛХОИ КОРИЛУFАВЙ кафедраи методикаи таълими забон ва
ДАР ДАРСХОИ ЗАБОНИ адабиёти тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад.
ТОЦИКЙ Б.Fафуров» (Тоцикистон,Хуцанд)
О МЕТОДАХ Тилляходжаева Мухаббат Набиджоновна, к.ф.н., доцент
СЛОВАРНОЙ РАБОТЫ НА кафедры методики преподавания таджикского языки и
УРОКАХ ТАДЖИКСКОГО литературы ГОУ «ХГУ имени акад.
ЯЗЫКА Б.Гафурова»,(Таджикистан, Худжанд)
SOME Tillyahodjaeva Muhabbat Nabidzhonovna, Ph.D., Assistant CONSIDERA 4ON Professor of the department of Methods of Teaching Tajik
Languages and Literature under the State Educational Institution "KSU named after Acad. B. Gafurova " E-mail: tillo.1972@mail.ru
BESET WITH METHODS VOCABULARY WORK AT TAJIK LESSONS
Вожаи калиди: забони тоцики, лугат, инкишофи нутц, кори лугавй, усули таълим Мацола ба баррасии баъзе усущои ба роц мондани кор бо лугат дар дарсцои забони тоцики ихтисос ёфтааст. Гуфта мешавад, ки барои инкишофи нутци шифоциву хаттии хонандагон пай дар пай омузонидани калимацои нав - дар асоси шиносой бо адабиёти бадей, ицрои машщои мувофиц, тацияи нацлу иншоцо, кор аз руйи расщо, цангоми бозй, сайругашт амали карда мешавад. Таъкид мешавад, ки калимацо дар зецни хонанда цамон вацт мустацкам мегарданд, ки агар ощо дар раванди машгулиятцо бо ицрои супоришу машццои гуногун такрор ва мустацкам кунонида шаванд. Муаллифи мацола роцу усулцои гуногуни машцу супоришцоро, ки барои бецтар гардонидани кори лугавй нигаронида шудаанд, пешницод намудаасст, ки барои инкишофи нутци шифоцй ва хаттии мактаббачагон таъсири мусбат мерасонад.
Ключевые слова: таджикский язык, лексика, развитие речи, лексика, методика обучения Статья посвящена изучению некоторых способов использования словарних работ на уроках таджикского языка. Обосновывается идея о том, что словарные занятия на уроках таджикского языка являются одним из основных звеньев разнообразной работы по развитию речи учащихся. Отмечается, что для развития устной и письменной речи учащихся полагается регулярно вводит новый словарный запас - на основе знакомства с художественной литературой, выполнения соответствующих упражнений, составления сочинений по картине, во время игры и путешествий. Подчеркивается, что слова укрепляются в сознании учащихся только в том случае, если они повторяются и подкрепляются в процессе выполнения разных задач. Автор статьи предлагает различные упражнения и задач, направленные на улучшение словарного запаса, что окажет положительное влияние на развитие устной и письменной речи студентов.
Key words: Tajik language, vocabulary, speech development, vocabulary work, teaching methods The article dwells on the study beset with certain ways of resorting to vocabulary works at Tajik lessons. She substantiates the idea that vocabulary classes in Tajik classes are considered to be one of the main links in a variety of work concerning the development of students' speech. It is underscored that for the development of both oral and written speech, students are supposed to regularly introduce a new vocabulary - based on acquaintance with fiction, performing appropriate exercises, composing essays on the picture, during the game and traveling. The author of the article lays an emphasis upon the idea that words are strengthened in the consciousness of students, only if they are repeated and reinforced in the process of performing various tasks. To sum it up, she offers various exercises and tasks aimed at improving vocabulary which will have a positive impact on the development of both oral and written speech of students.
Кори лугавй дар муассисахои таълимй ин ташаккули мураттаби лугати фаъол аз хисоби калимахои номафхуму душворфахм аст, ки дар чараёни муошират, мутолиа, хифзи осори адабй ва дурусту максаднок ташкил намудани машгулиятхо, махсусан, дар дарсхои забон ва адабиёти точик ба вучуд меояд. Инкишофи лугавй хамчун чараёни дурударози гирдоварии калима калима, азхудкунии ахамияти мустахкамшудаи ичтимоии он ва ташаккули махорати истифодаи он дар шароитхои муайяни муошират фахмида мешавад. Калима мазмуни муоширатро таъмин менамояд. Нущи озоди шифохй ва хаттй ба захираи лугавй такя менамояд.
Мафхум - мазмуни калима дар нущ, дар матни муайян ифода меёбад ва метавонад тобишхои гуногуни маъноиро вобаста ба максади гуянда касб кунад. Хонандагон танхо хамон вакт мафхуми калимаро аз худ мекунанд, ки онро дар ибора ва чумлахо мустакилона истифода баранд. Аз ин ру, ташаккули лугат бо инкишофи нущи мураттаб робитаи мутакобила дорад. Барои муайян намудани мохияти кори лугавй дар дарсхои забон ва адабиёт зарур аст, ки ба мазмуни калимаро дар асоси барпо намудани тарафхо - мутаносибии сухан бо ашё, алокаи сухан бо мафхуми муайян ва мутаносибии сухан бо дигар вохидхои лексикй диккати махсус дихем. Омухтани калима танхо аз ёд намудан ва ё ба хотиргирии он нест, балки азхудкунии хамаи самтхои онро мефахмонад. Вазифа ва мазмуни кори лугавй бояд дар чунин самтхо анцом дода шавад:
1. Бойгардонии лугат, яъне омухтани калимахои наву ношинос. Дар хар дарси забони тоцикй хадди акал 10-15 калимаи нав аз чонибии муаллими пешниход карда шавад ва хонанда онро дар дафтари лугат навишта, аз худ намояд.
2. Муайянкунии имкониятхои маъноии лугат, яъне кори услубй - лугавй, омузиши дурустй ва ифоданокии забон, омузиши хусусиятхои сермаъной, баробармаъной ва зидмаъноии вожахо.
3. Фаъолкунии лугат, яъне хар чй бештар калимахо аз лугати гайрифаъол ба лугати фаъол дохил карда шаванд.
4. Бартарафкунии лексикаи гайриадабй: вожахои гуфтугуй, шевагй, гайримеъёрй, жаргонхо ва г.
Инкишофёбии нутк ин конуни хаёт аст ва шароити таълиму тарбия метавонад ба пешравии фикрии кудак хам мадад кунад ва хам инкишофи нутки уро боз дорад. Гановат бахшидани таркиби лугавй дар асоси пай дар пай омузонидани калимахои нав - дар асоси шиносой бо адабиёти бадей, ицрои машкхои мувофик, тахияи наклу иншохо, кор аз руйи расмхо, хангоми бозй, сайругашт ва гайра амалй карда мешавад. Калимахо дар зехн хамон вакт мустахкам мегарданд, ки агар онхо дар раванди машгулиятхо бо ицрои супоришу машкхои гуногун такрор кунонида шаванд. Ин мустахкамкунй бо рохи истифодаи аёниятхо вобаста ба мавзуъ низ натицахои хуб ба бор меорад.
Истифодаи лугатхо дар дарсхои забони тоцикй, пеш аз хама, бо максади инкишофи нутки шифохй ба рох монда мешавад. Кори лугавй дар хар синф дар асоси баназаргирии хусусиятхои синнусолй ва фардй ташкил карда мешавад. Зарур аст, ки хануз аз синфхои поёнй кор бо фархангномахо шуруъ шавад. Бо максади фахмидани сатхи огохии мухассилин дар бораи навъи лугатхо ва роххои кор бо онхо бо чанд савол муроциат кардан мумкин аст. Масалан:
1. Лугатнома ё фарханг чист?
2. Шумо чй гуна лугатномахоро медонед?
3. Оё шумо медонед, ки чй гуна аз китоби лугат истифода мебаранд?
4. Дар кадом маврид шумо ба китоби лугат мурочиат мекунед?
5. Оё кас ба китоби лугат эхтиёц дорад?
Ба таври дакику мушаххас шарх додани мафхуми калимаи «лугат» аз аввалин кадамхоест, ки барои шинос кардани хонандагон пешниход карда мешавад. Ин кор ба хонандагон имкон медихад, ки бо навъхои мухталифи лугат шинос шаванд ва зарурати руй овардан ба ин китобхоро дарк намоянд.
Кори навбатии санцидани гановати таркиби лугавй, дарацаи саводнокй (имлой ва китобатй), донишхои назариявй ва амалии (шархи маънои калима, имло ва талаффузи дурусти вожахо) хонандагон аст. Бо ин максад ицрои чахор вазифаи зерин талаб карда мешавад:
Вазифаи 1.
а) Ба фикри шумо фарханги тафсирй барои шахс чй ахамият дорад? Чдвобатонро бо далел исбот намоед.
б) Маънои калимахоро (бо суханони худ) шарх дихед:
вижа, вежа, тахким, вахдат
Вазифаи 2.
а) Истифодаи лугати имло чй ахамият дорад?
б) Имлои калимахоро дар асоси коидахои имло фахмонед:
таъинкунанда - таъйинкунанда; армугон - аргувон; зиннат - зинат
Вазифаи 3.
а) Шумо аз лугати имло дар кадом маврид истифода мебаред?
б) Задаро ба калимахои зерин дуруст гузоред:
дархости хаттй, дастрасй ба китоб, сахифахои китобхона,китоби дастрас
парокандагии зебо
кафедраи коллеч
Вазифаи 4.
Кадом навъи лугатномахоро медонед? Муаллифони онх,о кистанд?
Мухим аст, ки хонандагон хануз аз синфхои ибтидой бо се навъи лугат: тафсирй, имлой ва тарцумавй шинос шаванд. Азбаски дар муассисахои тахсилоти миёна ба хамаи мухассилин фархангномахо дастрас нестанд, имкон дорад, ки баъди дарсхо якцоя бо ахли синф вазифаи хонагй ицро карда шавад.
Хднгоми таълим асосан ба 3 китоби лугат бояд такя кард:
1) ФЗТ (1969)
2) Фарханги имлои забони точикй(2013)
3) Фарханги вохидхои фразеологй(1963)
Истифодаи "Фарханги забони точикй" ба он хотир тавсия карда мешавад, ки дар он барои хар як лугат мисолхои фаровоне аз адабиёти классикии точик оварда шудаанд, ки барои ба хотиргирии маънои лугат нихоят зарур аст. ! Фарханги тафсирии забони точикй харчанд аз чихати фарогирии вожаву иборот лугати мукаммал аст, аммо шохиди лугавй надорад, ки ин ба хонандаи мактаб дар амалия дидани маънои калимаи шархшаванда мушкил пеш меорад.
Пеш аз шархи маънои калима аввал тарзи дурусти навишт ва талаффузи он нишон дода шавад, зеро калимахои зиёди номаълум ё ношинос ба талабагон боиси рох ёфтани галатхо мегардад. Зарур аст, ки чунин калимахо (номафхум ва номаълум) аз камистеъмол ба серистеъмол гузаранд ва ин барои инкишофи нутки хонандагон хеле зарур аст.
Барои он ки кор бо лугат хамчун воситаи инкишофи нутки хаттй ва шифохии хонандагон самарабахш бошад, он на танхо дар цараёни дарс, балки дар хона низ бояд сурат гирад. Бинобар ин, хонандагон, илова бар вазифаи асосии хонагй бояд бо навъхои гуногуни лугатхо (тафсирй, имло, тарцумавй) кор кунанд. Бахши чудонашавандаи манфиатноки чунин корхо силсилаи дарсхои ба лугатомузй бахшидашудаи фанни забони точикй буда, ин кор ба монанди дигар навъхои фаъолият бояд ба таври мунтазам амалй карда шаванд.
Метавон кори мустакилона ба тарзи чорабинии беруназсинфй тахти унвони «Лугат -кумакрасони мо» ташкил намуд. Бачагон бо ФЗТ, бахусус, захмати тадвини он аз цониби мураттибон ва сарф гаштани кувваи зиёди корй ошно гашта, минбаъд барои корбасти циддй ва мавридшиносона аз он таваччух зохир мекунанд.
Лугатомузй дар дарсхои забони тоцикй кори яклахзаина набуда, аз омузгор эътибор ва назорати доимиро такозо дорад. Бо он ки калимаву иборахои эзохталаб дар дафтархои лугат нависонда мешаванд ва барои аз бар кардан супориш дода мешаванд, хануз кор анцом намеёбад ва максад хосил намегардад. Аз ин ру, 5-7 дакика дар ибтидои хар як дарс (ба истиснои дарсхои санцишй) бевосита бо лугатхо кор кардан лозим аст. Бачахо кушиш кунанд, ки маънои калимахои навро гуянд, дуруст тафсир намоянд, шакл ва тарзи сахехи калимахоро нишон диханд. Калимахо каблан бояд дар тахтаи синф навишта шаванд, андешахои шогирдон бо хамдигар ва лугатномахо мукоиса карда мешаванд. Вожахои нав ва нисбатан душвортар - дар лугат маънои калима (лугати тафсирй), имло (навишти дуруст) ва тарзи талаффуз (орфоэпия), маънои вохидхои фразеологй (ибтидой) ва монанди инхо хамчун вазифаи хонагй супорида мешавад. Дар дарсхои минбаъда супориш тафтиш карда шуда, вожахои дигар пешниход мегарданд.
Хдмин тарик, хонандагон кобилият ва тарзи кор бо лугатномахоро аз худ намуда, калимахои навомухтаи онхо ба диктанти биной ва ё шунавой мустахкам карда мешаванд.
Дар хар як дарс мумкин аст, ки хар як хонанда вазифаи алохидае барои кор бо лугатро ичро кунад: кироати матни диктантро хонандае ба души худ гирад ва накши муаллимро ицро намояд. Чунин вазифаро дар давоми амалияи таълимй аз чониби хар як талаба дар синф гузаронидан мумкин аст. Ин намуди кор боиси афзудани шавку рагбати хонандагон ба омузиши фанни забони модарй мегардад.
Намуди дигари вазифа ба интихоби мувофики синонимхо ва антонимхо ба калимахои додашуда мебошад. Дар доираи матни тахияшуда маънои лугавии вожахои ишорашуда
муайян карда мешавад, сипас тафсилу тафсири онх,о бо калимахои нав ва ё худ мукобилмаъно сурат мегирад. Масалан ин корро дар асоси вожаи пешво дидан мумкин аст. Мафхуми лексикии ин калима: 1. Рохнамо, рохбари бузург, дохй: пешвои халк Мафхумхо: пешво, пешвои одил, сиёсатмадори маъруф
Диктант: Саргузашти пешвоёни одил, сиёсатмадорони маъруф шаходат медихад, ки хамаи зимомдорони замон дар тули таърих дар баробари хидмат ба халку миллат, забону фарханг ба макому чойгохи Пешвои давлат, Пешвои миллат ё Пешвои дин мушарраф шудаанд. Пешво будан танхо ифтихор, вазифа ва мансаб нест, балки инсони комил, рахбари хирадманд, дурандеш, сиёсатмадори хушманд, хомии халку Ватан, пуштибони дину фарханг будан аст! Пешвои миллат аз худ гузаштан ва дар худ боки мондан, душманшиносу худогох шудан, худсозию худсухтан барои миллат, давлат, кишвар ва саодатмандию хушбахтии чамъият аст.
Баъд аз хатми ин кор хонандагон вазифахои ичрошударо мукоиса карда, синоним ва антонимхои мувофикро кабул менамоянд.
Дар натича, хонандагон калимаи навро ёд мегиранд, захираи лугавии худро васеъ намуда, аз ин гуна калимахо дар нутки хеш истифода менамоянд.
Дар зер якчанд намуд машк пешниход мешавад, ки имкони баланд бардоштани сатхи лугатдонии мухассилинро фарохам меорад:
1. Кадоме дуруст аст: «мохиён дандонхо надоранд», «мохиёнхо дандон надоранд» ё «мохиён дандон надоранд»? Пас аз он ки шумо ин супоришро ичро кардед, вазифаи зеринро ичро намоед: чузъхои таркибии "дандонпорахо" -ро шарх дихед.
2. Мафхуми калимахои монанд ё наздикталаффузро шарх дихед: нуфуз - нуфус; растан -рустан; тааммул - тахаммул; тавсеа - тавсия ва монанди инхо.
Барои санчидани он, ки шумо метавонед калимахои дурустро истифода бурдед, яке аз ду шаклро интихоб кунед. Дар холати душворй, аз лугатхо истифода баред.
3. Тахия намудани чумлахо дар холатхои бемавкеъ корбаст намудани калимахо: Ин китоб гулчине аз ганчинаи адабиёти классикй аст. Дар бозор нарх арзон шудааст. Хислати у аз магзи нохун чирк кофтан буд.
Хамаи ин машкхо ба хонандагон барои истифодаи калимахои мухталиф ва бартараф кардани мушкилот дар баён аз манфиат холй нестанд. Истифодаи технологияхои нав дар дарс кобилияти истифода бурдани хама гуна лугатхоро таъмин намуда, сатхи фарханг ва сухандониашонро баланд хохад кард.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аминов, С. Забони точикй синфи 10/С. Аминов.- Душанбе, Маориф, 2018. - 224 с.
2. Бобомуродов, Ш. Забони точикй синфи 5. /Ш. Бобомуродов, С.Сабзаев, С. Набизода.-Душанбе, Маориф, 2018. - 256 с.
3. Зохидов, А. Мукаддимаи забоншиносй/А.Зохидов.- Хучанд, 2013. - 212 с.
4. Мачаллаи «Маърифати омузгор» №7, 09. 2017.
5. Омузгор №52, 2013, №5, 2016, №6, 2017, №9 2018.
6. Х,очиев, С. «Методикаи таълими забони точикй»/С. Хочиев. -Хучанд: Нури маърифат, 2009. - С. 220-230.
7. Х,очиев, С. «Тахлил ва хелхои он дар дарсхои забони точикй»/С.Хочиев. - Хучанд -2013.-С.21-39.
8. Фарханги забони точикй. кисми 1-2. Москва - 1969.
REFERENCES:
1. Aminov, S.M. Tajik Language for the 10-th Grade / C. Aminov - Dushanbe: Enlightenment, 2018. - 224 p.
2. Bobomurodov, Sh. Tajik Language for the 5-th Grade / Sh. Bobomurodov, S. Sabzayev, S.S. Nabizoda. - Dushanbe: Enlightenment, 2018. - 256 p.
3. Zohidov, А. Introduction to Linguistic Studies / A. Zohidov - Khujand, 2013. - 212 p.
4. Journal of "Teacher Education" №7, 09. 2017.
5. Teacher # 52, 2013, No. 5, 2016, No. 6, 2017, No. 9 2018.
6. Hodjiev, S.H. «Methods of Teaching Tajik» / C. Hojiev. - Khujand: The Light of Enlightenment, 2009. - P. 220-230.
7. Hojiev, S.S. "Analysis and Variations at the Tajik language Lessons" /. - Khujand, -2013. - P.21-39.
8. Tajik Language Dictionary. Part 1-2. - Moscow, 1969.
