РОҲҲОИ ТАЪЛИМИ САЛОҲИЯТҲОИ ЗАБОНИ ДАР ДАРСҲОИ ЗАБОНИ ТОЦИКИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ТДУ 81.2Т. ТКБ 4 Т

Тиллохоцаева Му^аббат Набицоновна,

н.и.ф., дотсенти кафедраи методикаи таълими забон ва адабиети тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров(Тоцикистон, Хуцанд)

Тилляходжаева Мухаббат Набиджоновна,

кандидат филологических наук, доцент кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы ГОУ "ХГУ имени акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд) Tillokhojayeva Muhabbat Nabijonovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of teaching methods of Tajik language and literature under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail: tillo.1972@mail.ru Вожа^ои калиди: салоуиятнока, забони тоцики, кор бо матн, машц, матни манзум, матни мансур

Шиносоа бо матнуои адабиёти классики, адабиёти муосир дар баробари аз худ кардани малакауои муайяни кор бо матн, дар бобати мавриди истифодаи як калима дар услубуои гуногуни забон низ соуибмалака месозад ва кори комплекса бо матн яке аз рощои самарабахши омодасозии хонандагон барои супоридани имтщонуо ба уисоб меравад. Дар мацола масъалауои инкишофи нутци хонандагон тавассути кор бо матн барраса карда мешаванд. Цайд карда мешавад, ки матн асоси фароуам овардани мууити инкишофи нутц дар дарсуои забони тоцика буда, он имкон медщад, ки неруи эцодии хонандагон инкишоф ёбад, боигарии лугавии ощо гана гардад, сифати нутц беутар шавад ва дар нщоят салоуияти забонии ощо афзун гардад. Таъкид мешавад, ки яке аз усулуои муассири кор бо матн иборат аз он аст, ки он унсуруои нутц, таулили услуба, лингвиста, саволуои марбут ба имло ва пунктуатсия, инчунин омодага ба хониши ифоданокро дар бар мегирад. Муаллиф бо мисолуои мушаххас исбот мекунад, ки бояд ба матнуое бартара дод, ки он бо услуби гуногун иншо шуда бошад, матн дар шакли назм бошад, дар матщо анвои гуногуни таркиби лугавии забон, аз цабили калимауои якмаъно, сермаъно, асла, ицтибоса, диалектизмуо, арго, жаргощо, табу ва эвфемизмуо мавцуд бошанд. Андешаи истифодаи матн дар омузиши забони тоцика уалли чунин мушкилоти мууими таълими мактаба, аз цабили ошно кардани хонандагон бо сарвати маънава ва ганои забони модарии худ, тарбияи муносибати эутиёткорона ва андешамандона ба каломро таъмин менамояд. Хулоса мешавад, ки шиносоа бо матнуои адабиёти классика ва муосир дар баробари ба даст овардани малакауои муайяни кор бо матн, инчунин истифодаи як калимаро дар услубуои гуногуни забон меомузонад ва гузашта аз ин кори мацмуа бо матн яке аз роууои самарабахши омодасозии хонандагон барои супоридани имтщонуо ба уисоб меравад.

Ключевые слова: компетенция, таджикский язык, работа с текстом упражнения, стихотворные тексты, прозаический текст

В статье рассматриваются вопросы развития речи учеников через систему работы над текстом. Отмечается, что текст -это основа создания на уроках таджикского языка развивающей речевой среды, которая способствует формированию творческого потенциала учащихся, пополнению их словарного запаса, улучшению качества речи и, как результат, повышению их лингвистической компетенции. Подчеркиается, что одним из наиболее эффективных способов работы с текстом является изучение элементов речи,стилистический анализ, изучение лингвистики, вопросов орфографии и пунктуации, а также обучение выразительному чтению. Автор на конкретных примерах доказывает, что следует отдавать предпочтение текстам, которые написаны в разных стилях, стихотворным текстам; текстам, содержащим разные типы лексической структуры языка, такие как однозначные, полисемичные, прямые, переносные, цитатные, диалектные, арготизмы, жаргонные, табу и эвфемизмы.

РОХХОИ ТАЪЛИМИ САЛОХДЯТХОИ забони дар ДАРСХОИЗАБОНИ ТОЦИКИ

СПОСОБЫ ОБУЧЕНИЯ ЯЗЫКОВОЙ КОМПЕТЕНЦИИ НА УРОКАХ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА

METHODS OF LEARNING LANGUAGE COMPETENCE AT TAJIKLANGUAGELESSONS

Обосновывается идея о том, что использование текста при изучении таджикского языка обеспечивает решение таких важных проблем школьного образования, как приобщение учащихся к духовному богатству и красоте родного языка, воспитание бережного и вдумчивого отношения к слову.Сделан вывод, что знакомство с текстами классической и современной литературы, наряду с приобретением определенных навыков работы с текстом, также учит употреблению одного слова в разных языковых стилях, а комплексная работа с текстом является одной из самых эффективных способов подготовки учащихся к экзаменам.

Key words: competence, Tajik language, work with the text of the exercise, poetic texts, prosaic text

The article dwells on the issues beset with development of studentsл speech through the system of working on the text. It is underscored that the text is the basis for creating a developing speech environment at the Tajik language lesson promoting formation of creative potential of students, replenishment of their vocabulary, improvement of quality of speech and, as a result, increasing their linguistic competence. The author of the article lays an emphasis upon the idea that one of the most effective ways of working with text is the study of elements of speech, stylistic analysis, the study of linguistics, spelling and punctuation issues, teaching expressive reading as well. The author on specific examples proves that one should give preference to texts written in different styles, poetic texts; texts containing different types of lexical structure of the language, such as unambiguous, polysemic, direct, figurative, quotation, dialectal, argotisms, jargon, taboos and euphemisms being taken into consideration as well. The idea is substantiated that the use of the text in the study of the Tajik language provides a solution to such important problems dealing with school education as familiarizing students with spiritual wealth and beauty of their native language, fostering a careful and thoughtful attitude to the word. It is concluded that familiarity with texts of classical and modern literature, alongside with acquisition of certain skills in working with the text, also teaches the use of one word in different language styles, and complex work with the text is considered to be one of the most effective ways to prepare students for exams.

Дар таълими забони точикй инкишофи нут;и хаттй ва шифохии хонандагон хеле мухим махсуб мешавад. Имруз, дар шароите, ки кариб дар хама фанхо аз супоришхои сершумори тестй мавриди натичагирй ва арзёбии дониш истифода мекунанд, масъалаи мазкур боз хам умда ва мубрам махсуб мешавад.

Дар шароити вокеияти муосир тарбияи шахсе, ки сохиби санъати гуфтугуи шифохй, фарханги нут;и шифохй ва хаттй мебошад, нихоят зарур буда, он вазифаи аввалиндарачаи хар як омузгори забон ва адабиёт ба хисоб меравад. Ва ин тасодуфй нест, зеро малакахои кавии нут;и шифохй ва хаттй барои бехтар азхуд кардани мундаричаи дигар фанхо, афзоиши таваччух ба адабиёт ва забони точикй ва ба кобилияти онхо эътимод бахшидан кумак мекунанд. Fайр аз он, онхо дониши умумичахониро, ки дар дигар намудхои фаъолияти таълимй ва дигар фаъолияти инсон истифода мешаванд, ифода мекунанд.

Дар усули забони точикй чахор самти ба хам алокаманд оид ба рушди нут; чудо карда шудаанд:

1) азхуд кардани меъёрхои забони адабй;

2) ганй гардонидани таркиби лугавй;

3) омузиши сохти грамматикии нут;;

4) таълими намудхои гуногуни фаъолияти нут;.

Асоси хама ин корхо калом мебошад. Кашфиёти хурд хамеша ба чустучухои нав ташвик мекунанд. Хдмин тавр, аз дарси аввали кор бо лугат бояд огоз мешавад, ки муваффакияти ин усул ба максаднокй ва усул ташаккули салохияти забондонии хонанда вобаста аст. ^исми мухими кор бо лугат аз худ кардани калимахои нави ношинос мебошад. Тафсири лугат ва кори имло аз усулхои дар дарс чорй кардани шиносой бо калимае огоз мешавад. Муаллим дарсро чунон бояд ташкил намояд, ки шогирон на танхо калимаи хифзшударо номбар кунанд, балки вазъиятеро ба вучуд орад, ки серхаракати ва чиддияти равонии фаъолро талаб мекунад. Амалхои муайянеро ичро карда, худи донишчуён бояд калимаи навро пайдо кунанд. Дар чараёни чунин чустучу, кобилиятхои зехнии онхо рушд мекунад, имкони иловагй барои ташкили такрори гузаранда дар дарс дар мавзуъхои гуногун ба миён меояд. Техникаи charade (шарада), ки ба точикй шартан бо истилохи "чистон" унвон менамоем, дар ин холат хеле хуб кор мекунад:

• Зиракиро инкишоф медиханд.

• Такрори хамачонибаро таъмин мекунанд.

Чунин тарзи калимаи навро дарёфтан ба гайрат ва чидду чахди хонандагон таъсири мусбат расонида, барои таъмини салохиятнокии онхо мусоидат менамояд:

1. харфи аввал бо решаи калимаи "БООДОБ" огоз мешавад;

2. харфи дуюм харфи аввали муродифи калимаи "ОДАМ" аст;

3. харфи сеюм хичои дуюми калимаи ифодакунандаи номи гули кухист;

4. харфи чорум харфи охирини пайвандаки пайвасткунанда аст;

Ин кадом калима аст ? Хонанда бояд харфи аввали решаи калимаи "боодоб"- ро ёбад, харфи нахусти муродифи "одам"- инсонро ба он чамъ намояд ва билохира, хичои дуюми гули кухии "лола"-"ла"- ро ба ду харфи аввал ёфтааш чамъ намояд дар нихоят калимаи матлубро ёбад. Калимаи мазкур "ОИЛА" аст.

Зимни истифодаи методи мазкур барои дарёфтани калимаи нав, ки он ба бойшавии таркиби лугавии хонандагон мусоиду созгор аст, инчунин таквият, такрор ва тахкими донишхои пештаргирифтаи онхо амалй мегардад

Дар мисоли намунаи болой хонандагон бояд малакаи муайян кардани решаи калимаро дошта бошанд, яъне тахлили таркиби калимаро тавонанд, дар бобати муродифот бояд маълумот пайдо кунанд, дониш ва чахонбинии шинохти табиат ва инчунин дар бораи пайвандакхо ва анвои он маълумоти назариявй дошта бошанд. Яъне максади истифодаи ин метод аз як тараф шавковарии дарс, гуногунрангии лахзахои дарс бошад, аз тарафи дигар санчиши донишхои пешин, таквияти мавзуъхои гузашта ва аз хама мухим бой намудани таркиби лугавии онхо махсуб мешавад.

Мо инчунин дар мавриди кор бо лугат аз усулхои бозй фаъолона истифода мекунем. Масалан, бозии "Ровй" дар байни хонандагони тамоми синну сол маъмул аст. Аз ровй даъват карда мешавад, ки дар хона матни нуткеро тахия кунад, ки дидаву дониста якчанд хатои имлой ё грамматикиро дар бар гирад. Баъзан муколамахои хонандагонро бо вайрон кардани меъёрхои гуногуни забон пешакй сабт кардан низ мумкин аст ва хангоми гуш кардан хатохоро ёфта, навъи он галатхоро муайян намуда, мухокима намудан низ ба фоидаи кор аст. Пеш аз шиносой бо калимаи нав, пешниход менамоем, ки дар бораи калимаи наве, ки мавриди шиносой карор гирифтааст, лугати тафсирй тартиб диханд. Чунин навъи кор низ барои хам ганомандшавии таркиби лугавии хонандагон ва хам ташаккули малакаи кор бо лугатхои тафсирй созгор мегардад.

Шиносой бо лугати нав инчунин тавассути намудхои гуногуни диктант мусоидат мекунад, аз калиди диктантхои визуалй, аз хотир, эчодй, озод, "Диктанти хомуш" хангоми азхудкунии меъёрхои имло мувофи; аст. Усули гузаронидани он чунин аст: хонандае варакаеро нишон медихад, ки дар он калима дар шакли хато навишта шудааст. Хонандагон шакли дурусти калимаро бо риояи ;оидахои имло дар дафтар ;айд менамоянд ва сипас тавассути тахтаи электронй варианти дурусти калима намоиш дода мешавад ва дар натича арзёбй ва худбаходихй амалй карда мешавад.

Дар ин маврид усули кор бо матни вайроншуда низ хеле пурмахсул ва натичанок махсуб мешавад. Хддафи он пешгирии хатохо дар суханронй, ташаккули нут;и мураттаби шифохй. истифода карда тавонистани калимахо бо маънои мачозй мебошад. Барои мисол метавон чунин супоришро пешниход намуд:

Супориш: Матни тахрифшударо хонед. Синонимхои калимахои ишорашударо ёбед. Дар кори худ хатман аз лугати тафсирй ва лугати муродифхо истифода баред. Фахмонед, ки интихоби калима ба чй асос ёфтааст.

Тачрибахо нишон медиханд, ки яке аз вариантхои кори самарабахш кор бо матн мебошад, ки унсурхои нут;, тахлили услубй, лингвистй, саволхои марбут ба имло ва пунктуатсия, инчунин омодагй ба хониши ифоданокро дар бар мегирад. Бояд ба матнхое бартарй дод, ки он бо услуби гуногун иншо шуда бошад, матн дар шакли назм бошад, дар матнхо анвои гуногуни таркиби лугавии забон, аз кабили калимахои якмаъно, сермаъно, аслй, и;тибосй, диалектизмхо, арго, жаргонхо, табу ва эвфемизмхо мавчуд бошанд.

Шиносой бо матнхои адабиёти классикй, адабиёти муосир дар баробари азхуд кардани малакахои муайяни кор бо матн, дар бобати мавриди истифодаи як калима дар услубхои гуногуни забон низ сохибмалака месозад ва кори мачмуй бо матн яке аз роххои самарабахши омодасозии хонандагон барои супоридани имтихонхо дар Маркази миллии тестй мебошад.

Ташаккули нут;и шифохиву хаттй хамон ва;т самарабахш хохад буд, агар он хар руз, хар дарс ва бонизом гузаронида шавад.

Натичаи них,оии х,ар навъи кор бо лугат эчоди як па^луи нави нут;и шифох,й ва хаттии шогирдон аст.

Усули дигари чолибе, ки ба хонанагон дар ташаккули нут;и онх,о кумак мекунад, ин усули «ми;нотис» мебошад. Мо аз хонандагон хохдш мекунем, ки тасаввур кунанд, ки калимае, ки мо дар дарс мавриди баррасй ;арор додаем, нога^он ба охднрабо табдил ёфт, ки ;обилияти чалби дигар калимах,оро дорад, ки хдтман аз чихдти маъно наздиканд. Бо ташкили чунин "майдони ми;нотисй", шогирдон барои баёнсозй, х,ифзи лугат^ои дигар балад мешаванд. Масалан калимаи "ораз" ми;нотис бошад, кадом вожа^ои дигарро метавонад ба худ рабояд? Хонандагон муродифоти ин вожаро аз ;абили чех,ра, руй, афт, башара, андом, намуд ва амсоли он номбар менамоянд. Аз ин калимах,о тавассути ровдои меъёрии калимасозй калимах,ои нав месозанд, аз онх,о ибора, аз ибора чумлах,ои сода ва аз чумлах,ои сода чумлах,ои мураккаб созмон дода, ба ин минвол ташаккули салохдяти забонй ва коммунитивии онон амалй мегардад.

Хдмин тари;, бо истифода аз усул^ои гуногуни муассири педагогй, дар рушди нут;и шифохй ва хаттй ба натичах,ои муайян ноил шудан мумкин аст. Бо чорй намудани ин усулвдо салох,иятнокии хонандагон пурзур мешавад, муста;илияту фаъолиятнокии онх,о дар дарс таъмин мегардад. Гузашта аз ин дарс шав;овару муассир мегардад ва гановати забони модарй аз чониби талабагон ами;тар омухта мешавад.

ПАЙНАВИШТ:

1. Азимов, Э. Г.П. Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам)/Э.Г.Азимов, А.М.Щукин.: ИКАР, 2009.-362 с.

2. Епихина, Н. О. Обогащение языковой компетенции студента в образовательном процессе вуза : автореф. дис... канд. пед. наук/Н.О.Епихина.-Красноярск, 2001.

3. Меркурьева, Н. М. Полисемия и омонимия композитов. Лексикографический аспект / Н. М.Меркурьева//Филологические науки. Вопросы теории и практики- 2017- № 7 (73).-3. C. 146-148.ч.3.

4. Меркурьева,Н.М.Проблемы становления антонимо-синонимических парадигм композитов / Н.М.Меркурьева // Филологические науки. Вопросы теории и практики-2018- № 3 (81).- С. 346-349. ч. 2.

5. Хдкимова, Ш.И. Арзёбии чамъбастии дониши донишчуён/Ш.ИДакимова//Довталаб (мачаллаи иттилоотию методй ва илмии Маркази миллии тестии назди Президенти ЧТ).-№1.- 2019.-С.231-233.

6. Хдкимова, Ш.И. К Особенности формирования профессиональной компетенции будущих учителей-филологов/Ш.ИДакимова,М.Умарова//"Номаи донишгох,"-и Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б^афуров. Силсилаи илмх,ои гуманитарй ва чомеашиносй.-2018.- №3 (56) - С.207-2012.

REFERENCES:

1. Azimov, E. G. II. New Dictionary of Methodological Terms and Notions (theory and practice of teaching languages) / E.G. Azimov, A.M. Shchukin: IKAR, 2009. - 362 p.

2.Epikhina, N.O. Enrichment of the Student's Language Competence in the Educational Process of the University: synopsis of candidate dissertation in philology / N.O. Epikhina.-Krasnoyarsk, 2001.

3. Merkurieva, N.M. Polysemy and Homonymy of Composites. Lexicographic Aspect / N.M. Merkurieva // Philological Sciences. Issues of Theory and Practice. - 2017- № 7 (73). - 3. - P. 146148. - P. 3.

4. Merkurieva, N.M. Problems Beset with Formation of Antonymic-Synonymous Paradigms of Composites / N.M. Merkurieva // Philological Sciences. Issues of Theory and Practice-2018- No. 3 (81) .- P. 346-349. - V. 2.

5.Hakimova, Sh.I. Establishment of Final Knowledge of Students / Sh.I. Hakimova // Graduates (Informational-methodical and scientific journal of NTS under the Auspices of Tajikistan Republic President). - №1.- 2019. - P. 231-233.

6.Kakimova, Sh.I. TO Features of Formation of Professional Competence of Future Teachers-Philologists / Sh.I. Gakimova, M.Umarova // Scientific Notes of the SEI "KhSU named after academician B.Gafurov. Series of humanities and social sciences. - 2018. - No. 3 (56) - P. 207 - 2012.