CC BY
5■ !■ -,_П J .
Из глубины столетий
■ ■ н 1 I - Ч; V и.г п
.ларнг -сармат
1111 Ш ш!■■■■"'■■■.
ЩЖ'1 х
(булэр, щурматы, тазлар кабилэлэренец ерак тарихыннан)
V1?V-. У: ■ >
■: I
г ¿-Т г, V
31
¡ш
■ ШРйш
Г -А.X :т-..-к.--'. ТГЧ. лЖ V?!--
Татар этник тарихыньщ безнец эра-ныц бер меценче елда булган даве-ре фанни тикшерелу даражасе эзлек-ле равешта алып барылмый. Бабаларыбыз булып саналган скифлар, сарматлар, Ъун-нар, борынгы тереклар, угызлар, болгар-лар, хазарларнец тарихлары буенча соцгы гасырларда археологлар, тарихчылар, эт-нографлар тарафыннан ачылган фактик яцалыкларны гомумилаштереп деньяга чыгару эше бик сулпан бара. Ченки интеграция дип куп сейланелса да, идеология диган кыршау, фанни ачышларныц киц жамагатьчелекка барып житуена кирта булып тора. Шул сабаптан тарих фаненец аца эргадаш чыганакчылык белеме, археология, этнография, эпиграфика, сангать елкасенда булган казанышлары белан бул-ган байланешларе канагатьланерлек дара-жада курсателми.
Шундый житешсезлеклардан берсе татар археологиясена кагылышлы казаныш-ларны тарихчыларыбызныц файдалануы Ъам уз хезматларена кертуе артта калудан кила. Масалан, шушы сабаплар нигезенда Кенчыгыш Европа кицлекларенда безнец эрадан элек IV нче, безнец эраныц IV га-сырларында хакимлек иткан сармат кабила-ларенец тарихы, аларныц бугенге, кур-сателган регион халыкларыныц этник та-рихында тоткан урыны хакында тулы тик-шерелеп баян ителган хезматнец булмавы — шул артталыкныц билгесе.
Хатта ки, шушы артталык аркасында соцгы елларда тарихны фальсификациялау тенденциясе кутарела башлады. Археоло-гик жаЬаттан сарматлар мирасы Татар-станда Ъам Кеньяк Уралда шактый дара-жада ейранелган1. Лакин аларны тикшереп чыгудан тыш анализ ясауда кимчелеклар курена. Элеге кимчелекларнец хазерга иц аЬамиятлесе — сармат культурасыныц, археологик казылмалар курсатканча, вари-сы булган Иманкиска культурасына мена-сабатта курена. Иманкиска археологик культурасы фанда XX гасыр уртасыннан соц магълум булып танылган елка. Аны
башта археолог-галимнар А. X. Халиков, П. Н. Старостин, А. П. Смирнов, Н. Ф. Калинин, Г. И. Матвеева, Е. П. Казаков, Р. Г. Фахретдинов h. б. ейрана башлап, бу исталекларне сарматлар калдыруы турын-да нигезле бер фикер барлыкка килде. Элбатта, башлангыч даверда Иманкиска культурасы вакилларенец этник чыгышла-ры хакында капма-каршы фикерлар да бу-лып алды. Масалан, Казан археологлары А. X. Халиков hам П. Н. Старостин бу куль-тураны башта теркиларга байлап караса-лар да, соцыннан, фикерларен узгарттелар, беренчесе иманкискалелар — балтлар, икенчесе славяннар диган натиж;ага кил-делар2. Археолог Е. П. Казаков иманкиска-леларне терки сарматларныц угорлашкан варислары диган фикерда тора. Аныц фи-кере Иманкиска культурасыныц VII гасыр-да юкка чыгып, аныц урынына Кушнарен-ко культурасы (угор) барлыкка килу белан ацлатыла.
Иманкиска культурасын хасил итуче сарматлар IV гасырныц соцгы чирегена кадар Арал дицгезенец Кенчыгыш ягында яшаганнар. Ьуннар hежyме вакытында (IV гасырда) узларенец ж;айлауларе булган
Кеньяк Уралга киталар3. Бу ж;ирларда алар аз санлы угорлар белан аралашып Урта Идел буйларына кадар таралып урнашалар. Сарматлар янына Идел-Урал арасына VI гасырныц икенче яртысында Терки каганаты тезелу даверенда угорларныц яца бер зур дулкыны кучеп кила hам алар та-эсиренда соцыннан Иманкиска археологик культурасы югала4. Е. П. Казаков тикшере-нуларе буенча алеге даверлардан калган сармат каберлекларенда табылган предмет-лар арасына сарматларга хас узенчалекле культура элементлары белан берга угорлар-га хас асбаплар да килеп кера. Галим ул ка-берлекларне калдыручыларны «поздние сарматы» (соцгы сарматлар) дип атый. Соцгы сарматлар Иманкиска культурасын тезуче теп кавем була.
Иманкиска культурасына исем берен-че мартаба Татарстанныц хазерге Лаеш районы Иманкиска авылында табылган ар-хеологик культура узенчалеклареннан чы-гып бирелган5.
Иманкиска археологик культурасы си-стемалы итеп археолог П. Н. Старостин та-рафыннан ейранелде. Аныц 1967 елда чык-кан хезматенда бу культурага кагылышлы
Имэнкискэ истэлеклэренец урнашуы. I - шэИерлеклэр, II - авыллар, III - табылдыклар, IV -каберлеклэр. Старостин. П. Н. Памятники именьковской культуры // Археология СССР. Свод археологических источников. - М., 1967. - Вып. Д 1-32. - С. 49.
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
336 apxеoлoгик кaзылмa ypыны тагаенла-неп кypcатела6. Coигы еллapдaгы тaбыш-лapны дa иcапка aлгaндa Иманкиcка apxeo-лoгик кaлдыклapыныц тaбылy ypыннapы 400 беpамлектан apтык caнaлa. Capмaт кyльтypacыныц эзлаpе caклaнгaн геoгpaфик елканец чиклаpе бyгенге кенда Пензa елкаcе Ora елгacы бyйлapыннaн aлып Кеньяк Уpaлгa xатле ж;аелган Идел-Уpaл бyйлapындa IV-VI гacыpлapдa магълYM бул-гaн capмaт дoминaнты бyлгaн кyльтypaны фанда яна да Иманктека — Typбacлы тее-ме белан да тагaенлилаp. Ченки Кеньяк Уpaлдa capмaтлap нигезлаган кyльтypa Typбacлы иcеме белан тaнылгaн бута.
Capмaтлap Идел-Уpaл бyйлapынa ки-леп yтыpгaндa, yтpaк тopмышкa кyчкан, игенчелек белан каcеп итyче кaбилалаp бута. Aлapгa кaдаp бу елкалаpда яшаган теpки телле hам yгop телле кaбилалаp кyчма тopмыш глып бapгaннap.
Capмaтлapныц Кеньяк Уpaлдaн глып Ora елгacы бyйлapындaгы бapлык кyчма кaвемнаpга кyльтypa таэcиpе зyp бyлa. Tеpки кaгaнaтлapныц кyтаpелy вaкытындa VI гacыpдa Иманкиcка кyльтypacын бap-лыккa китеpган capмaтлap янынa кеньяк-тaн capмaтлapныц яцa дулкыны дa килеп ypнaшa7. Бу oчpaктa capмaтлap yгpo-финнap белан кyльтypa таэ-сире аша гына тугел, турыдан-тypы apaлaшып яши бaшлыйлap.
Кaмa бyендa capмaтлapныц IV-V racbip чигенда беpенче дул-кын булып килган чopыннaн кaл-ган aтaклы Иcке Typaй кaбеpле-ге магълум. Иcке Typaй кaбеpле-ге белан беp ук давеpлаpдан кaл-гaн Иcке Maйнa, Maзyнин кaбеp-леклаpеннан тaбылгaн кopaллap, caвыт-caбa, чyлмаклаp, тейма-лаp, ж;ылы як дицгезлаpенда гена бyлa тopгaн кaбыpчыклapдaн яcaлгaн бизану айбеpлаpе, кaбеp-лаpнец тезелеш кoнcтpyкцияла-pе, aеpyчa лаxет yемнapы булу — aндa кумелган кешелаpнец кеньяк дaлaлapдaн кучеп килга-нлеклаpен, aлapныц тoтpыклы тpaдициoн йoлa-гaдатлаpен ca^ лaгaнлыклapын кypcаталаp8. Ko-paл hам caвыт-caбaлapныц ^a^
ныц Cacaнилap давеpе ocтaлapыныц эшла-pе, ж;ылы яклapдa гынa тaбылa тopгaн айбеpлаp, кaбеpга куму йoлaлapы Иcке Ty-pa^ Иcке Maйнa, Maзyнин кaбеpлеклаpена кумелган Typ иялаpенец capмaт hам yrop-лap яшаган Apaл дицгезе буе дaлaлapын-нaн килганлеклаpен далилли. Aлapныц га-беpлаpе янындa янаша yrop кaбеpлаpе булу hам capмaт тpaдициялаpенец бoлapдaн coц кaбaтлaнмaвы, coцгылapыныц беpенчелаp apacындa йoтылып бетуе xaкындa гайли. Бoлapныц йoтылып бетуен тизлатуга Уpaл бyйлapыннaн (VII йезда) килеп кучеп yrbip-гaн Kyшнapенкo hам Kapaякyп кyльтypa-лapы (yгopлap) вакиллаpе да елеш rap-талаp9.
IX racbip ypтaлapындa Идел-Уpaл буй-лapындaгы yгopлapны Уpтa Aзиядан чык-кaн теpки кaцлылap кыcpыклaп чыгapaлap. Kaлгaн yгopлap hам Иманкиcка кyльтypa-cы вapиcлapы, шул гacыp axыpындa Уpтa Идел бyйлapынa кучеп килган бoлгapлap белан кушылып, яцa — Бoлгap даулате тезилаp10. Уpтa Уpaлдaн X racbip axыpын-дa yгopлapныц яцa теpкеме Уpтa Иделга килеп ypнaшa. Apxеoлoг E. П. Kaзaкoв яцa килеп yтыpгaн yгopлapныц «Чиялек» куль-тypacын aлып килyлаpен язa. Чиялек куль-
Пятимapы I кaбepлeгeндэ тaбылгaн бaкыp кaзaн. К. Ф. Cмиpнoв. Capмaты нa Илeкe. - M., 1975. - С. 11.
TATAPЛAPHЫH CAPMAT БAБAЛAPЫ
Борынгы терки сугышчысыныц Турай кабер-легендэ табылган очлымы. История Татарской АССР ( древнейших времен до наших дней). -Казань, 1968. - С. 30.
турасын калдыручылар Шишмз елгасы буйларыннан Урал арты далаларына кадар ж;аелган киц майданнарда таралганнар11.
Соцгы килган угорларны XIII-XIV йезларда Урта Идел буйларына миссионер-лык максатында килеп йерган католик мис-сионерлары куреп, венгр теленда аралашу-лары хакында узларенец тарихи хабар-ларен язып калдырганнар.
Безга хазер югарыда тасвир ителган тарихи материалларны (археологик казыл-маларны) куеп, аларныц язма, яки тел чы-ганакларында ни дараж;ада чагылыш таба алуына тукталып утарга кирак.
Борынгы венгр хроникачылары магъ-луматларына караганда, IX гасыр ахырын-да Урта Идел Ъам Урал буйларыннан Ду-найга килеп урнашкан чакта, аларныц тубандаге кабила исемнаре теркалеп калган: Булар (Ви1аг), Тазлар (Та71аг), Иено (Jeno), Дурматы (Суогша^, Унгар (Ungar), Усарган (Osergen), Каче (Keszi), Ма^ар (Mogyeri), Иулга, Дулга (Cyula) h. б.12
Санап утелган кабилаларнец Дунай буйларына угорлар белан кушылган сар-
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
мат кабилаларе иканлегена кайбер далил-лар бар.
1. Булар. Булар — XII-XIII гасырларда яшаган Болгар даулате башкаласы. Ул ата-ма бугенге кенда да Булар шаhаре ж;име-рекларе естенда утырган Билар исемле рус авылыныц исеме буларак магълум. Булар шаhаре hам аннан чыккан населларнец шаж;араларе матбугатта игълан ителде13. Алардагы магълуматларны естап Булар ка-биласе кешеларенец сарматлар берлегена керган халда Урта Азия ягыннан килганлек-ларен дагъва итабез. Булвр этно-топонимы-ныц татар куплек форматы -лэр белан яса-луы аныц борынгы заманнарда ук терки кавем иканлеген сейли: Булардан чыккан кавемнар XIV йезда Агыйдел, Ь1к, Нократ, Зай, Шишма, Шушма, Казанка, Зея елгала-ры буйларына килеп утыруга язма hам фольклор да яшаган хабарлар бар. Терки буларларнец угор башкортларга бернин-ди этник байланеше да юк. Венгр галиме Ю. Ф. Немет болай дип яза: «Первоначальный язык башкир, так называемый прото-башкирский язык, как предполагается, должен был быть одной из форм древневен-герского языка»14.
Борынгы Урта Азия hам Кенчыгыш Теркестан тарихы белгечларенец хезмат-ларенда Билу, Пулай атамалы терки ка-билалар, угызлар арасында, безнец эрага кадар 111-103 елларда ук Кытай елъязма-ларында теркалеп калынганнар15. Алар Тянь-Шань тауларыныц теньяк итакла-ренда яшаганнар. Безга Кытай чыганакла-рында татар этнонимын дада, тата раве-шенда аталулары хакында синологларныц хезматларе аркылы танышырга туры кил-де. Моныц шулай булуын борынгы кытай теленда «р» авазы булмау белан ацлаталар. Димак, борынгы кытай чыганагында пулай этнонимы татар телена кучерганда булвр равешенда яцгыраган булып чыга. Монгол тарихы чыганакларында 1236 елгы поход вакытында «Булвр» илен яулап алу вакый-гасы теркалган16.
Алда китерелган тарихи хабарларда иска алынган пулай / булар кабиласе без-нец эрага кадар II гасырда Алтай тауларын-нан Кара дицгез буе далаларына кадар ж;ир-ларне билап алган Сармат кабилаларе со-юзына керган дип саныйбыз. Ченки VIII
д
racbipmiH икенче, яpтыcы X гacыpныц бе-pенче яpтыcындa Идел-Кaмa буе бoлгap-лapы даулате тезелуда кaтнaшyчылap apa-cындa бyлаp кaбилаcе да булган. Шул давеpдан биpле бyлэp тapиxи эттонимы-ныц Идел-Кaмa бyйлapындa XXI racbipra кеpганда да oнытылгaны юк, ул тaтap xan-кыныц тapиxи aцындa caклaнып кила.
2. Taзлap. Элеге этнoним беpенче маpтаба ^ек телена cемaнтик магънаcе таpж;ема ителеп ^ек тapиxчыcы Геpoдoт (безнец эpaдaн элек 490-424 еллap) xезма-тенда телга anbrna: «Cкифлap иленец ap^rn-дaгы дaлaлapны уткач, биек тayлap ита-генда тyмыштaн пелаш (ягъни чачcез) бул-гaн иpлаp hам xaтын-кызлapдaн тopгaн га-била яшаган»17. Бу xaлыкны к^^ппей» дип aтaгaннap. Геpoдoт aлapныц теленнан магълум булып кaлгaн «acxи» (aчы) cyзен да теpкап кaлдыpгaн18. Taтap теленда пелаш кешелаpне, шyлaй ук бaш т^ете aвыpyлы-лapны ma3 дип aцлaткaн cyз бap. Бopынгы теpкилаp apacындa чачлаpне кыpдыpып йеpтy гaдате, яки бaш oчындa беp тoтaм чач ycтеpy гaдате магълум. Шушы нигезда Геpoдoт xезматендаге «пелашлаp иле» диган гыйбapане «maзлap» этнoнимыныц cинoнимы дип габул итаpга мемкин. Бу cyздаге куплекне aцлaтyчы -лap фopмaнты дa алеге фикеpнец pacлыгы фaйдacынa далил.
Taзлap этнoнимы Кaзaн apтындaгы ике aвыл иcеменда да caклaнгaн. Ул aвыллap-ныц беpенчеcе Иcке Taзлap (xазеp Taш-чишма дип тееме yзгаpтелган, Taтapcтaн-ныц Этна paйoнынa кеpа). Икенчеcе Яцa Taзлap, xазеp Бaйкaл дип йеpталаp (Taтap-CTa^ Apчa paйoны). Taзлap кaбилаcенец ypтa гacыpлapдa Cебеpдаге тaтapлap apa-cындa дa бyлyгa далиллаp бap. Mаcалан, aндaгы Tacлap (Taзлap) aвылы xaкындaгы тубандаге айтем магълум:
«Tarnap aймaк maбышкaн,
Taнa cyen cыйлaшкaн»I9.
Бу фaкт тaзлapныц бopынгы зaмaннap-дaн глып киц геoгpaфик майдaндa тapaл-гaн магълум теpки кaвем иканен pa^brä. Taзлapныц Cебеp тaтapлapы apacbrna Hy-гaй Уpдacы давеpенда rapy иxтимaлы бap.
3. Иено. Бу этнoнимны кaйбеp тapиx-чылap Йэнзй, Ж°нэй кебек aтaмaлap белан тацгаллаштеpалаp. Лакин алеге <orao-ним»нapныц тaтap телена xac бyлгaн Жaн-zmu, Янгaлu, Жaнкuлde, Янгuлde, Жaнmy-zaн, Янmyгaн иcемнаpе нигезенда raicrap-тып яcaлгaн Жaнaй, Жaнэкэй, Йэнэкэй кебек теpдашлаpе бap. Ианай / Данай этто-нимнapыныц XVII-XVIII racbip дoкyмент-лapынa кеpеп кaлгaн, ^c^p^ima иcем-наpдан яcaлгaн Yp^Rrap гена да булуы мемкинлеге кечлеpак. Угopлaшкaн «йенo» кaбилаcенец Идел-Уpaл бyйлapындa кглуы шикле.
4. Жypмamы (Жopмam). Taтap ша^а-pалаpенец Hyгaй Уpдacы этнocы белан байле бyлгaннapы apacындa Юpмaты шажаpаcе текcтлapы магълум. Гapап гpa-фикacындa язылгaн ул текcтлap xазеpге тa-тap гpaфикacынa кyчеpелеп бacылып чык-тылap20. Tекcтныц тapиxынa куз caлcaц, XVII гacыpдa кaбиланец теп бaбacы иcеме Жypмamы 6u pавешенда бyлгaнлыгы, а инде XIX-XX racbip текcтлapындa Юpмamы 6u, юpмamылap pавешенда кyллaныштa йеp-ганлегена игътибap итаpга тypы кила. Бo-pbrnra венгp xpoникacындa иcа aтaмa Жop-мam pавешенда теpкалеп кaлгaн.
Дopмaт aтaмacыныц килеп чыгышы маcьалаcена килганда, мapи филoлoгы Ф. И. Гopдеевныц Taтapcтaндaгы Кече hам Oлы Ч^мешан гидpoнимнapыныц этимo-лoгик магъналаpен бopынгы capмamлap этнoнимы белан байлелекта aцлaтyындa xaкыйкaть aчылa21. Mapи телчеcенец бу фикеpена кушылмый мемкин тугел. Ami тapиxи язмa чыгaнaклapдa oчpaгaн фaкт-лap миcaлындa pacлaп бyлa.
Capмaт кaбилалаpе безнец эpaныц IV гacыpындa ук тapиx cаxнаcеннан тешеп кaлcaлap дa, aлap тypындa тapиx xатеpе-нец Eвpoпaдa але XVI-XVII гacыpлapдa cы-зылгaн денья кapтaлapындa hам тapиxи xезматлаpенда Кенчыгыш Eвpoпa даулат-лаpенец «Capмaтия» дип aтaлып йеpтелy-енда кypена.22 Capмaт иcеме co^bipa^ маcалан IX гacыpдaн coц Кенчыгыш Eвpo-пaдa caклaнгaн гидpoнимнapдa, бopынгы xазаp, pyc тapиxи язмaлapындa caклaнгaн чupмeш этнoнимыныц aллoнимнapындa чaгылa. Mаcалан, Ибне Фaдлaн килган
TATAPЛAPHЫH CAPMAT БAБAЛAPЫ
921/22 елларда бертерле марилар да яшамаган Идел белан Урал арасында Щарымсан (хазер Зур Чирмешэн) исемле зур елга иска алына23. X гасыр ахырында хазар каганы Иосиф Испания яЪудена яз-ган хатында уз кул астында булган халык-лар арасында цармис исемлесе булуы ха-кында язган24.
Килеп чыгышы буенча шебЬале, XII гасырда тезелган дип хисаплана тор-ган «Повесть временных лет» исемле чы-ганакта «чермис» этнонимы телга алына25. Шунысы меЬим ки, алеге рус тарихы чыга-нагы черемис этнонимын бугенге Рязань, Муром шаЬарларе тиралегенда урта гасыр-ларда яшаган угро-фин кавемнаре этноним-нары арасында иска ала. «Черемис» этно-
Тарихи лексик берамлеклар курсат-канча, сармат сузенец беренче авазы алар-ныц VII-VIII гасырларда угорлар Ъам со-цыннан болгарлар белан катнашу процес-сында ук узгарган Ъам «с>ж;/ч» авазлары-на алышынган.
Этнонимныц икенче авазыныц а>уга кучеше да угор яки болгарлар сейлашларе таэсире буенча булган.
Хазар теленда язылган цармис, ул алеге телнец специфик авазы булган ч/цга тацгаллеге сабапле ч>ц (цармис) равешенда язуга теркалган. Терки теллар тарихыныц куренекле белгече Н. А. Баскаковныц тик-шерену натиж;аларе буенча хазар теленда ч Ъам ц диалектлар булган29.
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
нимы белан рус халкы XVI гасырныц 20нче елларыннан алып, XVIII гасыр башына кадар бугенге чуаш Ъам мари халыкларын бер-берсеннан аермый караганнар. XVIII гасыр башыннан 1918 елга кадар бу этноним факать мари халкына байле равеш-та гена танылган26. Татар язма чыганакла-рыннан ХШ-ХIV гасырлардан калган эпиг-рафик язмаларныц берсенда Чирмешан гидронимы Даримсан равешенда магълум булды27.
Чирмешан гидронимы антропоним равешенда XIX гасыр ахыры татар эпигра-фик исталегенда да сакланган28.
Сармат этнонимыныц борынгыдан узгарешлар кичереп килган вариантларын таблицада курсатканда кызыклы узенча-леклар Ьам узгарешлар ачыла.
Ц диалект сузлареннан (этнонимнар) —
Тилмац // Талмис, Пацинак, Акацир, Алт-циагир;
титуллар — болышчы // болшцы, бул-шцы
исемнар — хазар каганы кызы Цицак (чукындырылгач Ирина), Цицакион (Чича-ки) — Византия сараена килен булып тешкач Цицак // Чачак император сараен-да уз киемнаре модасын керткан30. Цицак // Чачак // Ирина — 752 елда улган.
Димак алеге тел материаллары цармис этнонимыныц чир(и)мис атамасыннан ясал-ган булуын ачалар.
Чирмеш // черемис этнонимындагы соцгы аваз тартыгы с>ш кучу процессы-
д
1 Сармат этноним Б. э. кадэр IV - XVII гасыр б. э.
2 Дормат этноним 1Х-ХХ гасыр
3 Журматы би антроп. Ьэм этноним ^П-ХХ гасыр
4 Иурматы этноним ХУП-ХХ гасыр
5 Дарымсан гидроним 922 ел
6 Цармис этноним 980 еллар
7 Чермис этноним Х1-ХХ гасыр
8 Дэримсвн гидроним 1307 ел
9 Чирмеш этноним Х^Ш-ХХ гасыр
10 Чирмешан гидроним ХУ1-ХХ гасыр
11 Черемшан гидроним ХУ1-ХХ гасыр
12 Чэрмэсэн гидроним ХУ1-ХХ гасыр
ныц Нугай Урдасы даверендаге тел узга-решларе кичеру натиж;асе дип билгеларга мемкин.
Китерелган фактлар тарихи сармат этнонимыныц борынгы хазар, болгар Ъам хазерге рус, татар, мари, чуаш телларе аркылы аларныц таэсирен кичереп бу за-маннаргача сакланганлыгын курсаталар.
Сарматлар утрак тормыш белан яшау-че кабилалардан торганлыктан, V-VI йез-ларда Урта Идел буйларына кубрак Ъам тыгызрак булып Идел белан Кама елгала-ры кушылган тебакта Ьам аларныц ярлары буйларына килеп тепланганнар. Шулай ук аларныц Зея, Миша, Кече Чирмешан, Олы Чирмешан, Зай, Шишма елгалары буйлары-на компактлы утырулары археологик исталеклар тешерелган картадан курена. Камадан теньякка таба Ъам Зайдан кенчы-гышка таба алардан калган археологик исталеклар сирак. Дурматы кабиласе да башта утрак булып шушы урында яшаган Ъам алар XV гасырга кергач кена Нугай Ур-дасы халкы таэсире белан кучма тормыш
белан яшауга керешалар.
Иманкиска культурасын калдырган терки телле сарматларныц Идел-Кама буй-ларында яшаган IV-V гасырларда, аларга курше булган кавемнарга, албатта, бер-кадар тел, культура йогынтысы да булмый калмаган. Ул гасырларда бу ж;ирларда хазерге татар, венгр, мари, удмурт, чуаш халыкларыныц кайбер этник компонентла-ры яшаганнар. Болардан венгр кабилаларе кучма тормыш белан яшаса, чуаш, мари, удмурт, мордва халыкларыныц бабалары кубрак урман, аучылык, балыкчылык, кор-тчылык белан шегыльланган. Шунлыктан, болардагы игенчелек Ъам терлекчелек куль-турасы белан байле терминнарныц кайбер-ларе сарматлардан алынган дип билгеларга мемкин. Аны укучыларыбызга таблица равешенда такъдим итабез. Сармат те-леннан алынган, узгартелган дип саналган атамалар таблицада курсив белан язылды-лар. Мисаллар Будапештта, Маскауда Ьам Ленинградта чыгарылган ике телле сузлек-лардан сайлап алынды31:
Татар теле Вешр тете Удмур ттепе Мари теле Чуаш тете Мордва теле
1 арпа агра йьщы шаз урна шуш,чуж
2 арыги ГОШ зег урока ыраш розь(гог)$\тя&гш
3 этэч какав атас агыган автан атяки
4 ппвтди Ъагау така тага така боран
5 бодай Ьиш чабей шыдан тула тозер
б двя йгме дуэ верблюд теве верблюд
7 итак кепуег нянь кинде, сыкыр сакар КЕПИ
8 сапы таЬ сезьы щупьо селе пинем
9 инэ, сыер/тана 1еИеп скал ушкал вне ?
10 тавык/чебеш 1уйк курег чыве чах сараз(фарсычахораз)
11 тары коке тори тары вир сура, ямке
12 угщбога Ыка ош ушкыж вакар бык
Элбатта, терки сарматларга курше булган халыкларныц барысына да аларныц таэсире бер терле булмый. Масалан, уд-муртларныц бабалары хазерге ж;ирларена
факать XIV гасыр ахырында гына килеп урнашканнар. Ихтимал, удмуртларга када-рге бу урында сарматлар белан курше бу-лып яшаган угорларныц бер елеше, яца,
ТАТАРЛАРНЫН, САРМАТ БАБАЛАРЫ
Каманыц югары ягыннан килган кавем белан кушылып та киткандер, ченки удмур-тлар арасындагы кара чачле, кара тутлы кешелар очрый торган бисерман кавеме узенец уткане Ьам рухи маданияте белан кызыклы. Элбатта, удмурт телена рус теле таэсире да курена. Мисалга арпаны бел-дерган терминныц (йыды) рус сузе едадан керган суз булуы ихтимал. Э инде нянь, тары атамалары сарматлардан керган дип кена кабул итарга мемкин. Венгр теленда барай, буза, теве, кенйер, теИен, тюк, квлес (келча?), бека сузларе сарматлардан керган сузлар.
Венгрларныц 2-3 гасыр буе янаша яшаган утрак тормыш белан иген игуче сар-матлар теленнан алынган сузларе але ми-сал итеп китерелганнаре белан гена да бет-мидер.
Мари халкыныц турыдан-туры сармат-лар белан катнашы аувале Муром, Рязань якларында яшаган вакытта булып, алар те-ленда уржа, кинде, сыкыр, шульо, чыбе, тары кебек терки тел атамалары калган.
Чуашлар меселманлыкка кермаган бол-гарларныц варисы булып, алар теленда Урта Идел буенда игенчелек белан яшаган халыктан куп терминнар кабул ителеп сак-ланган.
Мордваларныц сарматлар белан арала-шуы — аларныц бер кардашларе саналган бортаслар аркылы булган дип фараз итела. Лакин алар теленда сарматлардан калган алынмалар азрак: розь, атякш, боран, бык.
Сармат кабилаларенец Идел-Урал буй-ларына килеп Иманкиска-Турбаслы куль-турасы дип аталган археологик культура калдырулары археологлар тарафыннан тепле итеп расланган. Аларныц яшау раве-ше буенча утраклык, игенчелек белан шегыльлануларе да исбатланган. Сарматлар ГУ-У гасыр чигенда Ъуннар кучеше ва-кытында Арал дицгезенец кенчыгышында-
гы далалардан Кеньяк Уралга, Урта Идел буйларына килеп утырырга мажбур була-лар. Алар Идел-Урал буйларына килганда терки телле булып, монда угор кабилаларе белан нык аралашып яшаганнар. Гарча узларенец ыру-кабила структурасын югал-тмасалар да, алар угорлар тарафыннан тел ягыннан ассимиляциялану кичерганнар. Сарматларныц шактый зур кабилаларе бу-лып, журмат, булар, тазлар, янай, Идел бу-енда болгарлар, Дунай буенда венгрлар эт-ногенезында катнашканнар. Утрак тор-мышлы сарматлар аша угор-финнар терки теленнан куп кена иген-тару атамаларын кабул итканнар. Угорлашкан сарматлар але XIV гасыр башында да угор теленда сейлашканнар Ьам меселман диненда бул-маганнар. Аларныц исламга кера барула-ры, болгарлар белан бер ук вакытта 13301350 елларда татарлашу процессын киче-руларе «Юрматы шажарасе» материалла-рыннан кузатела. Аксак Тимернец утрак тормыш алып баручы шаЬар-авылларны 1395 елдан соц туздыруы натижасенда Булар шаЬареннан сармат токымнары ты-нычрак урынга барып узларенец тормыш равешларен саклап яшауне давам итканнар, а инде журматы токымнары ярымкучма тормыш белан яшауне кулай курганнар. Аларныц кучма тормышка кучуларе Нугай Урдасы тезелгач, аныц составында давам иткан. Сарматларныц варислары булган татарлашкан журматылар Идел-Кама буй-ларыцдагы утрак тормышларын ташлап, Зай, Шишма, соцрак Сакмар, Даек буйла-рына кадар житеп кучма тормыш алып бар-ганнар. Сарматларныц алеге журматы, булар, тазлар кабилаларе башта Идел-Кама буе болгарлары этногенезында катнашып, соцыннан алар аркылы Идел-Урал буе та-тарлары этник тарихында актив катнаш-каннар.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Старостин П. Н. Памятники Именьковской культуры. - М., 1967. - 48+26 с.; Смирнов К. Ф. Сарматы на Илеке. - М., 1975. - 174 с.; Сокровища сарматских вождей и древние города Поволжья. - М., 1989. - 280 с.; Халиков А. Х. Татарский народ и его предки. - Казань, 1989. - 222 с.; Казаков Е. П. Новые археологические материалы к проблеме ранней тюркизации Урало-Повол-жья // Татарская археология. - 1999. - № 2. - С. 22-38 и др.
2. Казаков Е. П. Новые археологические материалы... - С. 28; Кляшторный С., Старостин П. Пра-славянские племена в Поволжье // История татар с древнейших времен. В 7 т. - Казань, 2002. - Т. 1. - С. 210-217.
92,
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
3. Казаков Е. П. Новые археологические материалы... - С. 28.
4. Там же. - С. 29.
5. Халиков А. Х. Указ. соч. - С. 62.
6. Старостин П. Н. Указ. соч. - С. 42.
7. Казаков Е. П. Финно-угры и индоиранский мир в средневековье: проблемы взаимодействия (рукопись). - С. 6. Из личного архива автора.
8. Там же. - С. 2-3.
9. Казаков Е. П. Новые археологические материалы... - С. 29.
10. Там же. - С. 30.
11. Там же.
12. Немет Ю. Ф. Венгерские племенные названия у башкир // Археология и этнография Башкирии. - Уфа, 1971. - Т. IV. - С. 249-262.
13. Эхматжанов М. Нугай Урдасы: татар халкыныц тарихи мирасы. - Казан, 2002. - Б. 138-149.
14. Немет Ю. Ф. Указ. соч. - С. 253.
15. Турсун Набиджан. Вопросы политической истории уйгуров в китайской историографии. -М., 1998. - С. 19; История Чувашской АССР. - Чебоксары, 1966. - Т. I. - С. 25.
16. Данзан Лубсан. Алтан тобчи («Золотое сказание»). - М., 1973. - 228 с.
17. Геродот. История. В 9 кн. - Л., 1972. - С. 192.
18. Там же. - С. 193.
19. Валеев Ф. Т. Западносибирские татары во второй половине XIX — начале XX вв. Историко-этнографический очерк. - Казань, 1980. - С. 36.
20. Эхматжанов М. Нугай Урдасы: татар халкыныц тарихи мирасы. - Казан, 2002. - Б. 76-91; Башкирские шежере. - Уфа, 1960. - С. 27-50; Эхматжанов М. Нугай Урдасы Ьам аныц татар этник тарихына менасабате // Из истории Золотой Орды. - Казань, 1993. - С. 145-146 и др.
21. Гарипова Ф. Г. Татарская гидронимия. - Казань, 1998. - Кн. 1. - 336 с.
22. Подосинов А. В. Восточная Европа в римской картографической традиции. - М., 2002. - С. 29, 30, 40, 46, 55-57 и др.; Страбон. География. В 17 кн. - М., 2004. - С. 182, 190; Меховский М. Трактат о двух Сарматиях. - М.-Л., 1936. - 288 с.; Комнина А. Алексиада. - М., 1965. - С. 131, 170, 201, 203, 274 и др.
23. Эл-Мекътадирнец саклаблар падшасына илче итеп жибарган Мехаммат ибн Селайман хи-маясендаге Эхмад Ибне Фадлан китабы. - Казан, 2003. - Б. 47, 115.
24. Черемисы // Советская историческая энциклопедия. - М., 1974. - Т. 15. - С. 839.
25. Повесть временных лет. - М.-Л., 1950. - Ч. 1. - С. 13.
26. Черемисы... - С. 21.
27. Хакимзянов Ф. С. Язык эпитафий волжских булгар. - М., 1978. - С. 86, 87, 10, 105.
28. Эпитафик язма текст Татарстанныц Тау ягы зиратларыныныц берсенда саклана.
29. Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. - М., 1969. - С. 237-238.
30. Артамонов М. И. История хазар. - СПб., 2001. - 323 с.
31. Русско-марийский словарь. - М., 1966. - С. 848; Русско-мокшанский словарь. - М., 1951. -С. 688; Русско-венгерский словарь / Сост. Л. Хадрович, Л. Гальди. - Будапешт, 1959. - С. 1968; Русско-удмуртский словарь. - М., 1956. - С. 1360 и др.
Доктор филологических наук М. И. Ахметзянов на широкой источниковой базе рассматривает этническую историю татар. Большое внимание уделено исследованию этнонимов племен и народов, сыгравших свою роль в формировании татарского этноса.
Марсель дхмэтщанов,
филология фэннэре докторы
РЕЗЮМЕ
