CC BY
3Кече Кайбычтагы борынгы кабер ташлары
Татар эпиграфик исталекларенец та-рихы бик бай haM зур. Безнец фанда урта гасырлардагы ташъязмалары, ягъни Болгар haM Алтын Урда даверла-рена караган исталеклар шактый ейранелган. Лакин ул чордагы ташларныц да фан ечен билгесезларе, сирак булса да, табылып тора. Э Казан ханлыгы даверен-даге борынгы кабер ташлары hаман да тулаем ейранелеп, исапка алынып haм тикшерелеп бетмаган.
Татар даулат гуманитар институтыныц икенче курс студентлары — булачак тарих-чылар Раил Галиев haм Динар Зиннуров хабар итуенча, алар 2004 елныц кезенда Кайбыч районыныц Кече Кайбыч аылына барып андагы борынгы ташларны махсус ейрануларе кызыклы яцалыкларга китерде.
Борынгы болгар-татар эпиграфик яд-карларен ейранган галим Ьарун Иосыпов-ныц хезматенда XVI гасырныц беренче яр-тысындагы татар ташъязмалары сакланган авыллар исемлегенда Кайбыч районыныц Кече Кайбыч авылы да курсателган1. Лакин анда нича таш барлыгы haм кайсы еллар-ныкы иканлекларе, кемга куелган ташлар булуы да айтелмаган. Шушы магълуматлар курсателми торып, эпиграфик исталек фанни айланешка керган дип исапланми. Борынгы эпиграфик исталекларне ейранган бутан галимнарнец хезматларенда да Кече Кайбычтагы ташлар турында язылмаган. Тау ягындагы куп кена татар авылларыныц
тарихларын haм шул исаптан эпиграфик яд-карларен да ейранган Каюм Насыйри асарларенда да бу авыл ташлары турында хабарлар юк. Дерес, борынгы кулъязмалар белгече, галим Марсель Эхматж;анов 1978 елгы археографик экспедиция вакытында Кече Кайбычтагы борынгы ташларны куреп укыган. Бу хакта ул Апас районы га-зетасында белдерса да, ташъязмаларныц тегал даталары haм аларга уелган кеше исем-нарен айтмаган2.
Кече Кайбыч авылыныц кеньяк-кенчы-гыш тарафындагы калкулыкта, агач чарду-ган белан булеп алынган куе куаклык эченда урталай сынган, амма ватык елеше тебена бастырып куелган бер иске таш бар. Ул ташка гарап язуыныц куфи тере белан чокылган харефлар haм бизак равеше буен-ча, беренче караштан ук, аныц болгар чоры ташы булуы ацлашыла. Кызганычка ки, аныц иц меhим магълуматы — кемга haм кайсы елда куелганлыгы уелган урта юлла-ры сакланмаган. Эске елеше haм аскы юл-лары гына бар. Бу таш кайчандыр сынып, аныц уртадагы бер елеше уалган булса кирак. Безнец фаразыбызча, ташныц сакла-нып калган югарыгы елеше ж;ирда утырып калган тебена соцрак даверда (якынча мон-нан 30-40 еллар элек) ж;айлаштырып, юынып утыртылганга охшый. Ул чор таш-ларына хас булган, уртадагы, теп магъ-луматы язылган юлларныц булмавы шушы фикерга этара haм чардуган коймасы янын-
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
Кече Kan6bi4 aBbmbi янындaгы болгap девере Ka6ep тaшы.
дa 3-4 теке тимеp бaлтa ятуы дa yебызны кyатли. Бу тaшныц caклaнып кaлгaн елеше-нец зypлыгы 110 x 67 x 21 cм yлчамнаpенда. Aндa мoндый cyзлаp yелгaн:
1 нче юлдa: зийapате pаxматy-
2) — ллahи гaлайhи pаxматан вa-
3) — cыйгaтан (Аца Алла^гныц киц рэхмэтлэре булсын!).
Бу тaш, кypаcец, h. Иocыпoвкa билгеле бyлмaгaн. Юкca, aныц xезматендаге бoлгap давеpе тaшлapы caклaнгaн aвыллap итемле-генда Кече Кaйбыч тa кypcателган бульф иде. Бaшкa гaлимнаpда да бу тaш тypындa магълYмaт oчpaтмaдык. Taшныц тегал дa-тacын билгелаy кыен. M. Эxматжaнoв aны XIV гacыpныц беpенче яpтыcынa ниcбат ита3. Лакин бopынгыpaк, ягъни XIII rarap-ныц икенче яpтыcыныкы булуы дa иxти-мгл.
Шушы aеpым кaбеpлектан еpaк TYгел гена иcке зиpaт бap. Ул шaктый гынa майдaнны били hам aгaч кoймa белан айландеpеп aлынгaн. Зиpaт эченда cиpак кена aгaчлap, кyaклap hам беpнича aеpым aгaч чapдyгaн бap. Aлap эченда Кaзaн xa^ лыгы чopындaгы тapиxи тaшъязмa ядкаpлаp шaнлы еллapныц мoцcy шahитлapы булып тopaлap.
Кече ^йбыч aвылындa яшаyчелаp бу зиpaтныц элек шaктый зyp майдaнны била-ганлеген hам aныц xaлык теленда «Изгелаp зиpaты» дип йеpтелyен cейладелаp. Имеш, элекке зaмaндa бу зиpaт изге дип caнaлгaн-лыктaн, якын-тиpадаге бaшкa aвыллapдaн дa маетлаpне китеpеп жиpлаганнаp. Зиpaт-ныц шaктый киц майдaн билаве шуныц белан aцлaтылa диганpак фикеp да айттелаp. Бу зиpaт ypыныныц беp елеше 1986-1987 еллapдa cеpелган hам aндa бул-ган бopынгы тaшлap, имеш, шyндa aвып, yaлып-тapaлып бетканнаp. Димак, кaйчaн-дыф зyp бyлгaн зиpaтныц xазеpге елеше гена ca^amm кaлгaн. Эйтyлаpена rapara^ дa, бу елешенда да элеграк иcке язулы тaш-лap KYбpак бyлгaн, вaкытлap уту белан anap aвып-вaтылып, жиpга ицеп бетканнаp. Xазеpге вaкыттa Кече Кaйбыч aвылыныц теке зиpaты эченда гapап язулы, тулы ca^ лaнышлы еч тaш бap. Anap ечеcе да Кaзaн xaнлыгы чopынa, XVI гacыpныц беpенче яpтыcынa кapыйлap. Tафcыйльлабpак hаpбеpcена тyктaлып утик.
Бepeнчe таш. Aгaч кoймa белан тотыл-гaн чapдyгaн эченда. Язылу pавеше, кaлы-бы-шакеле hам бизалеше ж^атеннан ул чopдaгы тaтap эпигpaфик иcталеклаpена xac, тpaдициoн pавешта эшланган. Гapап язуыныц наcеx hам cелеc теpлаpе белан бaшкapылгaн. Зypлыгы: 117 x 45 x 18 cм. Tекcты:
1-4 юллapдa, шул чop тaшлapындaгы-чa, Aллahыныц yлемcезлеге, гoмеp hам яш-аеш тypындaгы, гapап телендаге магълум гыйбapалаp, xадиcлаp уелган.
5 нче юлдa: тapиx тукуз йез йекеpме йетеда
6) Эжмак угылы Myxшытaй
7) би ... й ...
Axыpгы юллapындaгы cyзлаpе тaныp-лык тугел, xаpефлаpе кoелгaн.
Taшныц уц як кыpындa: «Кypаpмен денйaны вайpaн бapы, hамиша бaкый ^ма^ йук кapapы»* диган шигъpи юллap чoкылгaн. Сул як янындa гapап теленда шул ук шигыpь язылган.
Бу тaштa кypcателган hижpи 927 ел мктади бyенчa 1521 елга тypы кила.
Икeнчe таш. Aгaч кoймaлы чapдyгaн эченда. Бетен шакеле hам бизалеше бе-pенче тaшныкычa. Зypлыгы: 115 x 50 x 24 cм. Tекcты:
1-3 нче юллapдa беpенче тaштaгы ке-бек дини-фал^фи магънадаге cyзлаp языл-ган.
* «Деньяны жимеpек жаленда курам, ул мацгелек тугел» магънаcенда.
КЕЧЕ KAИБЬHTAГЫ БОРЫНГЫ KAБЕР TAШЛAPЫ
Keчe Kan6bN aвылыныl^ «Изгeлэp зиpaты»ндa Э^мэк угылы Myxшытaйгa 1521 eлдa ^лган тaш.
Keчe Kaйбыч aвылыныl^ «Изгeлэp зиpaты»ндa Бикмехэммэд угылы Тилэшкэ 1521 eлдa кyeлгaн тaш.
4 нче юлдa: тapиx тукуз йез йекеpме йетеда
5) зелxиж;ж;а aйындa иpд[е] Бик-
6) — меxаммад угылы ^лаш дapе фанa-
7) [-дaн дapе бакaгa pи]xлат
Бу тaшныц 5нче юлындaгы «иpде» cyзенеи «е» xаpефе язылмый кaлгaн. Ty-банге елешендаге 7нче юлы ж;^ acтындa кaлып, язуы кoелып беткан дияpлек. Фагать coигы беpнича xаpефе гена caRna^aa Ан-нaн дa тyбанда тaгын беp юл язу бyлгaнгa oxшый.
Ьи^и 927 елныц зелxижжа aе мкт-ди белан 1521 елныц нoябpь aенa тypы кила.
Moныcыныц дa уц Ъам cyл яклapын-дa беpенче тaштaгычa шигъpи юллap уел-гaн.
вченче таш. Агач кoймaлы чapдyгaн эченда. Бетен шакеле Ьам бизалеше бе-pенче Ьам икенче тaшныкы кебек ук. 3yp-лыгы: 100 x 47 x 14 cм. Tекcты:
1-3нче юллapдa беpенче Ьам икенче тaштaгы кебек дини-фал^фи магънадаге cyзлаp язылган.
4нче юлдa: тapиx тукуз [йез] yтyздa paмaзaн
l^e Kaйбыч aвылыныl^ «Изгeлэp зиpaты»ндa Йaнгыл угылы ^эгъфэpгэ 1524 eлдa кyeлгaн тaш.
д
5) айында ирде Йангыл угылы Дагъфар
6) кеше кулында шаЬид булды.
Бу ташныц 4нче юлында елын язганда ташка «йез» сузе уелмыйча, тешеп калган. «Кеше кулында шаЬид булды» диган гый-баране «асирлекта, тоткынлыкта» диган магънане белдерадер дип фаразларга мемкин. Лакин «кулында» сузенец ахыры-на «н» харефе язылмыйча калып, «кеше ку-лындан шаЬид булды» варианты дересрак-тер дип уйлыйбыз. Ул чор ташларында шуца охшаш, «кяфер кулын-нан шэЬид булды» кебек гыйбаралар очрый.
Ьижри 930 елныц рамазан ае милади белан 1524 елныц июлена тацгал кила.
Бу ташныц да уц Ъам сул якларында беренче Ьам икенче ташлардагыча ук гыйбаралар язылган.
Шушы ташлардан ерак тугел, ж;ир естена ярты метр чамасы калкып торган тагын бер таш тебе бар. Язулары бетенлай сакланмаган дияр-лек. Бар тик соцгы юлында «рихлат кыйлды» диган суз-не гена танырга мемкин. Эске елеше ватылып, шул ташныц тебена тешеп, ж;ир астына кумелган. Куп елеш-ларга ватылган ул вак кисак-лардан да сузлар ж;ыеп уку мемкин тугел. Хареф фрагментлары Ъам бизак элементла-рыннан чамалап, бусыныц да алда тасвир-
ланган ташларныц чордашы иканлеген шай-лап була.
Кече Кайбыч авылында яшауче кайбер кешелар сейлавена караганда, аерым кабер-лек булып торучы болгар давере ташы белан иске зират элек тоташ бер зират майданын ташкил итканнар.
Кече Кайбыч авылындагы Болгар давере Ьам Казан ханлыгы чорына кара-ган тарихи язма исталекларнец ачыклану-лары татар эпиграфикасыныц борынгы кат-
Кече Кайбыч авылыныц «Изгелэр зираты»ндагы Казан ханлыгы чорына нисбэт ителэ торган таш калдыклары.
ламнары да тикшерелеп Ъам ейранелеп бет-маганлеген искарта.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Юсупов Г. В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. — М.-Л., 1960. - С. 26.
2. Эхмэтданов М. Кайбыч якларыныц тарихи исталекларе // Йолдыз. - 1978. - 20 июль.
3. Шунда ук.
Борынгы ташлар авторлар тарафыннан 2005 елныц июнь аенда фотога тешерелде.
Ирек Иадиев,
Татарстан Милли китапханэсенец директор урынбасары,
Раиф Мэрданов, филология фэннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ
В статье специалистов по изучению татарских эпиграфических памятников И. Хадие-ва и Р. Марданова описываются недавно обнаруженные близ деревни Малые Кайби-цы Кайбицкого района Республики Татарстан памятники: один — булгарского периода, три — периода Казанского ханства (1521 и 1524 гг.).
КЕЧЕ КАИБЬНТАГЫ БОРЫНГЫ КАБЕР ТАШЛАРЫ
