CC BY
14Н.Г. Набиуллин, Н.Ф. Исмэгыйлев, Н.Г. Гариф
Тарихи сэхифэлэр ачылганда: Чистай шэИэре тарихына бэйле ачышлар
2007 елныц ж;эендэ Чистай шэЬэре хаки-мияте инициативасы Ьэм ярдэме белэн ТФАныц I П.Мэржапн исемендэге Тарих институты хезмэткэрлэре тарафыннан шэЬэр Ьэм район территориясендэ археологик Ьэй-кэллэрне барлау эше уздырылды. Яца тикше-ренулэрнец максаты - борынгы Болгар, Алтын Урда чоры Ьэйкэллэрен ойрэну, яцаларын барлау Ьэм ачыклау иде. Эзлэнулэр Чистай районы ж;ирлегендэ урнашкан ЖУкэтаУ шэЬэр-леге Ьэм аныц тирэ-ягындагы борынгы торак урыннары - Текэтау, Данауровка, Галак-тионова, Змиево, Чистай Выселкасы авыллары тарафына юнэлтелде. Беренче тапкыр Чистай шэЬэре билэмэсендэ дэ археологик кузлэу эшлэре уздырылды.
Тикшеручелэр хэзерге Чистай каласыныц узэк олешендэ Х-ХIV гасырларга караган табылдыкларга юлыкты. Чистай шэЬэрен икегэ булеп торучы Кече Ьэм Олы Бирнэ (Берняжка) елгалары буенда Болгар Ьэм Алтын Урда чоры бистэлэре урнашкан булган. О Бирнэ елгасы-ныц тамагында, сул яктагы калкулыкта, болгар чорында (Х-Х1 - ХШ гасырлар) ныгытма-кирмэн тезелгэн (1-нче рэсем). Жирле тарих-чылар фикеренчэ, бу ныгытма-шэЬэрнец уры-ны, урыс елъязмаларында (ПСРЛ, Т.1, с.25-126; Т.11, с.626) 1183 (1184) елгы вакыйгаларга бэйле рэвештэ искэ алынган Тухчин шэЬэре белэн туры килэ (Лыков, 2007, с.9).
Чистай шэЬэре ж;ирлегендэ Х-Х IV гасыр-ларда яшэгэн халыкныц тормышын Ьэм бу чордагы вакыйгаларны ЖУкэтаУ шэЬэре (XXIV) яшэеше Ьэм тарихи язмышыннан аерып карау момкин тугел. Олеге тарихи бергэлек Чистай шэЬэре ж;ирлегендэ Ьэм ЖУкэтаУ комплексында табылган керамик материалныц тэцгэл килуендэ дэ ачык чагыла. Археологик кузлэу вакытында Чистай шэЬэре билэмэсендэ табылган керамиканыц бер елеше фэндэ «Ж^укэтау керамикасы» (Х-Х IV гасырлар белэн билгелэнэ) исеме белэн мэгьлум. Мондый типтагы чулмэк, савыт-саба Ьэм башка конку-реш ж;иЬазлары заманында Ж^укэтау шэЬэрендэ эшлэнгэн. Бу факт Ж^укэтау Ьэм хэзерге Чистай территориясендэ урнашкан борынгы торак урыннарын бер комплекс буларак ейрэнелергэ тиешлелеген искэртэ. Элегрэк уздырылган
археологик тикшеру эшлэре Чистай шэЬэре тирэсендэ урнашкан борынгы торак урын-нарыныц бер олешендэ ханлык чорында да тормыш дэвам иткэнлеген раслаган иде. Чистай шэЬэре ж;ирлегендэ ачыкланган Болгар Ьэм Алтын Урда чоры торак урыннары хэзерге татар бистэсе билэмэлэре белэн тэцгэл килэ (1 -нче рэсем). Зиратлары да уртак. Чистай Ьэм Жукгп ау шэЬэрлеклэре ж;ирлегендэге гидрони-мик Ьэм топонимик атамаларныц татарча узгэрмичэ саклануы да бу тебэктэ тормышныц озлексез дэвам иткэнлеге турында сойли. Мэ-сэлэн, Берняжка - Бирнэ (бирелгэн, булэк), Жукотью - Жукэтау, Килевка - Келэу (келэу, телэк белдеру) Ь.б. елгаларныц атамалары. Безнец фикеребезчэ, бу урында тормыш XV-XVI гасырларда да дэвам иткэн. Бу турыда хэбэрлэр риваятьлэрдэ сакланган (Насыров, 2007, с.200). Аларда сойлэнгэнчэ, «элекке чор-да Чистай шэЬэре урынында исеме билгесез татар шэЬэре булган». ШэЬэрне ж;имереп, исэн калган татарларны чукынырга мэжбур иткэч, бу ж;ирдэ халыкныц бик азы гына яшэп кала. Шул сэбэпле тирэ-яктагы басу кырлар, авыл-шэЬэр билэмэлэре бушап, «чиста кыр»га эйлэ-нэ. Чыганакларда исэ Чистай атамасы татар авылы буларак, беренче тапкыр 1678 елгы халык санын алу документларында искэ алына. Авылда чукындырылган ясаклы 3 татар гаи-лэсе яшэгэн (РГАДА, ф. 350, л. 674). 1679 елда бу тирэлэргэ урыс кешелэре кученеп килэ. Шул сэбэпле Чистайныц урыс авылыннан баш-лап шэЬэр статусы алганчыга кадэрле тарихын археологик яктан ойрэну кызыклы булыр иде. Безнец фикеребезчэ, биредэ килэчэктэ дэ дэ-вамлы Ьэм киц кулэмле археологик ойрэну эшлэре уздыру сорала. Чистай шэЬэре тарихын ойрэнгэндэ язма, фольклор, этнографик Ьэм топонимик чыганакларны комплекслы файда-лану моЬим.
Тарихи Ьэйкэллэрне барлау Ьэм ойрэну эше Чистай шэЬэрендэге татар зиратыныц борынгы олешендэ дэ алып барылды. Ьэвэскэр тарихчы Чистай шэЬэре Ьэм районына кергэн тарихи Ьэйкэллэрне саклау комиссиясе рэисе Г.ИЛы-ков татар зиратында борынгы чорга караган, эмма бугенге конгэчэ тулаем ейрэнелмэгэн кабер ташлар булуы ихтималлыгы турында да
хэбэр итте. Тикшеру эшлэре вакытында зи-ратныц борынгы чорга караган елешендэ 66 кабер ташы табылып, аларныц улчпмнпрс алынды, фото-сурэткэ тешерелеп, урыннары билгелэнде (Ташларныц ечесе 1984 елда М.И.Охмэтя^анов, Р.М.Эмирханов Ьэм Ф.С.Хэ-кимж;анов катнашлыгында узган экспедиция тарафыннан ейрэнелгэн).
Безнец тарафтан ейрэнелгэн ташларныц 90 проценты эшкэртелгэн, шомартылган ташлар иде. Аларныц 25% - да язу эзлэре беленеп тора. Зираттагы 9 ташныц сурэте безнец мэка-лэнец азагындагы кушымтада бирелэ. Зираттагы ташларныц бер елеше Алтын Урда чорына карый. Ташларныц икенче елешенец ХУ-ХУП гасырларда куелган булуы ихти-маллыгы да зур. Татар зиратында ХУШ-Х1Х гасырларда куелган Ьэм сэнгати яктан бик камил итеп эшлэнгэн ташлар Ьэм тербэлэр дэ уз тикшеручелэрен кетэ. Чистай шэЬэре ж;ир-легендэ (Кызыл Татарстан урамы, 18 нче йорт; Камил Якуб урамы 3-нче йорт, Н.б. йортлар
тирэсе) элекке чорларда тагын бер борынгы зират («изгелэр зираты») булганлыгы ачык-ланды. Бу зират хэзерге зиратныц борынгы олешеннэн 500 метр чамасы астарак, «татар чишмэсе» дип аталучы чишмэ тирэсеннэн аз гына остэрэк урнашкан булган. Бугенге кендэ бу зират билэмэлэре шэЬэрнец татар бистэсе йортлары астында калган. Олеге зиратныц болгар чорында барлыкка килгэн булуы ихтималлыгы зур (2-нче рэсем).
ПСРЛ. - Т.1. Лаврентьевская летопись. 1962.
ПСРЛ. - Т.Н. Ипатьевская летопись. 1962.
Лыков Г.И. Краткие описания по истории Чистополя. - Чистополь. 2007.
Насыров Р.Г. Сельское расселение в Западном Закамье (вторая половина XVI -начало XVIII вв.). - Казань: Институт истории АН РТ, 2007.
РГАДА. Ф. 350. Оп. 1. Д. 1102. Л. 674.
1-нче рэсем. Чистай шэЬэре жирлегендэ урнашкан борынгы ныгытма, торак Ьэм зират урыннары билгелэнгэн карта
2-нче рэсем. Чистай шэЬэре зиратыньщ борынгы елеше билгелэнгэн карта
Чистайньщ татар зиратында табылган кабер ташлары
Беренче таш*
(Улчэмнэре: 130 х 60 х 22)
Трапскрипциясе:
1. Ьуэ-л-хэййу эллэзи лэ йэмуту!
2. Ьэузэж Ьиржзббэр
3. кеек. Тарих жиати
4. жур жирмеш
5. жал эте. Шагбан айхы б.эте. РэхмэтуллаЬи гэлэйЬи 7.рэхмэтэн вэсигэтэн!_
Тэрще.чэсе:
1. У л (АллаЬ) мэцге тере, Ьичтэ улемсез!
2. Ьэужаз Хержзббэр
3. кызы. Тарих жиде
4. йезегерме (720- 1320/1321)
5. ел иде. Шогбан ае
6. иде. АллаЬи 1,т рэхмэте аца
7. киц булса иде!_
* 1-4 ташлар 2007 елнын, 9 октябрендэ каллиграф Нэжип Нэккаш (Исмэгыйлев) тарафыннан укылды. Шул ук вакытта элеге ташларны тикшерудэ М.И.Эхмэтжанов, И.Г.Ьадиев Ьэм Д.Г.Мехэммэтшин уз елешлэрен керттелэр.
Икенче таш
(Улчэмнэре: 105 х 60 х23, сынган)
^Л)Í^JJÍуы. íSjp^Lb ¿AJIJ г,
Трапскрипциясе: 1. Ьуэ-л-хэййу эллэзи лэ йэмуту! 2. Бэлуки. Балту улы Исмэ- 3. гыйль зийарэте торыр. Рэхмэту 4. Алл ahy гэлэйЬи рэхмэтэн 5. вэсигэтэн! Вафат бултуви. 6. Тар их жийате ж\р 7. он алтты жал. 8..............АллаЬ............. Тэр,щемэсе: 1. У л (АллаЬ) мэцге тере, Ьичтэ улемсез! 2. Билге: Балту улы Исмэ- 3. гыйль зираты торыр. Рэхмэте 4. АллаЬньщ аца киц 5. булсын! Деньядан уту билгеседер. 6. Тарих жиде йез 7. уналты ел (716-1316/1317) иде. .............АллаЬ.............
Оченче таш
(Улчэмнэре: 110 х 50 х 25, сынган)
Трапскрипциясе:
1. Эгузу биллэЬи минэ-ш-шэйтани-р-
2. ражим. БисмиллэЬи-р-рахмэни-р-
3. рахим. Лэ илэЬэ АллаЬу, Мехэммэд расулуллэЬи.
4. Ошбу кабер........Мицле.........
(Д.Г.Мехэммэтшин билгелэве буенча кабер ташы XV111 гасырньщ икенче яртысына карый)
Дуртенче таш
(Улчэмнэре: 130 х 65 х 25)
у щ
Трапскрипциясе: 1. Эл-хекму лиллэЬи эл-галиййу-л-кэбир! 2. Куллу нэфсу заикату-л-мэутэ суммэ илэйнэ 3. тержэгунэ! Мехтэр улы мерэттибе эртэб 4. Мирхэзэр эбрэр бэлуке. 5. РэхмэтуллаЬи гэлэйЬи рэхмэтэн вэсигэтэн! 6. тар их жиате жирх тухр 7. жал эте, мебэрэк зелкагьдэ 8. айхы чэршэнбэ кен вафат 9. болтарыма. Тэр,щемэсе: 1. Хекем-Бееквэ Олуг АллаЬтан! 2. Ьэрбер жан иясе улем ачысын татыр, соцыннан Безгэ (АллаЬка) 3. эйлэнеп кайтыр! Мехтэр улы югары дэрэжэле 4. Мирхэзэр намус иясе билгесе. 5. Аца АллаЬньщ олы рэхмэте ирешсен! 6. Тар их жиде йез тугыз (709 - 1309/1310) 7. ел иде, мебэрэк зелкагьдэ 8. ае, чэршэмбе кен вафат 9. булды.
Ташлардагы язуларга кыскача аил агама. 9ч ташта да якынча бер ук язу - геометрик куфи стиле. Шактый гади, ташка чуку коралы белэн язу очен жайлаштырылган куфи. Шулай ук «нэсх»стиле дэ катнашкан. Тимпанда (таш-ньщ еске елешендэге ярым тугэрэктэ) «сулс» стиле дэ (сэнгати нэфис стиль) сизелэ. Гарэп сузлэре, гыйбэрэлэре орфографик яктан дерес
язылган, сузыкларны (а, э, у, у, е, э, и, ый) бел-деруче хэрэкэлэр («фэтхэ», «дэммэ», «кэсрэ») билгелэре дэ кайсыбер ташларда кузэтелэ. Узенчэлек: «с» хэрефенец астында (кайбер ташларда) еч нокта кузэтелэ. Теркичэ хас аваз-лар икешэр хэреф (билге) белэн белдерелэ: Ш = У
Бишенче таш*
(Улчэмнэре: 176 х 65 х 22, сынган)
Трапскрипциясе:
1. Ьуэ-л-хэййу эллэзи лэ йэмуту,
2. вэ куллу хэййин сэваЬу сэйамуту!
3. Галимнэргэ тэрбййэт кылган,
4. заЬидларга сеугэн, мэсжед
5. гиймарэт кылган, укуз
6. Ьэйратлиг Мажар кади (?) оглы
7. Исмагил зийарэте бу. Рэхмэту-
8. л-лаЬи гэлэйИи рэхмэтэн васигэтэн!
9. Вафат болты: тарих же-
10. ти жур он бир жал, рэжэб
11. айхы жирме экези кен эти.
12. Эл-мэуту бабун,
13. вэ куллу-н-на-
14. си даЫшлуИу!_
Тэрще.чэсе:
1. Ул (АллаЬ) мэцге тере, Ьич улемсез,
2. э барчатереклэр улэр!
3. Галимнэргэ тэрбия кылган,
4. АллаЬны олулаучыларга сыенган,
5. мэчетлэр торгызган, куп иглеклэр
6. кылган Мажар-казый (?) улы
7. Исмэгыйл зираты булыр. Аца
8. АллаЬньщ олы рэхмэте ирешсен!
9. Вафат булу вакыты тарихньщ жи-
10. де йез унберенче елы, рэжэб
11. аеньщ егерме икенче коне иде.
12. Улем бер ишектер,
13.Ьэркем
14. аньщ аша узар.
* 1983 елда Г.Ф.Селэйманова Чистай зиратында болгар ташларына охшаш ташлар булуы турында М.И.Эхмэтжановка хэбэр итэ. Бу ташларны М.И.Эхмэтжанов шул ук елны археологии экспедиция вакытында ойрэнэ Ьэм Алтын Урда дэверендэ куелган оч ташны билгелэп (5-7 сандагы ташлар), ян,а дэвергэ караганнарынын, да эпитафиялэреннэн кучермэлэр ала. 1984 елда М.И.Эхмэтжанов, Р.М.Эмир-ханов Ьэм Ф.С.Хэкимжанов катнашлыгында узган экспедиция тарафыннан бу ташларныц язмалары ачыклана. Ф.С.Хэкимжанов узенец фэнни язмасында барлыгы дурт болгар ташы булуы турында хэбэр итэ 11эм оч ташныц укылышын 11эм тэржемэсен бастырып чыгара. Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и их язык / Э. Р. Тенишев. М.: Наука 1987. - С. 94-95, 156-157, 176-177.
Алтын чы таш
(Улчэмнэре: 175 х 70 х 20)
- »111
Трапскрипциясе: 1. Ьуэ-л-хэййу эллэзи лэ йэмуту, 2. вэ куллу хэййин сэваЬу сэйамуту! 3. ... yap ... р-жи ИбраЬим 4. улы Исхак зийарэте ку. 5. Вафат болту. Тарих жети 6. жур вэ отур б... ри жал рамазан 7. айхы оним кен эти. АллаЬу Тэгалэ 8. ... с-р а-г-л-и а... 9. р-т ... х-х-р-э болту 10................... 11. раЬманир-р- 12. раЬими. Тэр,щемэсе: I.Ул (АллаЬ) мэцге тере, Ьич улемсез, 2.э барчатереклэр улэр! 3.................................ИбраЬим, 4. улы Исхакньщ зирату бу. 5. Вафат булганда тарихньщ жиде 6. йез утыз беренче елы, рамазан 7. аеньщ унынчы коне иде. АллаЬ беек 8.......................... 9. ........булды 10...................... II. шэфкатле 12. рэхимле.
Диденче таш*
(Улчэмнэре: 112 х 60 х 20)
Трапскртщиясе: Тэр,щемэсе:
1. Эл-хекму лиллэЬи эл-галиййу-л-кэбир! 1. Хекем-Бееквэ Олуг АллаЬтан!
2. Дад улы Хатала-йори 2. Дад улы Хатала-йоринец
3. бэлуку. Рэхмэту-л-лаЬи 3. зираты бу. Аца АллаЬньщ
4. гэлэйЬи рэхмэтэн васигэтэн! 4. олы рэхмэте ирешсен!
5. вафат булты рэжзп аех 5. вафат булды рэжзп аенда
6.... жети жур ... ** 6. . .. жиде йез ...
* 1984 елда укылган килеш бирелэ (4 юлы курсэтелэ). Таш сынган Ьэм анын, шул елешендэ язулы алты юл булганлыгы куренеп тора.
** Жиденче ташнын, 5-6 нчы юллары Д.Г.Мохэммэтшин тарафыннан укылды.
Сигезенче h ом тугызынчы ташларныц аскы влеше
(веке влешлэре элегэ табылмады) (Улчэмнэре: 40 х 70 х 20; 45 х 60 х 23)
Тугызынчы ташньщ соцгы юлында: ¿ '" " с 1
(тук)сан жал зулъхижз айх жиерме (куан эте) дип язылган. Ташньщ куелу вакыты милади буенча 690 нчы елгатуры килэ (1290/1291). Ташньщ язуы тулысынча эшлэнеп бетмэгэн.
Соцгы ике юл буш калган*.
* 9 нчы таш 2008 елда Ж^.Г.Мехэммэтшин тарафыннан укылды.
