CC BY
11УДК 94 (47)
СЕБЕР ТАТАРЛАРЫ ТЕЛЕНЕЦ КИЛЕП ЧЫГЫШЫ
М.Г. Ахунов
Башкортстанныц Чакмагыш районы Калмашбаш урта мэктэбе Руссия Федерациясе, Башкортстан республикасы, Чакмагыш районы, Калмашбаш авылы marat.ahun@yandex.ru
Резюме. Мэкалэдэ бYгенге кендэ рэсми кулланыштан тешеп бар-ган себер татарлары теленец формалашу мэсьэлэлэре яктыртыла. Автор антик чорда hэм урта гасырларда Урта hэм Кара дицгезлэр бассейнын-да киц таралган CYЗ-иж;ек, яисэ Крит язмасы закончалыгы нигезендэ себертатар шэhэр-авыл атамаларыныц килеп чыгышын тикшерэ. Татар халкыныц формалашу Yзэклэренец берсе булган ТYбэн Идел топони-миясе белэн себертатар шэhэр-авыл атамалары арасында параллельлэр барлыгын ачыклый. Нэтижэдэ, себертатар этнографик теркеменец татар халкыныц башка теркемнэре белэн бер казанда кайнап барлыкка килYен исбатлый.
Теп тешенчэлэр: себер татарлары, сабирлар, Чимги Тура ханлы-гы, мишэрлэр, абарлар, маждрлар, хазарлар, Олы Урда, Эстерхан хан-лыгы, Тар каласы, Темэн каласы, Тарки каласы, Маж;ар каласы, Искер каласы, CYЗ-иж;ек язмасы, Крит язуы, ц-лаштыручы сейлэм, Ком (Кума) елгасы, Тар (Терек) елгасы.
Сылтама ечен: Ахун М.Г. Себер татарлары теленец килеп чыгы-шы. Тюркологические исследования. 2021;4(1):21-46.
Татар теленэ кысынкылык килгэн бYгенге заманда, hэр тебэктэ яшэгэн миллэттэшлэребез телне, гореф-гадэтлэрне саклауны hэркайссы Y3 мемкинлеклэреннэн чыгып, Y3 шартларына туры китереп эш алып бара башлады. Элбэттэ телне саклауныц иц меhим шарты, шул тебэктэ яшэгэн татар халкыныц барлыкка килY тарихын ачыклауга кайтып кала. Кызганычка, совет hэм хэзерге заман галимнэренец тырышлыгы белэн татар тарихы бары тик кара теслэргэ белэн генэ буялып, бозып ^рсэтелде. Мондый аянычлы хэл себер татарлары ечен дэ актуаль бу-лып кала. Себердэ гомер итYче татар халкыныц якты Yткэне, башка-лар кенлэшерлек матур тарихы, халык Y3-Yзеннэн оялырлык дэрэж;эдэ пычратып кYрсэтелде. Моныц аша шовинистлар белэн карагруhчылар халыкныц балаларын туган теленнэн hэм миллэтеннэн баш тарттыруга исэп тоттылар. Аныц каравы башка миллэтлэрнец крепостной Yткэнен
терле чагу теслэргэ буяп, халыкньщ йездэн берен генэ тэшкил иткэн кенэзлэр тормышына тицлэп идеаллаштыру сэясэте алга серелде.
Милли тарихчыларыбыз арасында себер татарлары темасы буенча аерым гына шегыльлэнYче булмады. Без себертатар тарихын бары рус hэм чит ил авторлары язганнар аша гына белэбез. Шуца кYрэ анда татар кешесе рухына туры килеп бетми торган нэрсэлэр дэ аз тYгел. Чын-нан да, соцгы вакытта себер татарларыныц барлыкка килYе hэм себертатар теленец формалашуы, аныц дэYлэтчелеге туу мэсэлэсенэ карата бик ^п ялгыш фикерлэр язылды. Моныц аша татар халкына негатив карашта торган кечлэр, халык составын, аныц килеп чыгу тарихын бо-зып кYрсэтY аша, яшь буынны туган теленнэн, гадэт-йолаларыннан hэм культурасыннан читлэштерY эше алып баралар. Моныц нэтижэсе була-рак, себертатар теле кулланыштан тешеп бара. Яшьлэр арасында милли Yзац бик йомшак. Аерым кечлэр тарафыннан теп миллэттэн аеры-лып, халыкны саклап калу тенденциясе алга серелэ. Мондый сепаратик идеяларныц миллэтне саклап кала алуы бик шикле. БYгенге кендэ милли берэмлеклэрне юкка чыгару юнэлешенэ йез тоткан Русиядэ, Себер автономиясен тезYне сорап мерэж;эгать ту урынлы тYгел тесле.
Татарныц башка теркемнэре сыман себерлелэр ечен дэ халык тарихын дерес итеп чагылдыру кенYЗЭк мэсьэлэ булып тора. Миллэтебезнец Yзэге Казанда да милли галимнэребезнец дэ бу мэсэлэгэ игътибары аз тесле. Шуца ^рэ татар тарихы фэненец аерым якларында бушлык ха-сил булды да. Бу хезмэт Себер татарлары тарихында барлыкка килгэн шул вакуумны тутыру максатында языла.
Себертатар халкы hэм себертатар теле дип сYЗне башлаганчы иц элек "себер" дигэн CYЗнец килеп чыгуына игътибар итик. Барыбызга да мэгълYм булганча, "себер" атамасы борын заманнардан бирле татар-лар белэн бэйле атама булган. Себертатар теле, себертатар халкы hэм Себер ханлыгы дигэн атамалар нэкъ бYгенге кендэ дэ Себердэ гомер кичерYче миллэттэшлэребезгэ карата кулланыла. Атама иц элек урта га-сыр гарэп сэяхэтчелэре язмаларында "Сабир hэм абир" ("Сабир и абир") рэвешендэ искэ алына. Бу атамаларныц килеп чыгышы hэм ж;ирлеге Теньяк Кавказныц Каспий дицгез як яры буе белэн бэйле. Безнец эраныц Ш-ГУ гасырлары тирэсендэ хэзерге Кума, Терек, Акташ, Сулак hэм Кура буйларында сак чыгышлы терки телле сабирлар белэн абирлар яшэгэн. Бу теркемнэрне христиан динле Иран дэYлэтеннэн Тимер капка дип йертелэ торган Дербент шэhэре аерып торган. Боларныц абир дигэн теркеме бер чыганакта, абир, икенчесендэ абар, еченчесендэ авар hэм хаттэ эбе дигэн исемнэр белэн дэ йертелгэн [2].
Бу ике игезэк халык еш кына капка аша Yтеп, Иранныц чиктэш ж;ирлэрен талап торган. Шуца Иран ша^1 эн-НэYширван аларныц бер елешен эсир итеп алып Кавказ артына утырта hэм христиан диненэ кертэ.
Ул заманда эле Иран (Персия) Yзе дэ нисториан (христианлыкныц бер тармагы) динендэ була. Шулай безнец эраныц V гасырлары тирэсендэ абирларныц Тимер капкадан кеньяктагы теркеме христиан булып китэ. Моннан соц абир-эбелэрнец бу теркеме "ибер" исемендэ ^ренэ баш-лый hэм бYгенге Грузия ж;ирлэрендэ Иберия дигэн кенэзлек тези [26].
Абирларнец Терек, Кума буйларында яшэп калган елеше бераз вакыт сабирлар белэн бергэ яши hэм сабир исемендэ ^ренеп ала. Татар халкы арасында бYгенгэ кадэр бер-берсенэ йезгэ бик ошаш игезэк туганнарны "эбэ белэн сэбэ" дилэр. Э ^п балалы, шаулы гаилэлэргэ карата "ыбыр-чыбыр" CYзе кулланылган. Ике очракта да CYЗнец абирлар белэн сабирлар хакындагы тарихтанкилYе ацлашылыр. Моннан бу ике теркем игезэк, кардэш булганнар дип эйтергэ ж;ирлек бирэ. Тел ягыннан да артабан грузин булып киткэн иберлэр сабирлар белэн абирлар сыман сейлэмдэ "ц" хэрефен актив кулланучы, э CYЗ башындагы "г" хэрефен енэми торган сейлэшле кавем булып калалар.
Абирларныц артабангы язмышы болай. Безнец эраныц УГ-УГГ га-сырларыннан башлап абир-абарларныц ике этносны тэшкил итYлэре кYренэ. Аларныц Каспий дицгезе буйлап бераз теньяккарак киткэннэре теркилэр белэн тулыланып хазар исемен алып, Хазар каганлыгы дэYлэтен тези. Теньяк Кавказда Кума буйларында калганнары борын-гырак чыгышларын искэ алып, мэж;, маж;ар исемнэрендэ кYренэ баш-лый. Бик сирэк очракларда эбе, абар (абир) исемнэрен дэ кулланганнар [21, с. 207].
Сабирлар белэн абирларныц барлыкка килY тарихы массагет-лар белэн бэйле. Ике эра арасында Арал дицгезеннэн теньяктагы да-лаларда массагетларныц аб, яисэ эбе теркеме яшэве билгеле. Моннан башка борынгы грек тарихчысы Геродот, ике эра арасында, эбелэрдэн кенбатыштарак "савроматлар" яшэве хакында яза [1, с. 120-123]. Исемнэреннэн кYренYенчэ соцгы берлэшмэ савирлар белэн матылар-дан торган кавем булган. Боларныц маты дигэннэре сармат, меот, мадьяр (дьярмат) кебек исемнэр белэн йергэн халыкныц бабалары булган. ^рэсец, болар хэзерге угор теллэре теркеменэ керYче венгр-мадьярлар, хантлар белэн мансиларныц уртак бабалары булган. Тарихи Yсеш дэвамында савроматлар яцадан ике халык булып таркалган. Безнец эраныц Ш-ГУ гасырлары арасында гун яулары чорында меотлар Азов дицгезе буена, э сабирлар Каспийныц кенчыгыш ярында Барсилия дигэн ж;иргэ урнашалар. Шул заман хронологиялэренэ ^з салсац да югарыда бэян ителгэн тарих тесмерлэнэ. Дербент шэhэреннэн бераз теньяктарак яшэгэн савирлар Иран шаклары белэн бик иртэ сэYДЭ менэсэбэтлэре ур-наштыра. Алар белэн еш кына сугышлар алып баралар. Шулай савирлар 515 hэм 516 елларда Эрмэнстанга hе:ж;Yм итэлэр. Тагында 25 елдан соц, Кавказ артына яцадан hе:ж;Yм оештырыла. Соцрак, бишенче гасыр
урталарында Иран ша^1 савирларныц зур елешен Албания (хэзерге Эзэрбайщан) щирлэренэ ^череп утырта. Сабир илтабары Алып христиан дине кабул итэ [27, с. 407]. Соцрак бу савирлар хэзерге эзербайждн халкын формалаштыруда катнашалар.
Савирларныц бер елеше Терек, Кума елгалары буйларында яшэп кала. Арытабан кYпчелек чыганаклар сабирлар белэн абирларны бер халык итеп ^рсэтэ башлый. Бераз соцрак кына абирларныц Кума буй-ларында калган елешен мэщлэр дип йертэ башлыйлар. Эмма безнец эраныц V-VI гасырлары арасында эле бу ике халык бергэ сабирлар исеме астында ^ренэлэр. Шулай "безнец эраныц 464 елында румнарга (византияле) сарагур, урог, оногур исемле гун кабилэлэреннэн илчелэр килэ. Алар савирлар тарафыннан щирлэреннэн куылуларын, э савирлар жирен аварлар басып алуын, э аварларны туган щирлэреннэн океан бу-еннан качып килгэн билгесез халык куып чыгаруы хакында сейлилэр" [28, с. 87]. Язмадан ацлашылганча, бу ике кавем Yзара катнашып, кушы-лып китэлэр.
Моннан соцгы авторлар, башлыча савирлар тарихын хазарлар hэм болгарлар белэн тугандаш халык итеп кYрсэтэ башлый. Алтынчы гасырда яшэгэн СYрия язучысы Иоан Эфесский тарафыннан язылган тарих китабында, Византия императоры Маврикий заманнарында Эчке Скифиядэн еч туганныц Y3 ырулары белэн килYе турында CYЗ бара. Туганнарныц Болгар исемлесе Рум империясенэ чиктэш щирлэргэ ур-нашты, э калган ике туган аланнарныц Барсилия елкэсен тартып алды-лар. Зур туган исеме белэн соцгылар Хазар дип атала башладылар дип сейлэнелэ [26, с. 15].
Туган щирлэрендэ яшэп калган савирлар Хазар каhанлыгы дигэн терки дэYлэт кул астында яши. Бу дэYлэт безнец эраныц 650 еллары тирэсендэ Терки каhанлыгы таркалу нэтищэсендэ Теньяк Кавказда барлыкка килгэн була [23, с. 29].
Язма чыганакларда безнец эраныц VI гасырына кадэр хазар дигэн халык исеме очрамый. Византия тарихчылары Феофан Исповедник белэн Никифор, хазарлар яши башлаганчы ул щирлэр Берсилия дип аталганы хакында язалар [19, с. 75]. Теньяк Кавказныц Каспий як яр-тысын Барсилия дип йертYлэрен гарэп сэяхэтчесе Эл Балазури да рас-лый. Ул: "Дербент шэhэреннэн теньяктарак - эл Баршалия урнашкан" [9, с. 13-14], - дип яза. Икенче гарэп сэяхэтчесе эл Масуди: "Хазар-лар - алар терки савирлар", - ди. Хазарлар белэн савирларныц терки халыклар булуын, X гасырда яшэгэн хазар каганы Йосыфныц Кордова хэлифе вэзире Хасдайга язган хатында да искэ алына. Анда: "Яфес улы Тогарныц ун улы була. (Борынгы яhYДлэр теркилэрне тогар дип атаган). Исемнэре: Агийор, Тирс (Турис), Авар (Аваз), Угин (Угыз), Биз-л, Т-р-на, Хазар, Знур (Янур), Б-л-г-д (Б-л-г-р), Савир" [19, с. 98],-диелэ.
Хазар каганлыгыныц савирлар яшэгэн ж;ирлэрендэ Болынж;ир, Сэмэндэр кебек шэhэрлэр барлыкка килэ. Бу зур шэhэрлэр хазар ка-лалары дип аталсалар да, андагы халыкныц шактый елешен сабирлар тэшкил иткэн.
632 елда Иран hэм Кавказ арты елкэлэре гарэплэр хакимлеген та-ный hэм ислам дине кабул итэ. Арытабан гарэп хэлифлэре хазарларга да ислам дине кертY ечен керэш башлый. Хазар каганлыгы безнец эраныц 653 елыннан алып 732 елга кадэр гарэп агрессиясенэ каршы тора. Шу-лай 80 елга сызылган гарэп-хазар кара-каршы торулары башлана, алар вакыт-вакыт сугышлар белэн аралаша. Нэкъ шул чорда Терек, Кума, Ак-таш, Сулак буйларында яшэгэн савирлар белэн авар-эбелэр ислам дине кабул итэ. Мэ^силектэ калган хазарлар бераз теньяккарак ^ченеп Яца Хазарияне оештыра. Шул заманнарда хазарларныц югары элитасы яhYД динен кабул иткэн [25, с. 62]. Составында меселман сабирларда булган бу дэYлэт X гасырга кадэр яши.
Археологлар Хазар каhанлыгы заманнарында сабирлар яшэгэн ж;ирлэрдэ (Терек hэм Кума елгалары бассейны) Тарки, Чирюрт, Беленж;ир, Сэмэндэр hэм Шелковская станицасы урынындагы билгесез шэhэр урыннарын таптылар [26, с. 70]. Бу фактлар булачак себертатар халкыныц ата-бабалары Хазар каганлыгы дэYлэте заманнарында ук шэhэр халкы булып яшэYлэре хакында сейли.
Хазар каганлыгыныц кояшы баеган заманнарда Теньяк Кавказ тирэлэренэ бер-бер артлы яца этник теркемнэр Yтеп керэ. Тарихта алар-ны эж;елэр (угызлар) hэм печенеклар дип йертэлэр. Урта Азияда форма-лашкан бу этник теркемнэр дэ массагетлардан аерылып чыккан булалар. Тарихи чыганаклар Теньяк Кавказ тирэлэренэ ж;ирлэшкэн печенеклар-ны хазар печенеклары ("хазарские печенеги" [2, с. 128]) дип йерткэн. Боларныц яшэY тирэлеге хакында билгесез фарсы тарихчысыныц "Хедуд эл Алам" исемле китабында искэ алына. Алардан "кеньякта аланнар, кенбатышта Gurz дицгезе, теньякта мирватлар, э кенчыгышта Хазар таулары белэн чиклэнгэн елкэдэ яшилэр" [24, с. 12], - дип языла.
Эж;елэр дэ (угызлар) ике елешкэ бYленгэн була. Аларныц зур бул-маган теркеме Теньяк Кавказга да урнаша. Боларныц шактый ^пчелеге мэж;лэргэ (массагет) кушылып артабан мишэрлэрне тэшкил итэ башлый. Болар башлыча Кума hэм Кубань елгалары hэм аларныц кушылдыклары буйларына урнашалар. Икенче теркем эж;елэр Тар (Терек) елгасы буена ж;ирлэшэ. Соцгылар савирлар ж;иренэ урнашканга кYрэсец, эж;елэр (угызлар) дэ, савирлар да дип йертелэлэр. Теньяк Кавказга ^ченеп килгэн эж;елэр элекке Угызлар ДэYлэтенец ("Государство Огузов" [17, с. 206209]) халкы булганнар. Бу дэYлэт кеньякта Аму-Дэрья белэн Сыр-Дэрья тамаклары hэм Мангышлак, э теньякта Урал алдындагы Агыйдел елгасы тамагы тирэлэренэ кадэрге киц территорияне билэгэн. Хэзерге
Кенбатыш Башкортстанда яшэгэн Кушнарен культурасы халкы да нэкъ шул дэYлэт составында булган. Эмма VI-VП гасырлар арасында Кушнарен культурасы халкы кинэт юкка чыга. Бу хэл эще-угызларныц Теньяк Кавказга китеп савирлар белэн мащарлар арасына урнашулары турында сейли. ^рэсец, алар, эщелэрнец (угызлар) кенбатышка хэрэкэтенэ ия-реп Теньяк Кавказга барып чыкканнар.
Шул ук вакытта Теньяк Кавказ тирэлэреннэн Урал алдына табан кире хэрэкэтлэр дэ булган. Моны элекке Кушнарен культурасы билэгэн щирлэргэ VII-VШ гасырларда алан чыгышлы Кара-якуп культурасыныц килеп керYе дэ шул хакта сейли. ^рэсец эщелэрнец Теньяк Кавказга Yтеп керYе, анда яшэгэн алан, меот, каса hэм болгарларныц бер елешен кысып чыгаруга китергэн. Чэрмэсэн бассейнын билэгэн Кара-якуп культурасы hэйкэллэренец алан дигэн халыкныкы булуы да шуца мисал бу-лып тора.
X hэм XI гасырларда сабирлар щиренэ кыпчаклар Yтеп керэ. Ары-табан сабирлар кечле кыпчак йогынтысы астында булалар. Шуцар кYрэсец кYпчелек галимнэр савирлар белэн мащарлар яшэгэн щирлэрне "Предкавказские половцы" дип атый [24, с. 22-25]. Ул заманнарда Теньяк Кавказ елгаларыныц таулы югары агымында аланнар, э тYбэн агымда-гы тигезлеклэрдэ кыпчаклар яшэгэн. Бу очракта кыпчаклар дигэн CY3не, алар кул астына кергэн щирле савирлар, мащарлар hэм аланнарныц кон-федерациясе дип кабул итэргэ кирэктер, могаен.
XIII гасырда Теньяк Кавказныц Каспий як яр буена монгол татарларыныц Yтеп керYе эллэ ни Yзгэрешлэргэ китерми. Чыцгызилар яуы нэтищэсендэ сабирлар, хазарлар, абарлар hэм эщелэр Алтын Урда дэYлэте составына керэ. Шулай итеп XII гасырдан башлап савирлар яшэгэн Теньяк Кавказ тирэлэре Беек Татар дэYлэтенец Бэркэ улусын тэшкил итэ башлый. Шул заманнарда биредэ Тарки, Дедяк, Мащар, Кече Мащар кебек зур татар шэhэрлэре булганы билгеле. Бэркэ улусыныц административ Yзэге ТYбэн Идел буендагы Сарай Бэркэ ка-ласы булган [3, с. 278-287]. КYренYенчэ, Теньяк Кавказ халкы элекке тесле ТYбэн Идел буендагы Yзэккэ буйсынган. (Хазар каганлыгыныц башкаласы да ТYбэн Иделдэге Идел (Итил) шэhэрендэ булган). Шулай X-XI гасырларда Кавказ алды кыпчаклары дип йертелгэн савирлар белэн мащарлар акрынлап татар исемендэ куренэ башлыйлар.
XIII-XIV гасыр язмаларында тагында бер теркем савирлар булуы хакында искэ алына. Татар халык авыз ищаты эсэрлэрендэ hэм гарэп-фарсы чыганакларында Идел-Даек арасын "Саба щире", "Сабак ил щире" hэм "Сары Сабак щире" дип йерткэннэре хакында хэбэрлэр куп [5, с. 257-259]. Димэк ки, Алтын Урда заманнарында сабирларныц бер елеше Каспий дицгезе белэн Идел болгарлары арасындагы щирлэрдэ яшэгэн. Yз-Yзлэрен сабакуллар, я исэ сабак ил халкы дип атаган беренче
теркем сабирлар Самара елгасы бассейнында яшэп, Идел Болгарлары дэYлэте составына кергэннэр [30, с. 116; 16, с. 94]. Саба-сабирларныц Идел-Даек арасында яшэгэн икенче елеше Сары Сабак дип аталган.
Алтын Урда дэYлэтенец Теньяк Кавказны ицлэгэн Кара улусы ж;ирлэрендэ Тар (русча Терек) елгасы буйларында Тар йорты формала-ша, э Кума елгасыныц урта агымында Маж;ар йорты оеша. Булачак себер татарлары тарихында зур роль уйнаган бу ж;ирлэрдэ хэзерге себерлелэр белэн мишэрлэрнец калалары Yсеп чыга. Болар арасында иц зурысы, булачак себерлелэрнец Yзэге, Терек тамагы тирэлэрендэ урнашкан Темэн шэhэре була. Аца янэшэ Тар, Тарки кебек кечерэк сабир-татар калалары урнаша [1, с. 310-311, 324-325].
Мишэр (абар) ж;ирлэренец Yзэге Маж;ар шэhэре була. Аца янэшэ Дедэк, Чир йорт hэм башка CЭYДЭ hэм hенэрчелек калалары Yсеп чыга. Бу факт Алтын Урда чорында себер татарларыныц бабалары hенэрчелек hэм CЭYДЭ белэн шегыльлэнгэннэре хакында сейли.
1391-1395 еллар арасында Алтын Урда дэYлэте белэн Yзэге Са-маркандта урнашан Аксак Тимер империясе арасында зур сугыш була. Сугышта щицелгэн Алтын Урда дэYлэте вак ханлыклар белэн урдалар-га таркала. Теньяк Кавказ тирэлэре Олы Урда составына керэ. Эмма 1508 елда Кырым ханлыгы Олы Урданы яулап алгач, сабир татарлар яшэгэн Теньяк Кавказныц Каспий як яр буйлары Эстерхан ханлыгы составына керэ [10, 22].
Шулай итеп ХУ-ХУГ гасырларда булачак себер татарларыныц бабалары Эстерхан ханлыгы дэYлэтенец теп халкы булып исэплэнгэннэр. Бу хэл себертатар халык авыз иж;атында да чагылыш тапкан: "Борын заманнарда кен ягы илендэ Барам исемле карт яшэгэн. Беркен аныц тешенэ тэцрелэрнец берсе кергэн дэ болай дигэн: Бар Барам, тен ягына. Син анда ж;энлеге, кошы, балыгы мул бай ил табарсыц. Барам халкын, хатыннарын, балаларын - барын ж;ыйган да, шул илгэ китеп, Иртеш белэн Обь арасына - Васьюган сазлыгы белэн Абышкан ^ле арасына барып урнашкан, шунда Yзенец тирмэлэрен корган. Барамныц унбер улы булган: Келем, Угуй, Узук, Тунус, ЛYбэр, Турас, Карган, Кирчак, Чой, Тэрэнэ, Барам. Yлем вакыты ж;иткэч Барам карт улларын чакырып алган да эйткэн: "Илне YЗ саныгыз буенча, унбер аймакка бYлегез, биредэ сезнец унбер буыныгыз яшэсен". Балалары иллэрен этилэре хермэтенэ Бараба дип атаганнар" [29, с. 108-109], - диелэ. Исемлектэ саналган бараба авыллары атамалары нигезен, бераз гына Yзгэреш кичергэн бYгенге Теньяк Кавказныц елга атамалары тэшкил итэ. Бараба атамасы исэ "бар" hэм "абе"сYЗлэре кушылып ясалган hэм бар-Барс иле (Барсилия) hэм эбе (абар) халкы исемнэрен белдерэ. Димэк ки, Бараба елкэсенец нигезендэ, "Барсилия елкэсе мишэрлэре" дигэн CYЗтезмэ ята.
БYген Кенбатыш Себердэ таралган Тобол, Ишим, Темэн hэм Тура сейлэшлэре арасыннан Ишим татарларыннан башкаларына ц-лаштыру хас [7]. Э ц-лаштыручы диалектныц борынгы Yзэге элекке Олы Урда белэн Эстерхан ханлыклары щирендэ, Теньяк Кавказда булган. Моннан чыгып хэзерге ц-лаштырып сейлэYче татарларныц теп оясы (татарча ен, топонимнарда еш кына эн ищеге булып килэ) Кума, Терек, Маныч ел-галары белэн ТYбэн Идел буенда була. Сабир татарларныц Yзэге Терек елгасы тамагындагы Темэн шэhэре булган. Кайбер чыганакларда Терек елгасы тамагы тирэлэрендэ елганыц татарча исеме белэн аталган Тар дигэн ике кала булганы искэ алына. Аларныц берсе Тар (Терек) тама-гында, э икенчесе Тарки- Каспий яры буенча, аннан бераз кеньяктарак хэзерге Махачкала янэшэсендэ урнашкан була.
Дерес, шул ук ц-лаштыручы диалектта хэзерге мишэрлэрнец дэ бер елеше сейлэшкэн. Алар борынгы бабалары массагетларга нисбэтлэп Y3-Y3лэрен мэщ татарлар, мащарлар, мишэрлэр дип йерткэннэр. Олы Урда составына кергэн мишэрлэр Yзлэренец тарихи Yзэге Мащар шэhэренэ буйсынган. Моннан башка Кума елгасыныц урта агымына ур-нашкан бу кала Теньяк Кавказныц Кара дицгез белэн Азов дицгезенец кенчыгыш яр буйларыннан алып Кумага (Ком) Буйвола (Буй) кушылган урынга кадэрге елешен билэгэн. Мащар шэhэренэ янэшэ Кума буенда Эстерханга буйсынган мащарларныц Кече Мащар шэhэре дэ булган.
Терек hэм Кума буе татарларыныц тэYге теркеменец Кенбатыш Себергэ кшуенэ Аксак Тимер яулары сэбэп булган. 1395 елда Терек елгасы буенда булып узган зур сугыштан соц, себер татарларыныц беренче теркеме ТYбэн Идел аша Кенбатыш Себергэ барып урна-ша. КYрэсец аларныц юлы Югары Тобол аша Yткэн. Хэзерге Чилэбе елкэсенец Варна поселогы янэшэсендэге "Тамерлан башнясы" дигэн археологик истэлек моца дэлил булып тора. Манараныц тезелеше hэм архитектурасы XVIII гасырга кадэр Мащар шэhэрендэ сакланган кир-печ биналар силуэтын кабатлый. Бина Аксак Тимер исемен йертсэ дэ, ул корылма аннан бераз соцрак тезелгэн татар архитектурасы hэйкэле булып тора. Бина Туктамыш хан затындагы бер чыцгызиныц кYченеш вакытында вафат булган урыны булуы да ихтимал. Бэлки бу урын Тобол елгасыныц башыннан тамагына кадэрге щирлэргэ таралып утыр-ган тэYге сабирларныц торак пункты булуы да мемкин. Заманы ечен мэhабэт булган бу бинаныц яндырылган кызыл кирпечтэн тезелYе дэ шуца ишарэли. Борынгырак заманнарда Кенбатыш себер татарларында яндырылмаган сэмэн кирпеченнэн тезелгэн ейлэр естенлек иткэн. Бик сирэк очракларда, бай кешелэр тезелештэ яндырылган кирпеч тэ кул-ланган [8, с. 98-99].
Бу версияне кабатлаучы икенче археология истэлеге хэзерге Оренбург елкэсенец Домборовское районында сакланган "Бай могила" дип
йортелYче археология истэлеге. Бу бина да Маж;ар шэhэрендэге кирпич биналар традициясендэ тезелгэн. Бу ике археология истэлегенэ карап, без 1556 елда Эстерхан ханлыгы яулап алынгач, шэhэр хал-кы кенчыгышка китеп Нугай Урдасы ж;ирлэрендэ шэhэр культурасы традициялэрен дэвам итергэ омтылган. Теньяк Кавказдагы Маж;ар, Темэн, Тар hэм Тарки кебек татар калаларыныц кирпечтэн тезелгэн биналарыныц копиялэрен яца ж;ирлэрдэ аякка бастырырга омтылган-нар. Кызганычка ач дала, мул сулы елгаларныц булмавы бабаларыбыз-ны, тагында теньяккарак Иртыш буйларына китэргэ мэж^р иткэн. Шул заманнарда нугай елкэн морзасы Исмаилнец урыс патшаларына ярамсакланып, себерлелэрне YЗ билэмэлэреннэн китэргэ мэж^р итYе дэ мемкмн. Ничек кенэ фараз итмэ, чынбарлыкта, 1556 елда Эстерхан яулап алына э, 1563 елда Иртыш буйларында КYчем хан ж;итэкчелегендэ Себер ханлыгы дигэн яца дэYлэт оеша.
Шулайитепутрактормышлы, кечлешэhэркультурасытрадициялэре булган бу теркем (сабирлар) Себер кицлеклэрен Yзлэштерэ башлый. Кенбатыш Себернец тэYге шэhэрлэре дэ игенчелекне hенэрчелек белэн чиратлаштырып тормыш кетYче халык тарафыннан нигезлэнэ.
Себергэ иц элек килеп урнашкан теркем хакында CYЗ башлаганчы, себер халкыныц теле турында эйтеп кшу урынлы.
Тел галимнэре фикеренчэ себер татарлары диалектында ц-лаштырып сейлэY кYренеше бик актив кулланыла [6, с. 92-94]. Юга-рыда билгелэп Yтелгэнчэ Себер татарлары диалектындагы Тобол, Темэн hэм Тура сейлэшлэре ц-лаштыручы сейлэшлэр булып тора.
Себертатар диалектына хас икенче Yзенчэлек, кечле й-лаштыру кYренеше санала. Дэште-и-кыпчактан чыккан халыкларга хас бу Yзенчэлек нугай компонентыныц теп билгесе булып тора. Бу исэ, себерлелэрнец шактый елешен нугай татарлары тэшкил туе хакында сейли. Бу хакта Ф. Вэлиевныц "Себер татарлары" исемле китабында да искэ алына [8].
Себертатар теленец кайбер сейлэшлэрендэ хант теленэ хас эле-ментлар булу, тел формалашуыныц тэYге чорына карый. Себер татарлары таралган тебэклэрдэ хантларныц кинэт юкка чыгуы, аларныц татарлар тарафыннан ассимиляциялэнYе хакында сейли. Бу телнец йогынтысы "б" хэрефен "п"га, "с"ны "з"га YЗгэртY, "без"не- "пес" дип сейлэYДЭ кYренэ. Бу ж^эттэн себер татарлары арасында йергэн риваятьлэр дэ шуца ишарэли. "ЭYвэл бу якларда гаж;эп халыклар яшэгэн. Аларныц бер терлесе ж;ир ейлэрдэ торган. Чит халыклар килэ башласа, шул ж;ир ейлэрен щимереп, Yзлэрен Yзлэре терелэй ж;иргэ кYмэлэр икэн" [29, б. 109]. Себерлелэр составына Урта Идел татарлары белэн бохаралыларныц кушылуы бераз соцрак Урыс дэYлэте составына кергэннэн соц була.
Терле чыганакларга чэчелгэн езек-езек хэбэрлэргэ таянып, Себер тарихы хакында тYбэндэгелэрне бэян итеп була. Алтын Урда чорларын-да Себер щиренец Yзэге Чимга Тура исемле шэhэр булганы кYренэ. Ул заманда Беек татар дэYлэте Ж^щи уллары идарэ иткэн зур улусларга бYленгэн була; Ак Урда, яисэ Батый улусы; ^к Урда, яисэ Орда (Ичен) улусы; Сары улус (Шейбан улусы); Кара улус; Яшел улус энэ шундый-лар була.
Себер щирлэре Шэйбан нэселендэге ханнар идарэсендэ булган. Шэйбаннан соц аныц улы Бахадур, э аннары аныц улы Ж^щи Буга, аныц улы Бадакул, аныц улы Мэцгу ( Тимер), аннары аныц улы Илбэк, аннары аныц улы Каганбэк идарэ итэ. Соцгы ханзадэ Сарайда беек хан да булып ала. Арытабан аныц улы МэхмYт хуща заманында инде Себер щирендэ Чимги Тура ханлыгы барлыкка килэ.
Себер щире Сары улус составында булганда асыл ханнар Алтын Урда башкаласы Сарай шэhэрендэ яшэгэннэр hэм шуннан торып ул щирлэр белэн идарэ иткэннэр. Вак ханлыклар барлыкка килгэннэн соц, hэр нэсел Yзенец законлы йортына кYченеп шэhэрлэр тезеп шунда яши башлаган. Шул ук заманнарда Иртышка Ишим кушылган тирэлэрдэ Yзэге Кызыл Ишим исемле шэhэр булган икенче теркем оеша. Арыта-бан бу ике теркем арасында беренчелек ечен керэш башлана. Зур бул-маган ике теркемнец Иртыш-Обь буйлары hэм анда яшэгэн халыклар естеннэн идарэ шу ечен бэхэсе хэрби бэрелешлэргэ кадэр барып щитэ. Бу чорда чимгатуралылар да, кызыл ишимнэр дэ ц-лаштырып сейлэYче кешелэр булмыйлар. Ишимлылар ч-лаштыручы, э чимгитуралылар с-лаштыручы теркем булалар. Ц-лаштырып сейлэшYче савирлар белэн эбе-мащарларныц Обь-Иртыш буйларына ^ченеп килYе чын-чынлап 1558 елда Иван Грозный Эстерханны яулап алганнан соц гына башлана.
Югарыда сейлэп Yтелгэнчэ ТYбэн Идел белэн Теньяк Кавказда яшэгэн сабирлар белэн мащарлар Эстерхан ханлыгы белэн Олы Урда дэYлэтлэре составында булалар. Эмма 1508 елда Олы Урданы (Тэхет иле) Кырым ханлыгы яулап алгач, аныц щирлэрен Кырым белэн Эстерхан дэYлэтлэре Yзара бYлешэ. БYленеш буенча сабирлар белэн мащарларныц традицион Yзэклэре Терек буе Темэне белэн Кече Мащар Эстерханда идарэ туче Кече Мехэммэт нэселе ханнарына кала.
Нэкь шул чорда мащарлар белэн сабирлар еч елешкэ бYленэ. Олы Урда щимерелгэндэ чыцгызи татарларныц Кече Мехэммэт улы Бэхтияр нэселе Касыймда hэм Русиядэ йомышлы хэрби хезмэттэ була. Алар ту-рыга МэскэY кенэзенэ яллы хэрби хезмэткэ керэлэр. Кече Мехэммэт уллары МэхмYД белэн Эхмэттэн таралган нэселлэр Литва елкэн кенэзенэ хэрби хезмэткэ кереп, хэзерге Запорожье тирэлэрендэге Сач (Сечь) шэhэре эйлэнэсенэ урнаша. Арытабан алар Запорожье ка-закларын тэшкил итэ башлыйлар. Эченче теркем Эстерханда кала.
Соцгылар Эстерхан ханнары династиясен тэшкил итэлэр. Кызганыч-ка илле елдан соц, МэскэY елкэн кенэзе Иван Грозный Эстерхан хан-лыгын да яулап ала. Бу татар дэYлэтенец соцгы ханнары Ямгырча да, Дэрвишэли дэ башта Литвага китеп, Запорожьеда яшилэр. Соцрак, Сач бетерелгэннэн соц, аларныц балалары МэскэY дэYлэтенэ яллы хезмэткэ керэлэр. Арытабан урыс хекемдарына хэрби хезмэт итеп Казан шэhэре тирэсеннэн ж;ир билэмэсе алалар.
Урыс чыганаклары Эстерхан ханлыгы халкыныц кая киткэнен хэбэр итми. Бары ике CYЗ белэн: "Эстерхан халкы кYчмэ тормышлы hэм бик аз санлы булган. Урыс гаскэрлэре килэ башлагач, шэhэрлэрен ташлап далага чыгып качалар" [14], - дигэн бик кыска информация бирелэ. Соцгы вакытта чыккан эдэбияттэ аны чынбарлыкка якынайтып, 1554 елда Дагестандагы кумык патшасы кызына ейлэнгэн Ямгурчы хан Теньяк Кавказдагы Темэн шэhэренэ качып китэ диелэ. (Ул заманнар-да эле кумык дигэн халык татардан аерылып чыкмаган була, э Темэн шэhэре Эстерхан ханлыгы составында була), 1556 елда исэ Дэрвишгали хан белэн ханлыкныц аксеяклэренец икенче елеше Госманлылар империясенэ, Кырымга качып китэлэр [1, с. 348-349].
Топонимия материаллары hэм аларны CYЗ-иж;ек закончалыгы бу-енча тикшерYДЭн тYбэндэге мэгълумат барлыкка килде. ДэYлэтчелеген югалткан Эстерхан ханлыгыныц башкала халкы башта Тар (Терек) hэм Ком (Кума) елга буйларына кученэ. Эмма МэскэY хекYмэте ул ж;ирлэрне дэ урыс казакларына билэмэгэ биргэч, татар халкы массовый тестэ Себергэ кученергэ мэж^р була. Унсигезенче гасырда гамэлдэ булган себертатар волостьлары арасында, русча "малогород-цы" дигэн исемлесе дэ булу да безнец фикерне раслый [8; 1, с. 357]. Шулай итеп Себердэ эстерханлылар тезегэн татар калалары барлыкка килэ. ^пчелек калаларныц халкы яца ж;ирлэрдэге шэhэрлэрен Иске илдэгечэ Yк атыйлар.
Эйтик, Чимга Тура шэhэре сабир-татарларныц Темэн шэhэре халкы исэбенэ тезеклэнэ, шуца ул Темэн шэhэре дип атала башлый. Терек тамагындагы Тар шэhэре халкы Иртыш буенда Тар (русча Тара) шэhэрен тези. Каспий як яр буендагы Тарки халкы Ялы Тар (Ялута-ровск) шэhэренэ нигез салган. Кызыл Ишим шэhэре, кYрэсец Казыл яр, яисэ Кизляр атамасыннан ясалган.
Урыс чыганаклары сабир hэм мишэр татарларыныц Себергэ массовый кYченYе хакында хэбэр итми. КYрэсец, эстерханлылар миграциясендэ Кече нугайлар да катнашкан. Моны себертатар диа-лектында кечле нугай теле йогынтысы булу да раслый. Эстерхан алынганнан соц, Теньяк Кавказныц Кума, Кубань буйларында яшэYче нугайлар Казы улусы дигэн берлэшмэ булып яшилэр. Соцгы мисаллар-дагы каз этнонимы булу улус халкыныц теп елешен маж;ар-мишэрлэр
тэшкил иткэне хакында сейли. Теньяк Кара дицгез буеныц Днепр белэн Днестр елгалары арасында формалашкан нугай татарлары ч-лаштырып сейлэYче hэм эдэби телдэге "щ" ны "й" хэрефенэ Yзгэртеп сейлэшYче сейлэм булган. Арытабан болар барысы да себертатар диалекты сейлэшлэрендэ урын алган.
1558 елдан соц Себергэ бик ^п мащар hэм сабир татарлар ^ченеп килсэ дэ, анда щыелган терле теркемнэр арасында уртак фикер, уртак максат булмый. Дерес, КYчем хан чорларында гына Себер халкы бер бетен халык булып берлэшэ, эмма соц була. Юлбасар Ермак, э аннары урыс воеводаларыныц туктаусыз hещYмнэре аркасында дэYлэт щимерелэ [12, с. 78-79]. ДэYлэтнец теп щирлэре яулап алынса да, аныц халкы ба-скыннарга каршылык кYрсэтэ барып кенчыгыш hэм кеньяк тарафларга табан чигенэ. Энэ шулай себер татарлары Уралтау сыртларыннан алып Алтайга кадэрге тигезлеклэргэ тарала.
Сабирлар белэн мэщлэрнец Себергэ кYченYенец теп сэбэбе тYбэндэгедэн гыйбарэт була. 1556 елда Эстерхан ханлыгы щирлэре яулап алынганнан соц, урыс хе^мэте Теньяк Кавказда ныгыну ечен щирле халыкка карата геноцид Yткэрэ. Алар билэгэн щирлэрне "тар казаклары" дигэн теркемгэ бирэ. Нэтищэдэ илсез, щирсез калган татар сабирлар белэн мэщлэр элекке бэйлэнешлэре булган Себер щирлэренэ китэ баш-лый. Шулай итеп щирле халык салкын Себер кицлеклэрен Yзлэштерэ башлый.
Эстерхан алынып 50 ел узганнан соц, 1598 елда Себер ханлыгы да яшэYДЭн туктый. Себер ханлыгы шэhэрлэренец татар халкы авыл-ларга кYчерелэ. Энэ шулай берничэ мец еллык шэhэрчэ яшэY рэвешле hэм шэhэр культуралы халык, кырыс табигатле Себердэ авыл шартла-рына яраклаша башлый. Кызганычка, яцача шартларга ^не^ hэм кырыс климат, башка татар теркемнэреннэн аерылып яшэY, халыкныц демографиясенэ тискэре йогынты ясый. Соцгы 300 елда себертатар халкыныц гомуми санында артым сизелми. Эстэвенэ, Себернец ерак елкэлэренэ барып урнашкан татарлар, башка кавемнэрнец йогынтысы аша яца этник теркемнэр формалаштыралар. Алар арасында иц зурлары алтайлылар, шорлар, чулымлылар, камасиннар hэм башкалар була [1, с. 357; 13, б. 94-95].
БYгенге кендэ себер татарлары Темэн, Курган, Омск, Новосибирск, Томск елкэлэре белэн Алтай hэм Красноярский крайларындагы авыл щирлэрендэ локаль группалар булып урнашканнар [8, с. 44; 15, с. 74]. Себер шэhэрлэренэ хезмэт миграциясе буенча килгэн Идел буе татарлары белэн тыгыз аралашып яшилэр.
1558 елда Эстерхан яулап алыну hэм шул чорда татарлар яши торган Терек елгасы бассейнын дон казакларына билэмэгэ бирY ва-кыйгалары щирле халыкны теньяк тарафларга ^ченеп китэргэ мэщбYP
иткэн. Татар аксеяклэре Yзлэренец традицион юллары буйлап Мещера жиренэ Русия юрисдикциясенэ кергэн жирлэргэ китэ. Бик аз елеше Литва юрисдикциясендэ исэплэнгэн Запорожьега ^ченэ. Халыкныц бер елеше Кырымга китэ. Эстерханныц гади халкы Тубул Иртышка кушыл-ган тирэлэргэ, Себергэ ^ченэ. Мещера тирэлэренэ кYченYче мэжлэр белэн чыцгызи аксеяклэр Темэн шэhэренэ урнашалар. Урыс чыгана-клары бер Yк Темэн исемен йерткэн ДYрт татар шэhэре булуын искэ алып, Мещера-Мукшы буендагы каланы Темников дип йертэ башлый. Себердэге Чимга Тура каласы да сабир-татарлар тарафыннан Темэн дип исемлэнэ.
Кырым юрисдикциясендэге Кубань тамагында тезелгэн Темэн шэhэрен Таракан дип тэ атаганнар. Ш^эр атамасы, кYрэсец, халкыныц кYп елешен Тар (Терек) буе халкы тэшкил иткэнгэ шулай исемлэнгэн. Ш^эр атамасы Тар+ак+ан ижек CYЗлэреннэн ясалган hэм тар-Терек елгасы; ак- затлылык билгесе; ан-(ен) Теньяк Кавказ чыгышлы масса-гетлардагы ил тешенчэсенэ туры килэ. СYЗ-ижек закончалыгы буенча аныц мэгънасен: "Терек елгасыннан килгэн затлыларныц ене (иле)" дип укырга кирэк. Аннан алдагы чорда шэhэрнец Тимерчук (русча Тем-рюк) дигэн атамасы да булган [12, с. 247]. Соцгы атамадагы чук (жук) ижек CYзе Кубань елгасыныц чук сыман дельта ясаганын белдерэ. Кала атамасыныц тулы мэгънасе "Олы Урда ханнары нэселе тимерлелэрнец Кубань тамагындагы башкаласы" була.
Урыс чыганаклары Темэн-Таракан каласындагы сабирларныц бер елеше Киев тирэлэренэ барып урнашуын искэ алып, аны урыс шэhэре итеп кYрергэ телилэр. Иске заман урыс карталарында ул Тмутараканьское княжество буларак билгелэнде. Эмма бYген украин халкы составына кергэн сабир-северяннар бик иртэ савирлардан аерыла. Бу хэл безнец эраныц V-VI гасырлары арасында Хазариягэ гарэп агрессиясе башланган за-маннарга ук барып тоташа. ^рэсец, сабир-северяннар хазарларныц каса теркеме Урныц (Азов буе калкулыгы) теньягына кYченгэн чорда ук алар белэн бергэ килгэн. Хэзерге чуашлар белэн казан татарларыныц уртак бабалары каз-касалар мэ^си булып калган бер вакытта, савир-северяннарныц Путивль кенэзлегенэ кергэн елеше, IX гасырда киевлы-лар белэн бергэ христиан диненэ керэ. Арытабан алар славянлашалар. Кубань тамагындагы Темэн, русча Тьма татар меселман шэhэре булып YCYен дэвам иткэн.
Э без яцадан Себергэ эйлэнеп кайтабыз. Бирегэ ^ченеп килгэн татарлар 1563 елда шэйбанилар нэселенэ кергэн ^чемне хан итеп ^тэрэлэр. Ченки Жужи хан васыяте буенча бу жирлэр аныц бабала-рына мэцгелеккэ бирелгэн була. ^чем ханныц шэжэрэсе тYбэндэгечэ була: КYчемнец этисе Мортаза (Тура ханы), аныц атасы МэхмYдек, аныц этисе Мехэммэтхажи, аныц этисе Эли, аныц этисе Бикконды, аныц
этисе Сары Урда ханы Мэц^ (Тимер), аныц атасы Бадакул, аныц атасы Ж^щи Буга, аныц атасы Бахадур , аныц атасы Ж^щи улы Шэйбан була [1, с. 316-319].
Себерне татарлар тарафыннан Y3лэштерY, анда яца шэhэрлэр тезY белэн бэйле булган. Кара дицгез бассейнында киц таралган CY3-ищек яз-масы нигезендэ ясалган себертатар топонимнарына игътибар итик. Се-бер ханлыгыныц башкаласы Себер дэ, Искер дэ дип йертелYе хакында язган идек инде. Каланыц Искер дигэн икенче исеме себерлелэрнец "ко-яшлы ватаны" Ичкерия CYзеннэн ясалган. Эстерхан ханлыгыныц Идел бассейныннан кеньяктарак урнашкан Терек Кума буйлары Эчке щир, Эчке ил дип аталган. Себер патшалыгыныц теп халкын эчке щир хал-кы тэшкил иткэч, башкаланы да "Эцкир"(себерчэ) дип атаганнар инде. Унсигезенче гасырга караган себертатар халкы яшэгэн "Скаринская" hэм "Искаринская" волостьлары атамалары да халыкныц элекке яшэY урыны Иске ил, Иске щир атамасын кY3дэ тотып кушылган. Себернец икенче шэhэре Темэн, яисэ Чимга Тура ( русча Чинги Тура) дип аталган. Шэйбани ханнарныц Сарайдан кала икенче еясы Сыгнак исемле шэhэр була. Анда шэйбаниларныц кыз яклап туганы Чимтай морза идарэ иткэн. ^рэсец, Чимга Тура CYзе "Чимтай каласы" исеменнэн ясалган. Соцрак Тура буйларына сабирлар белэн абарлар (мэщлэр) ^ченеп килгэч, шэhэр исеме алар тарафыннан Темэн дип Yзгэртелэ. 1598 елда шэhэрне МэскэYлелэр яулап алгач, шэhэрнец татар халкы авыл щирлэренэ hэм кенчыгыш тарафларга китеп авыллар булыр урнаша. Урыс тарихчы-лары бу хакта бик кыска итеп, "урыс гаскэре Темэн шэhэренэ килгэч, щирле татарлар ^чем ханга ияреп далага чыгып китэлэр", [14] - диелэ. Кызганычка тегэллеге шебhэле булган бу хэбэр, ^рэсец, чынбарлык-тан ерак булган. Темэн шэhэре халкы, кYрэсец, Рус хе^мэтенец татар ханлыкларыныц шэhэр халкына карата вэзгыяте биредэ дэ шул килеш сакланган. Жирле татар халкы авыл щирлэрендэ генэ яшэргэ тиеш була. ^рэсец Темэн, Тобольск, Тара hэм башка шэhэрлэр эйлэнэсендэге татар авыллары шул калаларныц халкы булган.
Себер ханлыгында билгеле еченче шэhэр Иртыш елгасындагы Тар каласы була. Атама хэзерге рус телендэге Терек елгасыныц татарча исеме Тар CYзеннэн ясалган. Терки теллэрдэ, шул исэптэн татар телендэ дэ бу атама елганыц Yзеннэн бигрэк, аныц тар Yзэненэ карап кушылган булса кирэк. Шул ук тар CYзе Себернец ДYртенче каласы Ялутаровск атамасына да нигез булган. Топонимныц татар чорындагы атамасы Ялытар булуы ихтимал. Биредэ ял-Кырым татарларындагы сыман ил; тар-Терек елгасыныц татарча исемен белдерэ. Атаманыц тулы мэгънасе "Тар иле, яисэ Терек елкэсеннэн чыгучылар волосте" булыр. Моннан башка Тар (Терек) шэhэр атамасы себернец татар халкы арасында киц таралган Туртас (Тар+тас) hэм Терсэк (тар+сак) этнотопонимнарына
да нигез булган. Моннан башка Себер татарларыныц Капка hэм Аялы теркемнэре атамалары да Теньяк Кавказ тирэлэре топонимиясен кабат-лый. Аларныц беренчесе Тимер капка дип йортелгэн Дербент шэhэре атамасын, э икенчесе Азов дицгезенэ кенчыгыштан килеп кушылучы Эй (русча Ея) елгасы исемен белдерэ.
Себернец борынгы калалары географиясенэ карап фикер йерткэндэ, Себер ханлыгы дэYлэте Тобол елгасы башыннан тамагына кадэр hэм аца агып тешэ торган Мияс, Тавда, Тура елгалары буен hэм Иртыш буеныц Тобол тамагыннан Тара тамагына кадэрге ике як ярын билэгэнен ^рсэтэ.
МэскэY хекYмэте Урал артында барлыкка килгэн яца татар дэYлэтен, Yзенец алдагы яулап алу планнарында зур киртэ булыр дип санаган. Шуца ^рэ нинди генэ юллар белэн булса да ^чемне hэм аныц дэYлэтен юк итэргэ омтылган. Ул заманнарда эле Кырым, Литва hэм анда яшэYче Запорожье казаклары исемен йерткэн татар аксеяклэренец дэYлэтлэре яшэп килгэн. Аларныц берлэшYе Русиянец элекке яулап алганнарын гына тYгел, э дэYлэтчелеге яшэвенэ дэ куркыныч тудыра дип санаган.
МэскэY хекYмэте Себер дэYлэтчелеге белэн традицион булмаган юллар белэн керэшкэн. Тигез, ачык жирлэрдэге сугышларда татарныц естен булуын искэ алып, кYбрэк урман, тау-таш, елгалар буйлап искэртмэстэн hежYм итеп керэшYне естен кYрэ. Шуца ул зур елгалар-да юлбасарлык итYче кеймэчелэргэ исэп тота. Бу эштэ борын заманнарда ук теньяк тарафларга урнашып калган галларга таяна. Теньяк кицлеклэрдэге суларда хакимлек туче швед hэм гал сугышчылары зур елгалар буйлап йезеп килеп шэhэрлэрне талап китэ торган була-лар. Башлыча элекке новгородлы дигэн халыкныц бер елешен тэшкил иткэн бу галичаннар Северная Двина елгасы буендагы Галич hэм Устюг шэhэрлэренец теп халкы булалар. Атамаларына карап фикер йерткэрдэ, галичлар Yзэк Европадагы Галлиядэн (хэзерге Франция) чыккан халык булалар. Аларныц шактый зур теркеме хэзерге Кенбатыш Украинада Галич-Волынь кенэзлеге булып яшэгэн. Теньяк Двина галлары Новгород яулап алынганнан соц, мэскэYлелэргэ буйсынмыйча, элекке кэсеплэрен дэвам итеп, юлбасарлык белэн шегыллэнгэннэр. Галичлар Себер аша Урта Азия hэм Кавказ яклары белэн CЭYДЭ эшлэре алып баралар. Бу хи-лафлыклары ечен аларныц барсын да МэскэYДЭ Yлем жэзасы кеткэн. МэскэY хекYмэте Себер белэн керэштэ энэ шул юлбасарларны Yзенэ иптэш (союздаш) итеп ала. Эре жирбилэYче Строгановлар аша ушкуй-никлар белэн яшерен килешYгэ кереп, Себер дэYлэтчелеген юк итэргэ тели. Себер ханлыгы яулап алынганнан соц, болар Енисей, Лена, Амур буйларын буйсындыра барып Тын океан ярларына ук барып чыгалар. Арытабан алар шунда яшэп калып, иске дин тарафдарлары (старовер-лар) исеме астында кYренэлэр.
Ушкуйник-кеймэчелэрнец икенче елеше Идел елгасы буйлап тYбэн тешеп Донга, Жаекка, Терекка урнаша. Арытабан запорожье казаклары Yрнэгендэ Y3-Y3лэрен казак дип йертэ башлыйлар. Запорожье казаклары башлыча татар аксеяклэре щитэкчелегендэге украин, белорус, поляк гет-маннарыннан тезегэн берлэшмэ була. Дон казаклары галлар (галичлар), фаллар (волыннар) hэм татарлардан оешкан була. Татар исеме астында нахлар (чечен, ингуш hэм нугайларныц бабалары), черкэслэр (касалар, элекке хазарлар) hэм чыцгызи татарлар булган. Биредэ сэясэтне урыс былиналарда макталган баhадирлар тYгел, э готлар, маннар hэм галлар-дан ясалган теркемнэр тудырган. Борында боларныц ^бесе Алгы Азия белэн Якын Кенчыгыштан чыккан кавемнэр булалар.
Алдагы бYлеклэрдэ без Себернец теп елга атамаларыныц Теньяк Кавказ географиясен кабатлавын язган идек инде. Бу щэhэттэ себерта-тар авыл атамалары да шуннан ерак китмэгэн. Урыс язма чыганакла-ры себер татарлары кYчмэ тормышлы халык булган дигэн уйдырмага нигезлэнеп, сэясэт кордылар. Эмма утрак тормышлы халыкныц чара-сыздан яшэY урынын алыштыруы эле, алар кYчмэклэр булган дигэнне ацлатмый. Ни ечендер бу вазгыятъ шундый ук яшэY рэвешле hэм яца щирлэр Yзлэштерергэ дип ^ченеп йергэн урыс керэстияннэренэ дэ, украиннарга да, материктан-материкка кYченеп йергэн испан белэн португалларга да, инглизлэргэ дэ кагылмый. XVII гасыр башына ка-раган урыс язма чыганакларында да себер татарларыныц далалар буйлап ^ченеп йерYлэре хакында хэбэрлэр юк. Ермак-КYчем заманнары-на кадэр ук себер татарларыныц шэhэр hэм авыллар булып яшэYлэре мэгълум. ^чмэклэр дигэндэ, Y3 башкаласыннан куып чыгарылган КYчем патшаныц киц далаларда кацгырып йерYен дэлил итеп алалар. ^чемлелэрнец яшэY урыннарыннан мецнэрчэ чакрымнарга кадэр ерак яуларда йерYлэре эле, аларныц традицион шэhэр культуралы халык бу-луларын инкаръ итми. КYчем патша Yзе генэ тYгел, хэтта унынчы буын бабасы булган чыцгызи ханнар да деньядагы иц зиннэтле сарайларда hэм яшэY ечен уцайлы калаларда яшэгэннэр. Бу хаккыйкать барча денья халыкларына мэгълум. Шул беек патшаларныц турыдан-туры варисла-ры сыер тиресеннэн тарттырып эшлэнгэн тирмэдэ яшэп ятканнар дип эйтэ алу, акыллы кеше башына сыймаслык фэлсэфэ булып тора. Мон-дый "акыллы фикер" бары совет чорында шизофрения белэн авырган прахессорларныц гына башына килэ алган.
Э хэзер без Кенбатыш Себердэ урнашкан елгалар hэм кайбер татар авыл атамаларын Крит язмасы дип аталган CY3-ищек закончалыгы нигезендэ тикшереп карыйбыз. Себернец тарихи Yзэгендэ урнашкан Вагай елгасы hэм авылы атамасы ваг hэм ей ищек-CY3лэреннэн ясалган. Атама, ^рэсец, 1556 елларга кадэр Пермь шэhэреннэн кеньяктарак яшэгэн татарча вагул, русча вогул, э Yзатамалары манси булган халык
белэн бэйле. Строгановлар, урыс казаклары кеченэ таянып вагулларны туган жирлэрен ташлап китэргэ мэжбYP итэлэр. Нэтижэдэ алар Себер тайгасында манси исемле халык булып яшэп китэлэр. Халыкныц икен-че елеше себер татарлары составына кушыла. КYрэсец, Вагай елгасы атамасы вак hэм ей, яисэ вагул торагы мэгънасен белдерэ. Себертатар диалектында эдэби телдэге "б" ны "п"-лаштырып сейлэY Yзенчэлеге дэ шул халыкныц йогынтысы булуы ихтимал. Ченки моца ошаш сейлэмне чуваш-мари-удмурт телле кешелэр татарча сейлэшкэндэ ишетеп була.
Себер ханлыгыныц Yзэгендэ урнашкан Тобол елгасы атамасы, бYгенге кендэ дэ Теньяк Кавказда яшэYче табасаран халкы hэм Тарки, Дербент шэhэрлэре урнашкан Табасаран елкэсе белэн бэйле. Бу атама татар халкы составына кергэн табарлар, тепекэйлэр сыман таб ижек CYзеннэн ясалган. Тоташ алганда Тобол гидронимын "Табарлар, яисэ Табасаран елкэсеннэн чыккан халык иле" дип уку дерес булыр.
Себергэ килеп урнашкан терле этник кавемнэр оеш теркем булып яшэгэн. Урыс телле чыганаклар аларны "юрты" дип атый. Безнецчэ болар "йорт"тан бераз кечерэк "ей" мэгънасенэ туры килэлэр. Ченки аларныц кайберлэре бер, яисэ ике авылны да берлэштергэн булган. ^рэсец бу традиция себер татарларына Теньяк Кавказ дигэн иске ва-таннан ук килэ. Андагы нугайларда hэм кYрше меселман халыкларында авыл CYзе урынына йорт CYзе киц кулланышта. Себер татарлары ара-сында "Ембаевские юрты", "Цингалинские юрты", "Тураевские юрты", "Матьяровские юрты", "Исенеевские юрты" hэм башкаларныц булуы искэ алына. Болар исэ себер татарларыныц составы хакында сейли.
Ямбай (Янбай) авылы атамасы да энэ шуннан алынган. Берничэ авылны берлэштергэн атама ян+эбе+ей ижек-CYЗлэреннэн тора: ян-яца; эбе-абар, яисэ мишэр кавеме атамасы; ей-кайбер татар теркемнэрендэге ил (волость) белэн тэцгэл килэ. Авыл атамасы "яца илдэге мишэр авылы"н белдерэ. Авылныц барлыкка килYе Русиягэ кушылганнан соцгы чорда булган очракта, атама башындагы ян ижеге ям, яисэ почта юлы булуы да ихтимал. Ф.Вэлиев авылныц татарча исеме Малчын (Малцын) булган hэм тажик белэн Yзбэкчэ тукталыш урынын ацлатуы хакында яза [8]. Авылныц татарча атамасы башында Терек елгасыныц югары кушылдыгы Мал (русча Малка) атамасы ята. Комонимныц икен-че ижегендэ татар халкын белдерэ торган сен этнонимы тора. Авыл исеменец мэгнасе: "Мал инеше буеннан килгэн затлылар", яисэ "Мал буе татарлары" булыр. Атаманыц паралельлэре булып Мэлкэн, Мэлэкэс, Мэллэ, Мэлэш, Мелкэй дигэн авыл hэм елга атамалары тора.
Цингал атамасы да ц-лаштыручы мишэр сабирлар теленнэн ясалган hэм цин+гы+ал конструкциясен тэшкил итэ. Биредэ "цин"-сен, яисэ ешен, хазарларныц югары катламы атамасы; гы- яисэ ак-затлылык бил-гесе; ал-ил. Шулай итеп "цингал" атамасы "затлы сеннэр иле"н белдерэ.
Турай авылы атамасы тур hэм ей ищек CY3лэреннэн тора. СY3Дэге тура-шэhэр, кала; ей-ил, яисэ волостьны ацлата. Атаманыц мэгънасен: "шэhэр кешелэре волосте" дип ацлау дереслеккэ туры килер. ^рэсец, бу очрак-та CY3 Чимги тура, Темэн исемнэрен йерткэн шэhэр турында CY3 бара. Матыяр йорты атамасында Теньяк Кавказныц Азов дицгезе яр буенда яшэгэн Ярмат (Юрматы), Матыяр (Мадьяр) исемнэре белэн билгеле эт-ник теркем хакында CY3 бара. Башта сарматлар, э алардан соц меотларга эйлэнгэн кавемнец яшэY урыны hэр чак Азов дицгезенэ кушылучы Бай-су (русча Байсужек), Эй (Ея) елга буйлары булган [18, с. 83]. Исенэй йор-ты дигэндэ, CY3 Кенбатыш Себернец Мияс елгасы буйларында яшэгэн Ирэктайлар хакында бара. Башкорт галимнэре "ирэкте" CYзе шэhэр кешесен белдерэ дилэр [20]. Ирэктелэрнец Исэн би щитэкчелегендэ Уралныц каршы ягына чыгып Мэллэ исемле елга буенда Иректе илен (Ирехтинская волость) тезилэр. Эгэр ирэктелэр яшэгэн елганыц Мэллэ (Ык елгасыныц сул кушылдыгы) булуын искэ алсак, аларныц да Мал (русча Малка) елгасы буеннан ^ченеп килYлэре ацлашылыр. Югары-да саналганнардан тыш Себердэ щитмешкэ якын татар волостьлары бу-луы искэ алына [1, с. 357]. Аларныц зур ^пчелеген Эстерхан чыгышлы сабир татарларныц варислары тэшкил иткэн. Бу "юрт"-волостьларныц атамалары хэзерге Теньяк Кавказныц Каспий як яр буе hэм ТYбэн Идел буе топонимиясен кабатлый. КYрэсец XVII гасырга кадэр себер татар-лары тулысы белэн Эстерхан ханлыгы щирлэрендэ утрак булып эре hэм вак шэhэрлэрдэ яшэгэн. (БYгенге кендэ Теньяк Кавказ белэн ТYбэн Иделдэ яшэгэн татар булмаган халык башка регионнардан килеп утыр-ган. Хэзерге Терек hэм Кубань казаклары гына тYгел, э чечен белэн ин-гушлар, башка дагестанлылар да Евразиянец башка щирлэрендэ яшэгэн булалар. Иц соцгылар булып калмыклар белэн эрмэннэр миграциясе була.) Шулай булуга карамастан Теньяк Кавказныц топонимнары, ае-руча елгалар системасы, татар чорындагыча сакланган. Терек, татарча Тар елгасы кушылдыклары Мэл (русча Малка), Чегем, Урух, Сунжа, Аргун, Шары Аргун, Аксай; Сулак елгасы hэм аныц кушылдыклары Ан-дий-Кайсу, Авар-Кайсу, Кара-Кайсу; Кур (Кура); Ком (Кума) hэм аныц кушылдыклары Тамузлы (Тамузловка), Буй бYлэ (Буйвола), Ачыкул (Горькая балка), Зелной (Зеленокумск) энэ шундыйлар [4, с. 30-31]. Теньяк Кавказныц елгалар системасына тэцгэл килгэн себертатар волость атамаларына Аргун (38), Шор hэм шор халкы (53), Кызылдеева (42), Мелес-Мэлэс (41), Камлар-Комлар (59), Кимская (62), Кий-Кай (45), Корюковская (44), Ачинская (60) волость исемнэре керэ. Кайбер волость атамалары бYгенге кендэ дэ исемнэре билгеле татар (нугай) авыл атамаларында кабатлана. Боларга Ставрополь нугайларыныц Кара-гас авылы исеменнэн Карагачинская (40), Карагалинская (34), Кенбатыр авылы исеменнэн- Кынырская (5); чеченнарнец Урус-Мартан авыл ата-
масы аша- Урус (25) волость атамалары ясалган. Себертатар волость атамалары арасында элек Олы Урда составында булып, соцрак Кырым ханлыгына кергэн елгалар исемен йерткэн Кубань кушылдыклары Лаба hэм Аба исемнэреннэн ясалган Лабутинская (11), Абинская (50); Азов дицгезенэ коя торган Эй (Ея), Карпили елга атамалары аша ясалган Аялы (28), Карпилинская (23) волость исемнэре бар. Барабаларныц Ту-кус волосты (31), татарча Чангула дип аталган. Бу CYЗне Теньяк Кав-каздагы Калаус елгасыныц югары кушылдыгы Янкуль инеше белэн тицлэштерY дерес булыр. Географик урнашуларына караганда соцгы волостьлар, ^рэсец, мишэр-татар этник чыгышлы булганнар. Моннан тыш кайбер себертатар волость атамалары элек Теньяк Кавказда яшэп, соцрак Идел-Уралга ^черелгэн ц-лаштырып сейлэYче мишэр-татар авыл атамаларын кабатлый. Болар исэбенэ Индер волосте (17) - Ульяновск елкэсендэге мишэр авылы; Шикчинская (8) - ТРныц Буа рай-онындагы мишэр авылы; Супра (19) - ТРныц Иске hэм Яца ЧYпрэле авыллары hэм район Yзэге (русча Дрожаное дип йертелэ); Сергач (55) - ТYбэн Новгород мишэрлэренец Yзэге. Челканцы (54), аятырцы (57) волость атамалары хэзерге Пермь hэм Свердловск якларындагы Чалково, Аят дигэн татар авыл атамаларын кабатлый. Тубинцы (67) hэм тубалар (52) атамалары Идел-Урал тебэклэрендэ киц таралган тYбэ, актYбэ топо-нимнары белэн тицдэш. Себернец ике урынында Юртовские татары (8, 18) дигэн гомуми исем белэн йертелYче волостьлар да булган. Бу исем астында хэзерге Эстерхан шэhэре тирэ-ягында яшэYче нугай татарла-рын кYЗ уцында тотарга кирэк. Себер татарларыныц килеп чыгу схе-масын Сэбэлэк авылы атамасыныц ижек-CYЗ конструкциясе ачып бирэ тесле. Атаманы сэб+эл+ак ижеклэренэ таркатып була. Монда сэб-сабир кавеме; эл- борынгы варианты ил, соцрак волость мэгънасендэ; эк - ак, затлы, аксеяк кеше. Мэгънасе буенча, атаманы "сабирлар иленец затлы кешесе" дип уку дерес булыр. Бу hэм башка мэгълуматлэр сабирларныц затлы теркемнэрдэн генэ тормыйча, алар арасында кара халык сабирлар да булуы хакында CYЗ бара. Соцгы теркем дигэндэ кенчыгыш славян-нар составына кергэн северяннарны кYЗ уцында тотарга кирэк. Болар башта Переяславль кенэзлеге составына керэлэр, э IX гасырларда Рюрик нэселе затлылары тарафыннан крепостнойлыкка тешерелеп урыс крестьяннарына эйлэнэлэр. Себер татарлары исемендэ кYренгэн тагын бер теркемнец килеп чыгышына укучыныц игтибарын юнэлтэсе килэ.
Себер ханлыгыннан кенчыгыштарак татар халкы тарихында аз эз калдырган Алтын ханнар дэYлэте булганы билгеле. Ул дэYлэттэ ха-кимлек иткэн кенэз Чанышевлар шэжэрэсенэ карап фикер йерткэндэ тYбэндэгелэр мэгълум булыр. Олы Урда ханнары hэрвакыт Yзлэрен Алтын Урданыц турыдан-туры варислары итеп исэплилэр. Шуца ^рэ шактый вакыт ТYбэн Иделдэге Сарай шэhэрен YЗ дэYлэтлэренец баш-
каласы итеп санаганнар. Чынбарлыкта исэ аларныц бер елеше Кума елгасындагы Мащар шэhэрендэ, э икенче елеше Кубань тамагындагы Темэн, Темэн-Тархан, Темэн Таракан исемнэре белэн билгеле шэhэрдэ торганнар.
Олы Урдада башлыча чыцгызиларныц Кече Мехэммэт нэселе идарэ иткэн. XVI гасыр башында Кырым белдэн Тэхет иле арасында менэсэбэтлэр бик нык киеренкелэнэ. Бу кара-каршы торуныц ахыры 1508 елда Олы Урданыц юк ителYе белэн тэмамлана. ДэYлэтсез калган аксеяклэр терле патшалыкларга тарала. Бер теркем Кырымга кYченеп Темэн Тарханда яши башлый. Икенче теркем аксеяклэр Литва щиренэ китеп, Кырым белэн ике арада Сач исемле шэhэрдэ торып Речь Поспо-лита (Польша-Литва униясе) дэYлэтенэ казак хезмэте башкаралар. Бо-ларны славян телле халыклар запорожье казаклары дип атаган. Эченче теркем аксеяклэр Эстерханга яшэргэ китэ. Эмма 1556 елда бу дэYлэтне дэ урыс яулап алгач, Себергэ юнэлэ. Себергэ китYче теркемнец бер-се Себер ханлыгын тези, э икенчесе тагында кенчыгышкарак, Алтай тирэлэренэ китеп, Алтын ханнар дэYлэтен тези. Эмма озакка тYгел. 1598 елда Урыс патшасы башта Себерне, э аннары Алтынхан дэYлэтен тар-мар итэ. Аларныц щир билэмэлэрен Yзенэ куша.
Алтынхан дэYлэтен тезYчелэр, башлыча Олы Урданыц тимерле, яисэ тимерче исемен йерткэн нэсел кешелэре булалар. Тимерчелэрне урыс язма чыганаклары кузнецы, яис кузнецкие татары дип атый. Атама ахырындагы чук ищеге иске татар телендэ елга дельтасын белдерэ. Бу CY3 аша Кубань тамагындагы Темрюк шэhэре исеме ясалган. ^рэсец, Тимерчукта яшэYче тимерлелэр Y3-Y3лэрен тимерче дэ дип атаганнар. Бу очракта CY3 тимердэн корамаллар эшлэY осталары хакында тYгел, э Чыцгызхан нэселенэ кергэн тимерле, яисэ тимерче дип аталган зат-лылар хакында бара. Тимерчук (русча Темрюк) атамасыныц CY3-ищек закончалыгы буенча мэгнасен "Кубань дельтасында яшэYче Тимер (Но-моган) нэселе аксеяклэре" дип укырга кирэк. Тимерлелэрнец Русия территориясендэ ике компакт булып яшэгэн урыны бар. Аларныц берен-чесе хэзерге Пенза hэм Ульян елкэлэре арасындагы Кузнецкий татарла-ры hэм шул исемле шэhэр. Икенче теркем ерак Себергэ, Кемерово-Алтай тирэлэренэ серелгэн Кузнецкий татарлары hэм Новокузнецк шэhэре эйлэнэсе була. 19 ел мэгълуматлэре буенча, Кузнецкий татарлары Пенза
елкэсенец Неверкино районы Бигеевка, План, ................ авыллары ут
^ршелэр булып торалар. Эстэвенэ кырымлылар белэн чиркэслэр ти-мерле нэселенэ Кубань буеныц башыннан тамагына кадэр кисеп, Тем-рюкка кадэр озын чей сыман коридор ясаганнар. Татар теленец терле диалектларында ул атама чей, цей, сей, сай формаларында очрый. Бу чей топонимы кYбрэк Кубань буеныц борынгы хущалары Елан волосте hэм аныц подразделениелэне Кыр Елан, Тышкы Елан, Эчке Елан, Ил Елан,
Иске Елан жирлэрендэ ^п. Боларныц классик мисалы бYгенге БРныц Илеш районы Чуй Этэч авылы атамасы тора. Атама чуй, эде hэм эже ижек-CYЗлэреннэн тора.Чей-Кубан буе коридоры; эде-адыг халкы; эже-теркилэрнец элитасы, ягни татар халкын белдерэ. СYЗтезмэгэ чиркэслэр белэн татарлар арасындагы чей дигэн ацлатма биреп була.
Себерлелэрнец тарихы халык арасында йергэн дастаннарда, риваятъ hэм легендаларда да сакланган. Себер татарларыннан язып алынган дастаннарда ^брэк Олы Урда белэн Эстерханда идарэ иткэн татар ханнары тормышы CYрэтлэнэ. "Ак кYбэк" исемле дастанда хэтта, ханнарныц исемнэре дэ Yзгэртелмичэ алынган. Эстэвенэ бу дастан Ставрополь крае нугайларында да киц таралган. "Ак ^бэк" дастанын-да себерлелэрнец борынгы кYршелэре адыг халкыныц "Нарт" дастаны белэн аваздаш мотивлар кYп. "Кур улы" исемле дастанда себерлелэр белэн мишэрлэрнец борынгы шэhэре Шэмшэриф каласы (элек Сач исемен йерткэн) искэ алына. Биредэ ул кала Шэмливил дип искэ алы-на. "Йиртешлек" дастаны жиде улы булган Олы Урда ханы Эхмэт hэм аныц кече улы Шэяхмэтнец тормышына багышлана [29].
Югарыда бэян ителгэннэр татар халкы hэм аныц теленец кенчыгыш тармагы булган себер татарлары хэзер яшэгэн жирлэрендэ формалашмавы хакында сейли. Себер ханлыгы шэhэр атамалары hэм бYгенге Кенбатыш Себердэ урнашкан татар авыллары исемнэре CYЗ-ижек закончалыгы аша тикшерY нэтижэсе, аларныц борында Теньяк Кавказныц Каспий як яр буендагы савирлар белэн хазарлардан (икенче исемнэре мэж) килеп чыгуларына ишарэли. XVI гасырныц илленче-ал-тмышынчы елларында оешкан Себер ханлыгы дэYлэте hэм аныц халкы ТYбэн Иделдэ hэм Теньяк Кавказныц кенчыгышында яшэгэн. Себергэ кYченгэнче аларныц бабалары ТYбэн Идел белэн Теньяк Кавказдагы Терек, Кума кебек елгалар буйларын билэгэн hэм алар Эстерхан ханлыгы дигэн дэYлэтнец варислары hэм дэвамчылары булганнар. ТэYге этапта себертатар этносы Эстерхан hэм Терек буе татарлары буларак билгеле булганнар. Бу теркемнец Кенбатыш Себергэ барып чыгуы Рус дэYлэтенец 1552 елда Казанны, э 1556 елда Эстерхан татарларыныц дэYлэтчелеген юк итYе белэн бэйле. Шулай итеп бYгенге Темэн, Омск, Курган, Новосибирск, Томск елкэлэре hэм Алтай краенда яшэгэн себер татарлары дигэн теркем борында Теньяк Кавказ белэн ТYбэн Идел тирэлэрендэ яшэгэн. Эстэвенэ шул ук тебэклэрдэ оешкан Эстерхан ханлыгы дигэн татар дэYлэте себертатар халкыныц элекке дэYлэте булган.
Эдэбият исемлеге
1. Атлас ТаЛапса. История татар и народов Евразии. Республика Татарстан вчера и сегодня. Казань; СПб.;М.: «Дизайн. Информация. Картография», 2005. 888 с.
2. Артамонов М.И. История хазар. Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа, 1962.
521 с.
3. Астайкин А.А. Великий западный поход. 1236-1242 годы / Атлас Tartarica. История татар и народов Евразии. Республика Татарстан вчера и сегодня. Казань; СПб.; М.: «Дизайн. Информация. Картография», 2005. С.278-287.
4. Атлас мира. М.: Картография, 1970. 76 с.
5. Ахунов М. Татар тарихыннан. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2005. 444 с.
6. Эхэтов Г.Х. Татар диалектологиясе: югары уку йорты студентла-ры ечен дэреслек. Казан: Татар. кит. нэшр., 1984.
7. Богородицкий В.А. Введениев татарское языкознаниев связи с другими тюркскими языками. Казань. 1994. 170 с.
8. Валеев Ф. Т. Сибирские татары. Культура и быт. Казань: Тат. кн. изд-во, 1993.208 с.
9. Гаркави А. Я.Сказания мусульманских писателей о Славянах и Русских: (с половины VII в. до конца X в. по Р. X.). СПб., 1870. 308 с.
10. Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. М.; Л: Изд-о АН СССР, 1950. 505 с.
11. Гумилев Л.Н. Тысячелетие вокруг Каспия. М., 1993. 335 с.
12. Данилов Д.Д., Павлова Н.С., Рогожин В.А. Российская история нового времени XVI-XVIII века. Для 7 класса. М.: Баласс, 2003. 304 с.
13. Зэкиев М.З. Татар халкы теленец барлыкка килYе. Казан: Татар. кит. нэшр., 1977. 226 с.
14. История СССР. Учебник для 5 класса средней школы. М. 1970.
187 с.
15. Исхаков Д.М. Татары. Краткая этническая история. Казань: Магариф, 2002. 79 с.
16. Калинин Н.Ф. К вопросу о происхождении казанских татар. Происхождение казанских татар: Материалы сессии отделения истории и философии АН СССР, организованной совместно с институтом языка, литературы и истории Казанского филиала АН СССР, 25-26 апреля 1946 г. в г. Москве (по стенограмме). Казань: Татгосиздат, 1948. 160 с.
17. Кляшторный С.Г. Кочевники Великой степи. Кимаки и кипчаки (половцы) / Атлас Tartarica. История татар и народов Евразии. Республика Татарстан вчера и сегодня. Казань; СПб.;М.: «Дизайн. Информация. Картография», 2005. С. 201-238.
18. Ковалевская В.Б. Северокавказские древности. Степи Евразии в эпоху средневековья / Археология СССР. М.: 1981. 304 с.
19. Коковцев П. К. Еврейско-хазарская переписка в X веке. Л.: Изд-во АН СССР, 1932. 134 с.
20. Кузеев Р.Г. Очерки исторической этнографии башкир. Уфа: Баш. кн. изд-во, 1957. 185 с.
21. Магидович И.П., Магидович В.И. Очерки по истории географических открытий. Т.1. М.: Просвещение, 1982. 328 с.
22. Миргалеев И.М. Войны Токтамыш-хана с Аксак Тимуром. Казань: Институт истории АН РТ, 2003. 88 с.
23. Могильников В.А. Тюрки. Степи Евразии в эпоху средневековья / Археология СССР М.: 1981. 304 с.
24. Плетнева С.А. Половцы. М.: Наука,1990. 208 с.
25. Плетнева С.А. Салтово-маяцкая культура. Степи Евразии в эпоху средневековья / Археология СССР. М.: 1981. 304 с.
26. Плетнева С.А. Хазары. М.: Наука,1966. 213 с.
27. Прокопий из Кесарии. Война с готами. Перевод с греческого С П. Кондратьева. М.: Изд-во АН СССР, 1950. 519 с.
28. Сказание Прийска Панийского. Ученые записки второго отделения Императорской академии наук. Книга 7. Вып. 1. СПб, 1861.
29. Татар халык иж;аты. Риваятлэр hэм легендалар. Казан: Татар. кит. нэшр., 1987.
30. Халиков А.Х. Татарский народ и его предки. Казань: Тат. кн. изд-во, 1989. 222 с.
Автор турында белешмэ: М.Г. Ахунов, Башкортстанньщ Чакмагыш районы Калмашбаш урта мэктэбе укытучысы (452209, Башкортстан Республикасы, Чакмагыш районы, Калмашбаш авылы, Y33K урамы, 94), e-mail: marat.ahun@yandex.ru
Нэшрият тарафыннан кабул ителде 28.12.2018 Басмага куелды 04.03.2021
Сведения об авторе: М. Г. Ахунов, учитель Калмашбашевской средней школы Чекмагушевского района Республики Башкортостан (452209, Республика Башкортостан, Чекмагушевский район, с. Калмашбаш, ул. Центральная, 94), e-mail: marat.ahun@yandex.ru
ORIGIN OF THE LANGUAGE OF THE SIBERIAN TATARS
M. Ahun
Kalmashbashevskaya secondary school of Chekmagushevsky district of Bashkortostan Kalmashbashevo, Chekmagushevsky district marat.ahun@yandex.ru
Abstract. The article deals with the formation of the language of the Siberian Tatars. The author explores the origin of the names of cities and villages common in the ancient period and in the Middle Ages in the basin of the Mediterranean and Black Seas. The study revealed parallels between the Lower Volga toponymy, which is one of the centers of the formation of the Tatar people, and Siberian toponyms. The study allows us to conclude that the Siberian ethnographic group of Tatars was formed along with other groups of the Tatar people.
Keywords: Siberian Tatars, Sabirs, Chimgi Khanate, Mishars, Abars, Mazars, Khazars, Great Horde, Astrakhan Khanate, Tara, Tyumen, Tarka, Majar, Isker, Cretan writing, ts-clinking dialect, Kuma River, Terek River.
For citation: Ahun M.G. Origin of the Language of the Siberian Tatars. Turkological Studies. 2021;4(1):21-46. (In Tatar)
References
1. Atlas Tartarica. Istoriya tatar i narodov Evrazii. Respublika Tatarstan vchera i segodnya. Kazan'; SPb.; M.: «Dizajn. Informaciya. Kartografiya», 2005. 888 s. (In Russian)
2. Artamonov M.I. Istoriya hazar. L.: Izd-vo Gos. Ermitazha, 1962. 521 s. (In Russian)
3. Astajkin A.A. Velikij zapadnyj pohod. 1236-1242 gody / Atlas Tartarica. Istoriya tatar i narodov Evrazii. Respublika Tatarstan vchera i segodnya. Kazan'; SPb.; M.: «Dizajn. Informaciya. Kartografiya», 2005. S. 278-287. (In Russian)
4. Atlas mira. M.: Kartografiya, 1970. 76 s. (In Russian)
5. Ahunov M. Tatar tarihynnan. Kazan': Institut istorii im. SH. Mardzhani AN RT, 2005. 444 s. (In Tatar)
6. öhatov G.H. Tatar dialektologiyase: yugary uku jorty studentlary echen dareslek. Kazan: Tatar. kit. nashr., 1984. (In Tatar)
7. Bogorodickij V.A. Vvedeniev tatarskoe yazykoznaniev svyazi s drugimi tyurkskimi yazykami. Kazan'. 1994. 170 s. (In Russian)
M.r. AxyHOB
8. Valeev F.T. Sibirskie tatary. Kul'tura i byt. Kazan': Tat. kn. izd-vo, 1993.208 s. (In Russian)
9. Garkavi A. YA.Skazaniya musul'manskih pisatelej o Slavyanah i Russkih: (s poloviny VII v. do konca X v. po R. X.). SPb., 1870. 308 s. (In Russian)
10. Grekov B.D., YAkubovskij A.YU. Zolotaya Orda i ee padenie. M.;L: Izd-o AN SSSR, 1950. 505 s. (In Russian)
11. Gumilev L.N. Tysyacheletie vokrug Kaspiya. M., 1993. 335 s. (In Russian)
12. Danilov D.D., Pavlova N.S., Rogozhin V.A. Rossijskaya istoriya novogo vremeni XVI-XVIII veka. Dlya 7 klassa. M.: Balass, 2003. 304 s. (In Russian)
13. Zakiev M.Z. Tatar halky telene« barlykka kilYe. Kazan: Tatar. kit. nashr., 1977. 226 s. (In Tatar)
14. Istoriya SSSR. Uchebnik dlya 5 klassa srednej shkoly. M. 1970. 187 s. (In Russian)
15. Iskhakov D.M. Tatary. Kratkaya etnicheskaya istoriya. Kazan': Magarif, 2002. 79 s. (In Russian)
16. Kalinin N.F. K voprosu o proiskhozhdenii kazanskih tatar. Proiskhozhdenie kazanskih tatar: Materialy sessii otdeleniya istorii i filosofii AN SSSR, organizovannoj sovmestno s institutom yazyka, literatury i istorii Kazanskogo filiala AN SSSR, 25-26 aprelya 1946 g. v g. Moskve (po stenogramme). Kazan': Tatgosizdat, 1948. 160 s. (In Russian)
17. Klyashtornyj S.G. Kochevniki Velikoj stepi. Kimaki i kipchaki (polovcy) / Atlas Tartarica. Istoriya tatar i narodov Evrazii. Respublika Tatarstan vchera i segodnya. Kazan'; SPb.;M.: «Dizajn. Informaciya. Kartografiya», 2005. S. 201-238. (In Russian)
18. Kovalevskaya V.B. Severokavkazskie drevnosti. Stepi Evrazii v epohu srednevekov'ya / Arheologiya SSSR. M.: 1981. 304 s. (In Russian)
19. Kokovcev P. K. Evrejsko-hazarskaya perepiska v X veke. L.: Izd-vo AN SSSR, 1932. 134 s. (In Russian)
20. Kuzeev R.G. Ocherki istoricheskoj etnografii bashkir. Ufa: Bash. kn. izd-vo, 1957. 185 s. (In Russian)
21. Magidovich I.P., Magidovich V.I. Ocherki po istorii geograficheskih otkrytij. T.1. M.: Prosveshchenie, 1982. 328 s. (In Russian)
22. Mirgaleev I.M. Vojny Toktamysh-hana s Aksak Timurom. Kazan': Institut istorii AN RT, 2003. 88 s. (In Russian)
23. Mogil'nikov V.A. Tyurki. Stepi Evrazii v epohu srednevekov'ya / Arheologiya SSSR. M.: 1981. 304 s. (In Russian)
24. Pletneva S.A. Polovcy. M.: Nauka,1990. 208 s. (In Russian)
25. Pletneva S.A. Saltovo-mayackaya kul'tura. Stepi Evrazii v epohu srednevekov'ya / Arheologiya SSSR. M.: 1981. 304 s. (In Russian)
26. Pletneva S.A. Hazary. M.: Nauka,1966. 213 s. (In Russian)
27. Prokopij iz Kesarii. Vojna s gotami. Perevod s grecheskogo S.P. Kondrat'eva. M.: Izd-vo AN SSSR, 1950. 519 s. (In Russian)
28. Skazanie Prijska Panijskogo. Uchenye zapiski vtorogo otdeleniya Imperatorskoj akademii nauk. Kniga 7. Vyp. 1. SPb, 1861.
29. Tatar halyk i®;aty. Rivayatlar ham legendalar. Kazan: Tatar. kit. nashr., 1987. (In Tatar)
30. Halikov A.H. Tatarskij narod i ego predki. Kazan': Tat. kn. izd-vo, 1989. 222 s. (In Russian)
About the author: M.G. Akhunov, teacher of Kalmashbashevskaya secondary school of Chekmagushevsky district of the Republic of Bashkortostan (452209, Republic of Bashkortostan, Chekmagushevsky district, Kalmashbash village, Tsentralnaya str., 94), e-mail: marat.ahun@ yandex.ru
Received December 28, 2018 Accepted for publication March 04, 2021
