CC BY
3составына керган, дуртенчесе — совет, би-шенчесе — без шаЪитлары булган хазерге чорларны уз эчена ала. Беренче давер турында магълуматыбыз бик чикле. Ул хакта без асылда археологик табыл-дыклар нигезенда гена хекем йерта ала-быз. Соцгы елларда кремль территория-сенда уткарелган казу эшларе вакытында тегал даталары билгеле булган салтово-маяк (элгаре болгарлар чоры) культура-сына караган балчык савыт-саба, сердолик, гараба Ьам пыяладан эшланган му-енса теймаларе, бакыр белазеклар, каеш прашкасе, ат йегане бизаге, тимер ук оч-лары Ъ б. айберлар килеп чыкты. Э мена кеназ Вацлав тарафыннан 929-930 елда Прага шаЬаренда сугылган чех кургаш тацкасе (денарие) чын магънасендаге могж;изага айланде. Галимнарнец бердам фикере буенча, Казан кремленда табыл-ган алеге Ьам башка тер айберлар безнец ерак бабаларыбызныц бирега X гасыр башларында килеп, кальга салып утыру-ларын раслый.
Эйтерга кирак ки, хазерге кремль урыны (ягъни шаЬарнец маясы) бабала-рыбыз тарафыннан даЪиларча дип айтер-лек зираклек белан сайлап алынган. Бу тебак яшау Ьам дошманнардан саклану ечен мена диган табигый крепость вази-фасын утаган. Ченки кальганы бернича яктан тека кыялар, теньяктан ул вакытлар-да тиран Ъам киц сулы Казансу елгасы, кенбатыштан сазлыкларны кисеп аккан Болак, кеньяктан Ъам кенчыгыштан утеп чыккысыз урманлы чокыр-чакырлар, куллар божрасы, куе кара урманнар Ъ. б. куп санлы кирталар саклаган.
Казан ханлыгы чорында (1439-1552) кремльда инде эчке Ьам тышкы кальгалар барлыкка кила, аларга таза агач диварла-ры Ъам биек кузату-саклану манаралары булган калачык (посад) килеп сыена, бо-ларга иса бернича яктан бисталар килеп
кдрнец гамэли кэм
мэгъндви
мдркэзе
Казан кремле тарихы шулкадар бай Ъам гыйбратле ки, аныц узе турын-да гына да, мегаен, бетен бер ки-тап язарга мемкиндер. Шулай булмыйча, ул бит Казанныц моннан мец ел чамасы элек ук беренче ташы салынган урыны, сангатьчарак итеп айтсак, аныц йезек кашы, гамали кендеге. Хазер иса — шаЬарнец гена тугел, бетен республика-ныц даулати узаген ташкил иткан, чал та-рих рухы белан еретелган бетен бер маЬабат Ъайкал — корылмалар ж;ыелма-сы.
Белгечлар фаразынча, «кремль» та-тарча «кирман» сузеннан ясалган, ханлык даверенда башлыча «кальга» (ныгытма, замок магънасенда), патша Россиясе чо-рында «крепость» дип йертелган. Казан шаЬаренец Ьар ж;аЬаттан узаге буларак, ул, Ъичшиксез, аерым, тафсилле хика-ялауга лаек.
Кремльнец оешу Ъам усу тарихын шартлы равешта биш даверга булеп ка-рау дересрак булыр. Аныц беренчесе — нигезланган вакытыннан алып ханлык башкаласына айланган, икенчесе — хан-лык хекем серган, еченчесе — Россия
46
НА ПУТЯХ ДУХОВНОГО ВОЗРОЖДЕНИЯ
терэлэ. ШэЬэр Ьэм аныц кремле турында XVI гасырда яшэгэн билгесез автор узенец «Казан тарихы» дигэн хезмэтендэ болай дип язган: «Казан шэЬэре чамадан тыш нык, таш кыяга охшаш, аныц стена-сы тулы имэн бурэнэлэрдэн буралган, э арасына лам белэн эре ком тутырылган». Кремльдэ уз дэрэ^эсен белеп, мэгърур кыяфэт белэн басып торган купшы сарай-ларны, биек манараларын куккэ чейгэн таш мэчетлэрне, сырлап-бизэклэп тезел-гэн, тесле керамика белэн зиннэтлэнгэн биналарны узэн ягыннан кузэткэн шэЬэр кунаклары ислэре китеп тамаша кылган. Хэтта каланы алырга, ж;имерергэ дип яу белэн килгэн МедЬиш Иван белэн воевода Андрей Курбский да Казанныц гузэл манзарасына соклануларын яшерэ алма-ган. Галимнэрнец фараз кылуынча, кремльдэ «Зур», «Нургали», «Аталык», «Темэн» Ь. б. исемдэге капка манарала-ры кутэрелеп торган.
Казанныц XVI гасыр теркэу кенэгэ-сендэ хэзерге Благовещение соборы кар-шындарак известьле таш Ьэм кирпечтэн салынган, берничэ бина Ьэм пулатны уз эченэ алган хан сарае искэ алына. Сарай белэн янэшэдэ куп санлы манаралары белэн берничэ зур мэчет калыккан. Алар арасында узенец зурлыгы, мэЬабэтлеге Ьэм зэвыклы эшлэнеше белэн биш (кай-бер мэгълуматлар буенча: сигез) манара-сын куккэ тебэгэн Кол Шэриф ж;амигъ — шэЬэрнец баш мэчете аерылып торган. Аца берьюлы мецнэн артык кеше сыйган. Мэчет каршында бетен Казан ханлыгын-да гына тугел, башка иллэрдэ дэ мэшЬур сэед (дин башлыгы) Ьэм медэррис (дэрес бируче) Кол Шэрифнец атаклы мэдрэсэсе урнашкан.
Кремльнец иц шеЬрэтле Ьэм серле биналарыннан берсе — Хан мэсж;еденэ (кубрэк Сеембикэ манарасы буларак мэгълум) кицрэк тукталу гадел булыр. Инде легендага эйлэнгэн, бихисап давыл-лы вакыйгаларныц узэгендэ кайнап, алар-ныц телсез шаЬиты булган бу гаж;эеп мо-нументныц Казан ханлыгы чорында тезе-луе (1500-1535 елларга ишарэлэр бар) миндэ бернинди шик уятмый. Моныц шулай икэнен Н. Г. Ханзафаровныц «Символы Татарстана (мифы и реальность)» (Казан, 2001) Ьэм Габбас Мехэммэдшин-ныц «Семь степеней минарета «Сююмби-ки» (Казан, 2003) дигэн китапларын укы-гач тэмам инанасыц. Бу уцайдан еч-дурт кенэ дэлил китерэбез. Эгэр, кайбер рос-сиячел чыганакларда курсэтелэгэнчэ, бу манара XVIII гасырныц беренче ярты-сында тезелгэн икэн, нигэ бу хакта сыцар
документ та сакланмаган? Аныц «чордаш-лары», хэтта аларны тезучелэре турында мэгълуматлар да бар бит. Россия дэверендэ руслар тарафыннан корылган икэн, бу тезе-лешне Казан татарлары да кузэткэн булыр-га тиеш. Шунлыктан руслар салган бина тебенэ тэкъва меселман татары дога кы-лырга берничек тэ килэ алмый. Хэлбуки, ул моны, мэчеткэ хисаплап, гасырлар буена эшли. Эченчедэн, «узлэре» бина кылган шундый мэЬабэт корылмага татарныц шан-лы-шэукэтле заманнарын хэтерлэткэн «Сеембикэ» исеме бирергэ рус хакимияте-нец башына тай типмэгэн лэ! Шунысы меЬим: 1894 елда Санкт-Петербургта ба-сылган Ф. А. Брокгауз Ьэм И. А. Ефрон эн-циклопедиясендэ Сеембикэ манарасы — татар ханлыгы чорыннан сакланып калган бердэнбер бина дип курсэтелгэн. Менэ шуларны яхшы ацлап, Ленин хекумэте 1918 елныц 30 январендэ Сеембикэ манарасын уз хуждларына, ягъни татарларга «кайта-рып биру турында» карар чыгарган да инде.
Манараныц нигез мэйданы 140 кв м., биеклеге 58 м. Пропорциялэрнец искит-кеч тегэллеге аца гаж;эеп тезеклек, гармо-ниялелек бирэ, ул безне куцелгэ ятышлы гадилеге Ьэм шул ук вакытта мигъмария (архитектура) формаларыныц камиллеге белэн тац калдыра. XX гасыр башына ма-нара шактый туза. Нигез асты грунтыныц тыгызлануы, тигезле-тигезсез утыруы, ж;ир асты суларыныц тискэре йогынтысы аркасында ул кенчыгышка таба 1,14 метр-га авыша. Хэзер исэ корылманыц вертикаль кучэреннэн тайпылышы 1,9 м тэшкил итэ. Шунлыктан «Сеембикэ» деньяда иц «аву-чан» манара булып хисаплана. XX гасыр-ныц икенче яртысында Ьэм азагына таба «Хан мэсж;еде»н тезеклэндеру буенча кулэмле эшлэр башкарылды. Белгечлэр фи-керенчэ, аца аву куркынычы элегэ янамый.
Сеембикэ манарасыннан башка кремль-не генэ тугел, Казан шэЬэренец узен дэ куз алдына китереп булмый. Париж ечен Эйфель башнясы, Нью-Йорк ечен Азатлык Ьэйкэле, Мэскэу ечен Василий Блаженный чиркэве ни булса, Казан шэЬэре ечен Сеем-бикэ манарасы да шундый ук статуска ия. Икенче терлерэк эйткэндэ, Сеембикэ ма-нарасы — Казан каласыныц символы ул.
Лэкин бу мэЬабэт корылма Казан хан-лыгы чорыннан калган бердэнбер Ьэйкэл тугел. Аныц янэшэсендэге «сарай чиркэ-ве» («дворцовая церковь») исемен алган бина эувэлге Нургали мэчетенец варисы булып тора. Ягъни мэчет яки аныц берен-че катлары соцыннан чиркэу сыйфатына китерелгэн.
ШвЬвРНЕЦ ГАМдЛИ ЬвМ МдГЪНдВИ МЭРКЭЗЕ
47
1552 елныц азагыннан кремль язмы-шында еченче дэвер башлана. Кала МедЬиш Иван гаскэрлэре тарафыннан алына Ьэм нигезенэчэ диярлек ж;имерелэ. Димерелу-шартлатулар, ут тертеп янды-рулар нэтиж;эсендэ иске Казан, шул исэптэн кремльнец таш Ьэм агач корыл-маларыннан бик аз нэрсэ генэ имин кала яисэ хэрабэ хэленэ килэ. Эмма Казанныц стратегик эЬэмиятен яхшы ацлаган Грозный хекумэте тиз арада аны (инде христиан шэЬэре буларак) аякка бастыру эшенэ керешэ. XVI гасырныц азагында ук инде кремль бугенге кыяфэтенэ тартым тес ала башлый. Башта барлык корылма-лар да агачтан ашык-пошык кына тезелэ. Мэсэлэн, кремльдэге Благовещение соборы еч, Спас чиркэве бер кен эчендэ ееп куела.
Тарихи чыганакларга караганда, 1556 елда Казанга Постник Яковлев (Барма) Ьэм аныц ярдэмчесе Иван Ширяй ж;итэк-челегендэге Псков ташчылары артеле килэ. Алар зур кулэмле тезу эшлэре баш-лап ж;ибэрэ. Тиз арада таштан кремльнец кеньяк стеналары, утеп йермэле Спас, Преображенский, Тайницкий манарала-ры, Воскресенск капкасы Ьэм шулай ук яца Благовещение соборы Ьэм Спас «капка есте» («надвратная») чиркэве салына. Бугенге кендэ кремльнец теньяк-кенчы-гыш елешендэ зур мэйдан билэп торган Благовещение соборы ж;имерелгэн Кол Шэриф ж;амигъ мэчете нигезендэ утыра дигэн мэгълуматлар бар. Соборныц ниге-зенэ меселман кабер ташлары салынуы бу версияне куэтли генэ.
XVII гасыр башында агач стеналары тулысынча таш диварлар белэн алмашты-рыла, 13 манара (бишесе утеп йермэле) ко-рыла. Хэзер аларныц сигезе сакланып калган. Шул ук вакытта ханлык чорыннан калган бина-харэбэлэр дэ елешчэ сафка баса. Мэсэлэн, Ьежумнэн соц шактый тезек калган Нургали мэчетен Ьэм ярым ж;имерек хан сараен хэрби склад итеп ж;айлаштыралар. Инде эйткэнебезчэ, беркадэр соцрак элеге мэчетне сарай чиркэве (дворцовая церковь) итеп узгэртеп коралар.
Кремль чын мэгънэсендэ крепостька эйлэнэ. Авыр капкалар шалтырап бик-лэнэ, кутэрелмэ купер чылбырга асыла, тенлэ факеллар яндырыла, стена еслэ-рендэ коралланган укчылар («стрельцы») кизулек итэ. Шуца курэ 1774 елныц июлендэ Е. И. Пугачевныц кремльне ала алмавы бер дэ гаж;эп тугел. Тагын шуны-сы бар, XVII гасырныц урталарында татар-ларга шэЬэрдэ инде куренергэ яраса да, крепостька (ягъни, кремльгэ) утеп керу улем
куркынычы астында катгый тыелган бул-ган.
Кремльнец теп мигъмарият Ьэйкэл-лэреннэн берсе — ак таштан салынган утеп йермэле Спас башнясы. XX гасыр башынача ул сыцар гембэзле «капка есте» чиркэве белэн бер комплекс тэшкил иткэн. Кремльгэ керу чиркэу аша гына мемкин булган. XIX гасыр башларынача башня алдында кутэрелмэ агач купер тор-ган. Ул кремльнец кеньяк стеналары буй-лап уткэн тирэн чокыр естенэ салынып, «кирэк вакытта» крепостьне шэЬэрдэн аерган. Спас башнясы нигездэ XVI гасыр-да ук тезелеп бетсэ дэ, бугенге кыяфэтенэ XVIII гасыр башларында гына керэ Ьэм эле XIX йездэ дэ камиллэштерелуен дэвам итэ. XVIII йезнец икенче яртысын-да манарага музыка уйнаучы сэгать куе-ла. Сэгатьнец узенчэлеге шунда, ук циферблат тирэсендэ тугел, э циферблат хэрэкэтсез торган ук тирэсендэ эйлэнэ торган була. Шул ук гасырныц азагында бу сэгать урынына бик зур механизмлы гадэти сэгать урнаштырала. 1963 елда аны электр сэгате алмаштыра.
Революциягэчэ чорда манараныц «баш тубэсе»ндэ Россия империясенец дэулэт символы — ике башлы каракош «оя кора». 1917 елгы Февраль революци-ясе вакытында ул алып ташлана. 1930 елда шпильгэ урак белэн чукеч урнаштырыла. 1963 елдан алар урынын диаметры 2,7 метрлы Ьэм авырлыгы 1,3 тонналы алтын-га манчылган йолдыз ала. Бугенге кендэ Спас башнясыныц биеклеге 47 м чамасы тэшкил итэ.
1845-1849 елларда Мэскэу архитекторы К. А. Тон проекты буенча кремльдэ губернатор сарае тезелэ. Ул нигездэ элек-ке хан сарае урыны белэн тэцгэл килэ. Архитектура ягыннан куркэм Ьэм мэЬа-бэт бу бинада 1917 елгы Февраль рево-люциясеннэн соц эшче, солдат Ьэм крестьян депутатларыныц Казан Советы эшли. 1990 елларга кадэр биредэ ТАССР Юга-ры Советы Президиумы Ьэм ТАССР Ми-нистрлар Советы урнашкан иде. Хэзер исэ ул — Татарстан Республикасы президенты резиденциясе.
Эстэн караганда кремль диварлары сы-зыгы тегэл булмаган «куппочмаклык»ны хэтерлэтэ. Бу тегэлсезлек кремль урнашкан калкулык конфигурациясе белэн бэйле. Кремльнец теньяктан кеньякка таба озын-лыгы 575 м чамасы. Кенбатыштан кенчы-гышка сузылган иц зур кицлеге — 257, кеньяк дивар буендагы иц тар урыны — 170 м. Диварларныц тышкы периметры 1,8 км га, кремльнец мэйданы 12,4 гектарга
НА ПУТЯХ ДУХОВНОГО ВОЗРОЖДЕНИЯ
^ита. Элеге саннарны китерунец хикмате шунда, мондый зур, маЪабат кремле булган шаЪарлар Россия Федерациясенда бармак белан гена санарлык.
Совет чоры кремльдаге биналар сакла-нышына, алардагы символларныц торышы-на зур узгарешлар алып кила. Эле 1917 ел-ныц 16 сентябренда ук (ягъни Вакытлы хекумат заманында) Меселман харби шурасы карары нигезенда Сеембика ма-нарасы шпиленнан ике башлы каракош алып ташлана. Аныц урынына шунда ук ай кую планлаштырылган булса да, кар-шы кечлар моца ирек бирми. Совет влас-те карары нигезенда манара татар «хез-мат ияларе»на кайтарылып бирелгач (1918 ел, 30 январь), шул ук елныц 8 мартын-нан аныц тубасен ай бизи башлый. Димак, корылмага магълум дараж;ада Хан масж;еде статусы бирела. 1930 нчы елларда динга, гыйбадат йортларына аяусыз Ъежум баш-лангач, Сеембика манарасындагы ай да юкка чыга. Бу хавефле чорда кремль эчен-даге чиркаулар да зур зыян кура, шактые сутела, иц маЪабат Благовещение соборы байтак корпус Ъам янкормаларыннан «ко-лак кага». Лакин совет власте елларында да бу соборныц теп рухи-идеологик магъна-сена хилафлык килми: аныц гембазендаге алтынланган зур тареларе сакланып кына калмый, балки але исламны гаудаландерган айларны басып-сытып тора.
Совет власте елларында Спас башня-сына менасабатле узгарешларне инде елешча курсатеп узган идек. Бу чорлар-да ул кремльнец гена тугел, бетен Казан шаЪаренец «визит каточкасы»на айланде-релган иде. Алтынга манчылган йолдызы Маскау кремле рубин йолдызларыныц нурын чагылдыручы символ буларак такъдир ителде. Манарага электр сагате, вакытны суга торган чац куелуы зур тан-танага айландерелде. Бу хакта матбугат, радио куп шаулады. Кичларен Ъам тен-нарен чац сугуы кызыл балкыш фонында яцгырап килде.
СССР таркалганнан соц булган соцгы чорда кремль ансамбленец «чырае»на яца тесмерлар кунды. Бу процесска Татар-
станныц даулат суверенлыгы игълан итуе да уз тамгасын салды. 1990 еллардан соц уткарелган тезекландеру эшларе вакытын-да Благовещение соборыныц тареларе имгаткан айлары алынып, православиенец уз символикасы гына калдырылды. 1990 елныц 24 августында Сеембика манарасы-на ай кую турында ТАССР Министрлар Советыныц махсус карарына кул куелды. Шул карар нигезенда Татарстан даулатче-легенец узена кура бер билгесена, хатта символына айланган манара 1990 елныц 26 сентябренда алтын тесендаге ай урагы белан бизалде. Бу гамал 1930 еллардан бир-ле хекем серган гаделсезлекка, ниЪаять, чик куйды, манараны узенец табигый халатена кайтарды.
Тарихи гаделлекне торгызу бу акт белан гена чикланмаде. Бераздан чират Казанныц иц гузал мигъмарият корылмаларыннан Ъам гыйбадат йортларыннан булган Кол Шариф ж;амигъ мачетена да килеп ж;итте. Татарстан Республикасы президенты 1995 елныц 13 ноябренда 1552 елда юкка чыгарылган гай-бадатхананец варисын тезу турындагы ка-рарга кул куйды. Кол Шариф мачетен тезу эшларен 1996 елныц ахырында башланып китте Ъам хазер инде тегалланеп кила. Бер-нича купшы Ъам шамдай тез манарасын кукларга чейган бу маЪабат мачет кремль-нец гена тугел, бетен Казан шаЪаренец да курке булып ераклардан балкып тора Ъам, гуяки аче тарих сабакларыннан гыйбрат алырга чакырып, тынсыз гына вагазь укый.
Кремль диварлары эченда тагын Татар-станныц терле вазифалар башкаручы юга-ры даулат учреждениеларе, министрлык-лар, музейлар, ж;амгыяте хайрия фондлары урнашкан куркам биналар бар. Алар чор-лар «кисеше»нец чатында торган корылма-лар буларак, узларе билаган тебакнец аерылгысыз елешен ташкил ита, гомуми маЪабатлек манзарасына естама камиллек бира.
Кыскасы, безнец хикаялавебезнец максаты булган Казан кремле замандаш-ларыбыз куз алдына гаж;аеп исталекле, бердам архитектура Ъам культура ансамбле булып килеп баса.
Равил Эмирхан,
тарих фэннэре докторы
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена тысячелетней истории административного и духовного центра Казани — ее Кремлю. В публикации поднимаются разнообразные пласты и особенности развития этого комплекса с точки зрения архитектурной, смысловой и культурной значимости.
В оформлении с. 46 использовано фото Р. Забирова.
ШдИдРНЕЦ ГАМдЛИ ИЭМ МдГЪНдВИ МЭРКЭЗЕ
49
