CC BY
14УДК 930
«Галия» мэдрэсэсе тарихына кагылышлы яца чыганак
А. Э. Зиннэтуллина,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге
Тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Аннотация
Медресе «Галия» (официальное название «Медресеи Галия диния») являлось одним из видных и популярных учебных заведений начала ХХ в. За годы существования (19061919 гг.) в нем прошли обучение свыше 1 400 шакирдов из разных регионов Российской империи. Поэтому изучение истории медресе, жизнедеятельности его руководителя Зияэтдина Камали, преподавателей и шакирдов является одной из важных задач в истории национального просвещения. В данной статье автор предпринял попытку обобщить научную и научно-популярную литературу, освещающую историю медресе. Вниманию читателей представлен новый источник - рукопись руководителя внешнего управления медресе Селимгирея Джантюрина, которая хранится в фондах Научной библиотеки им. Н. И. Лобачевского Казанского (Приволжского) федерального университета. Рукопись была написана на татарском языке арабской графикой в апреле 1914 г. Данный документ является обращением руководителя к членам внешнего управления. В нем С. С. Джантюрин озвучивает свои предложения по актуальным вопросам управления медресе, которые требовали скорейшего разрешения. Судя по документу, в данный период обострились разногласия между руководством медресе и попечительским советом, который в августе 1915 г. отказался от материального обеспечения учебного заведения. А также прослеживается недовольство шакирдов образовательной системой медресе. Рукопись содержит уникальные сведения, касающиеся деятельности медресе, в том числе конкретные предложения воспитанников по улучшению образовательного процесса. Очевидно, данный материал поможет глубже понять причину разногласий в медресе и послужит дополнительным источником информации при изучении и истории медресе «Галия», и жизнедеятельности Селимгирея Джантюрина.
Abstract
The Galiya madrasah (officially named Madrasah Galiya Diniya) was considered one of the prominent and popular educational institutions
A new source on the history of the Galiya madrasah
A. A. Zinnatullina,
Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
of the early 20th century. Over the years of its existence (1906-1919), more than 1 400 shakirds from different regions of the Russian Empire studied at it. Therefore, studying the madrasah's history, the life of its head Ziyaitdin Kamali, its teachers and shakirds is one of the important tasks in the history of national education. In this article, the author attempts to summarize the scientific and popular science literature covering the madrasah's history. The paper provides a new source, the manuscript of the head of the external department of the madrasah Selimgirei Dzhanturin, which is kept in the funds of N. I. Lobachevsky Scientific Library of Kazan (Volga Region) Federal University. The manuscript was written in Tatar with Arabic script in 1914. This document is an appeal ofthe head to the members of the external management. There he put forward his proposals on the major aspects of the madrasah management which required urgent solutions. According to the document, at that period the disputes between the leadership of the madrasah and the board of regents intensified. In August 1915, the board of regents refused to provide the educational institution with material support. Besides, the discontent of the shakirds with the madrasah's educational system could be seen. The manuscript contains unique information regarding the activities of the madrasah, including specific proposals of the students for the improvement of the educational process. The present document will help to better understand the reason for the disputes in the madrasah and serve as an additional source of information while studying the history of the Galiya madrasah and the life and work of Selimgirei Dzhanturin.
Ключевые слова
Медресе, мугаллим, шакирд, комиссия, движение шакирдов, научная литература, С. Джантю-рин, архив, рукопись.
Keywords
Madrasah, mugallim, shakird, commission, the Shakird movement, scientific literature, S. Dzhanturin, archive, manuscript.
«Галия» мэдрэсэсе1 ХХ гасыр башында татар деньясында барган тирэн узгэреш-лэр чорында мэйданга килеп, милли мэгариф тарихында гына тугел, мэмлэкэтнец бетен терки-меселман деньясында якты эз калдырган атаклы уку йортларыньщ берсе. Ул. империя кулэмендэ меселман халыклары ечен зыялылар эзерлэу узэге булган дисэк, ялгыш булмас. Монда татар, башкорт, казакъ, кыргыз, узбэк hэм башка кардэш халыкларныц куп кенэ куренекле шэхеслэре белем алып, алга таба уз тебэклэренец милли мэгарифен hэм мэдэниятен устеругэ зур елеш керткэннэр.
Милли тарих озак еллар буе купмедер дэрэдэдэ ябык тема булып килде, дин, мэчет-мэдрэсэлэр искелек калдыгы дип саналды. Эмма шунысы куанычлы, ХХ гасырныц сощы елларыннан тарихыбыздагы куп кенэ кулэгэдэ калып килгэн мэсьэлэлэр ейрэнелеп, киц дэмэгатьчелеккэ диткерелде. Шул исэптэн, данлыклы «Галия» мэдрэсэсе тарихын hэм аныц алыштыргысыз дитэкчесе hэм мегаллиме Зыяэтдин эл-Камали2 эшчэнлеген чагылдырган байтак кына фэнни Ьэм фэнни-популяр эдэбият деньяга чыкты.
«Галия» мэдрэсэсе тарихы ни дэрэдэдэ ейрэнелгэнен ачыклар ечен, бу темага кагылышлы хезмэтлэргэ кыскача кузэту ясап утик.
Октябрь инкыйлабына кадэр татар мэктэп-мэдрэсэлэре кубрэк хекумэт орган-нары тарафыннан, башка миллэт вэкиллэре мэгарифе турында рэсми мэгълумат туплау максатыннан чыгып ейрэнелделэр3. Бу хезмэтлэр элеге уку йортлары турында гомуми кузаллау тудырырга ярдэм итэлэр. Чорныц иц кыйммэтле Ьэм беренчел чыганаклары булып татар вакытлы матбугаты материаллары тора. Алар мэктэп-мэдрэсэлэрнец кендэлек тормышына кузэту ясап, аларныц эшчэнлеген, эчтэлеген
яктыртып, тулы тарихны тудырырга, hap6ep мзсьзлзгз ж;ентекле ky33ty ясарга мемкинлек бирзлзр. «Галия» мздрзсзсе эшчзнлеге дз заманыныц куп кенз газета Ьзм журналлары битлзрендз чагылыш тапкан. «Тормыш» газетасында басыл-ган «"Мздрзсзи Галия диниянец" ачылуына ун ел тулу мензсзбзте белзн булган дога мзждесе» дип аталган кулзмле мзкалз мздрзсз тарихын иц тулы яктырткан чыганакларныц берсе4.
Октябрь инкыйлабыннан соц халыкларныц мзгариф тарихын ейрзнугз артык игътибар бирелми, дздитчелек хзрзкзте гомумзн тискзре KYренеш дип тасвирлана5. Шулай да, патша хекумзтенец халыкларга карата булган сзясзтенз анализ ясаганда, милли уку йортларын да искз алып, куп кенз ж;здит мздрзсзлзргз уцай бзя биргзн хезмзтлзр дз бар. В. М. Горохов, мзсзлзн, «Хесзения», «Мехзммздия» кебек уку йортлары белзн беррзттзн, «Галия» мздрзсзсе эшчзнлегенз дз туктала, атналык укыту сзгатьлзренз KYЗЗTY ясый6. Алдагы елларда «Галия» мздрзсзсе тарихын елешчз яктырткан хезмзтлзр дз денья курз7. Алар белзн бергз татар миллзте оешу тарихын, татар мзгариф фикере усешен ейрзнгзн, ж;здиди мзктзп-мздрзсзлзрнец урынын курсзткзн хезмзтлзрнец дз саны арта8.
Мздрзсзлзр тарихын иц киц яктырткан, мздрзсз тормышыныц куп кенз нечкзлеклзрен тасвирлаган басмалар - ул, злбзттз, хатирз, истзлек, мемуар харак-терында язылган язмалар. Алар безгз тарихи чынбарлыкны, шул заман сулышын тоярга, вакыйгаларны тирзнтен ацларга ярдзм итзлзр.
Мзсзлзн, шагыйрь-прозаик, ж;змзгать эшлеклесе Сзйфи Кудашныц тирзн эчтзлекле истзлеклзре9, беренче чиратта шагыйрьнец остазлары М. Гафури белзн Г. Тукай Ьзм аларныц калзмдзшлзренз багышланган булсалар да, аларда куп кенз тарихи вакыйгаларга, шул исзптзн «Галия» мздрзсзсенз кагылышлы куренешлзргз дз, KYЗЗTY ясала. Эсзрлзрдз мздрзсзнец эшчзнлеге, тезелеше, эчке тзртиплзре сурзтлзнелз, мздрзсз тормышыннан кызыклы фактлар китерелз. Автор «Галия» мздрзсзсенец башка куп кенз татар уку йортларыннан узенец заманчалыгы белзн ни дзрзж;здз аерылып торганын, нинди сыйфатлары белзн яшьлзрне узенз ж;злеп итуен, нзтидздз, аларныц терле кыенлыкларга карамыйча, злеге мздрзсз шзкерте булырга телзулзрен тасвирлый.
Истзлеклзр, атеистик идеология хекем сергзн чорда язылган булуларына кара-мастан, мздрзсзгз карата ж;ылы фикер тудыралар, алар татар ж;змгыятенец, бигрзк тз яшь буынныц, «Галия» мздрзсзсенз булган мензсзбзтен, мздрзсзнец меселман деньясында тоткан урынын кузалларга ярдзм итзлзр.
ХХ гасыр ахырында татар мзктзп-мздрзсзлзре тарихы Ьзм зыялы затларыныц иж;тимагый hзм педагогик эшчзнлеклзре буенча фзнни тикшереиулзр KYрзлзтз артты. Элеге басмаларда «Галия» мздрзсзсе эшчзнлегенз дз киц урын бирелде. Алар рзтенз Р. Г. Эмирханов, Т. М. Эминов, М. Н. Фархшатов, Л. Ш. Селзйманова, Ф. Г. Ялалов, Ф. Ю. Гаффарова Ьзм башкаларныц хезмзтлзрен кертергз мемкин10.
Куп кенз белешмз здзбият денья курде. Аларда да мздрзсз, аныц медзррислзре hзм шзкертлзренец берникадзре турында азмы-купме мзгълумат тупланды11. «Галия» шзкертлзренец Ьзм мегаллимнзренец бер елеше «Татар педагогик фикере антологиясенз»12 дз кертелде. Ике томнан торган злеге хезмзттз шзхес турында биографик белешмздзн тыш, аныц теп педагогик карашлары яктыртылган, злеге шзхеснец татар педагогик фикере усешенз керткзн елешен кузалларга мемкинлек бируче хезмзтлзреннзн езеклзр китерелгзн. Мзсзлзн, Зыя Камали, Тзкый Бзгидый, Габдулла Шнаси, Хзбибулла Ззйни, Закир Кадыйри, Солтан Габзши, Галимж;ан ИбраЬимов, ШзЬит Эхмздиев h. б.
Соцгы елларда «Галия» мздрзсзсе тарихын яктырткан фэнни hзм фэнни-публицистик мэкалэлэр дэ куплэп денья курде13. Шуларньщ берничэсенэ генэ тукта-лып утэсе килэ.
Зыя Камали шэхесен hэм аныц хезмэт димеше булган «Галия» мэдрэсэсе тарихын тулаем яктырткан гыйльми хезмэтлэрнец берсе - тарихчы Равил Yтэбай-Кэрими белэн галим Мэгъдэн Мэ^иевнец14 «Кызыл тац» газетасында басылып чыккан мэкалэсе15. Газетаныц еч санында урын алган элеге хезмэт М. МэЬдиевнец мэдрэсэ турында дистэ еллардан бирле туплап килгэн материалларына Ьэм шэкертлэр истэлеклэренэ нигезлэнеп язылган. Бу мэкалэдэ «Галия» мэдрэсэсенец оешу тарихы Ьэм эшчэнлеге, мэдрэсэгэ матди ярдэм курсэткэн иганэчелэр, мэдрэсэнец уку-укыту программалары, укудан тыш чаралар (тугэрэклэр, эдэби кичэлэр Ь. б.), уку йортыныц тээминат мэсьэлэсе яктыртыла, мэдрэсэдэ укыткан медэррислэр санап утелэ. «Галия» мэдрэсэсен «оештыручы, куз карасыдай саклаучы, мэгърифэт-мэгариф юлында ихлас вэ куцел куйган беек зат»16 Зыя Камали эшчэнлеге югары бэялэнэ.
Yзенец сыйфаты Ьэм мэгълумат кулэме белэн аерылып торган тагын бер язма -Селэйман Рэхимов мэкалэсе17. Автор бу хезмэтендэ мэдрэсэ тарихына гына тукталып калмый, анда белем алып чыккан шэкертлэрнец алдагы кендэ нинди дэрэдэлэргэ ирешулэре турында да беренчелэрдэн булып кыскача мэгълумат биреп китэ18.
Мэдрэсэ шэкертлэренец беек урлэргэ ирешулэре уку йортында тепле hэм нигезле белем бирелуне, уку-укыту программаларыныц камиллеген, укытучы-мегаллимнэрнец гыйлемле булуларын раслый торган факт.
Тэфкил Камаловныц «Зия Камали: мыслитель, просветитель, религиозный деятель» дип аталган хезмэте19 «Галия» мэдрэсэсен hэм аныц дитэкчесен халык хэтеренэ кайтарган иц бай эчтэлекле тэуге китап. Ул., башлыча, ХХ гасыр башы татар вакытлы матбугаты битлэрендэ басылган материалларга нигезлэнеп язылган. Шунлыктан мэдрэсэ эшчэнлеге эзлексез Ьэм мемкин булган кадэр тулы сурэтлэнелгэн. Ченки бу чор татар газета-журналлары халыкка кагылышы булган Ьэрбер вакыйганы, татар дэмгыяте алдында торган Ьэрбер мэсьэлэне терле яклап яктыртып барырга тырышканнар. Бигрэк тэ яца ачылган мэктэп-мэдрэсэлэр hэм аларныц эчтэлеге, эшчэнлеге, элеге мэктэплэргэ матди hэм мэгънэви ярдэм курсэтучелэр турында киц мэгълумат бирелгэн.
Бу китап автор вафатыннан соц калэмдэшлэре тырышлыгы белэн денья кургэн хезмэт. Шул сэбэпле, авторныц кул астында булган барлык материаллар да фэнни эйлэнешкэ кереп беткэндер дип тегэл генэ эйтеп булмый. Ченки моныц киресен исбатлаучы дэлиллэр дэ бар. Мэгариф тарихы буенча мэкалэлэр авторы Ю. Ергин сузлэренэ караганда, Т. Камалов, Федераль куркынычсызлык хезмэтенец Башкортстан Республикасы буенча идарэсе архивында сакланган чыганаклар-ны ейрэнеп, аларныц кайберлэрен уз хезмэтендэ файдаланган, лэкин купчелеге эйлэнешкэ кермэгэн. Бу бушлыкны тулыландыру ечен Ю. Ергинныц элеге чыганак-ларга кузэту ясаган мэкалэсе басылып чыкты20. Укучыларга тэкъдим ителгэн элеге мэкалэ, нигездэ, Зыя Камали шэхесенэ, аныц тоткынлыкта булган елларына бэйле, эмма «Галия» мэдрэсэсенэ кагылышлы урыннар да байтак.
Тагын бер игътибарга лаеклы хезмэт - ул Лилия Тузбекованыц «Медресе "Галия" - высшее мусульманское учебное заведение Башкортостана (1906-1919 гг.)» дип исемлэнгэн китабы21. Бу хезмэт элегэ кадэр кулланылышта булмаган куп кенэ архив чыганакларына нигезлэнеп язылган. Анда мэдрэсэнец уку-укыту програм-масына, укыту методларына тулы анализ ясала, мэдрэсэ медэррислэренец Ьэм
шзкертлзренец тулыландырылган исемлеге тэкъдим ителэ, кызыклы фактлар белэн Yрелеп шэкертлэр тормышы сурэтлэнэ. Хезмэт терле архив фондларыннан алынган фотосурэтлэр, мэдрэсэне тэмамлау турындагы таныклыклар hэм башка мэдрэсэгэ кагылышлы чыганаклар белэн баетылган.
Югарыда искэ алынган ике китап - «Галия» мэдрэсэсе тарихын фэнни яктан иц тегэл hэм тулы яктырткан хезмэтлэр. Лэкин алар бер-берсен кабатлыйлар дип эйтеп булмый. Т. Камалов мэдрэсэ тарихын кубрэк иж;тимагый-сэяси яктан яктыртса, Л. Тузбекова мэгариф елкэсенэ эhэмият бирэ.
Мэдрэсэ мегаллимнэре замана яцалыклары, укытуныц яца ысуллары белэн Ьэрдаим танышып барганнар Ьэм аларны узлэренец хезмэтлэрендэ кулланырга тырышканнар22. Бу шэхеслэрнец тормыш юлын Ьэм эшчэнлеклэрен, теге яки бу мзсьзлзгз булган карашларын ейрэну аеруча эЬэмиятле. Ченки алар тарихи чынбар-лыкны тулыландырырга, аны терле яклап ацларга ярдэм итэлэр.
Хэбиб Зэйнинец Казан университеты Н. И. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэсенец Кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлегендэ кулъязма истэлеклэре саклана. Элеге документлар арасында «Галия» мэдрэсэсе тормышын сурэтлэгэн язмалар да бар. Галимнец мэдрэсэгэ карашлары терлечэ, каршылыклы фикерлэре дэ куренэ. Аларныц эчтэлеге белэн Лэлэ Мортазина мэкалэсендэ танышырга мемкин23.
Соцгы елларда Уфа шэЬэре тарихын тирэнтен ейрэнэ башлаучы Алсу Эхтэмованыц хезмэтлэрендэ дэ «Галия» мэдрэсэсе тарихы чагылыш тапкан. Аныц «Галия» мэдрэсэсендэге шэкертлэр хэрэкэтенэ багышланган, мэдрэсэ эшчэнлегенец ХХ гасыр башы татар вакытлы матбугаты битлэрендэ чагылышын яктырткан мэкалэлэре аеруча Yзенчэлекле24.
Сэйфи Кудашныц кызы Сеембикэ Кудашеваныц Зыя Камалига багышлан-ган хезмэтлэренэ дэ игътибар итэсе килэ25. Эдэби еслубтэ язылган бу китап Зыя Камалины тырыш, тапкыр мегаллим hэм оештыручы, ж;эмэгать эшлеклесе буларак сурэтли. Галимнец характерындагы эшлеклелек Ьэм ущэтлелек сыйфатлары аца мэдрэсэне инкыйлабка кадэр саклап калырга ярдэм иткэненэ басым ясый.
КYрэбез, «Галия» мэдрэсэсе тарихын киц дэмэгатьчелеккэ ж;иткерY юлында да байтак эш эшлэнелгэн.
2006 елныц октябрь аенда «Галия» мэдрэсэсе ачылуга 100 ел тулу уцаеннан Уфа шэhэрендэ «Халыкны агартуда революциягэ кадэрге дини уку йортларыныц роле» («Роль дореволюционных духовных учебных заведений в просветительстве народа») дип исемлэнгэн тебэкара фэнни-гамэли конференция булып узды. Бу чараныц нэтидэсе буларак, конференциянец материаллар дыентыгы денья ^рде26.
2021 елныц июнь аенда Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэрж;ани исемендэге Тарих институтында «Галия» мэдрэсэсенец ачылуына 115 ел тулуга багышланган тYгэрэк естэл уткэрелде. Бу чара кысаларында Зыя Камали, «Галия» мэдрэсэсенец уткэне Ьэм бугенгесе, мэдрэсэ белэн бэйле шэхеслэр турында яца мэгълуматлар тупланган кызыклы hэм эчтэлекле чыгышлар тыцланды. Тугэрэк естэл материаллары «Из истории и культуры народов Среднего Поволжья» журналында урын алдылар27.
Мэкалэдэ, элбэттэ, «Галия» мэдрэсэсе тарихын Ьэм Зыя Камали эшчэнлеген яктырткан барлык хезмэтлэр дэ искэ алынып бетмэде. ©йрэнелгэн эдэбияттан ^ренгэнчэ, «Галия» мэдрэсэсе тарихы буенча шактый куп хезмэт язылган, аерым китаплар эзерлэнгэн. Эмма теманы тулаем ейрэнелеп беткэн дип эйтеп булмый. Кайбер галимнэребезнец фикерлэре белэн килешеп, шуны эйтэсе килэ, мэктэп-мэдрэсэлэребезнец тарихын чагылдырган куп кенэ чыганаклар эле дэ чэчелгэн-сибелгэн
хэлдэ терле китапханз Ьзм архив фондларында Y3A3peH бергз туплап ейрзнуне кетеп яталар28. «Галия» мздрзсзсенз кагылышлы шундый чыганакларныц берсе Казан (Идел буе) федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендзге Фзнни китапханзсенец Кулъязмалар Ьзм сирзк китаплар бYлегендз саклана.
Укучылар игътибарына тзкъдим ителзчзк чыганак - мздрзсз иганзчесе Сзлимгзрзй Жантуринныц29 «Мздрзсзи Галиянец идарзи харидиягз (тышкы идарзгз)* минем фикерлзрем» дип аталган кулъязмасы. Ул 1914 елныц апрель аенда, мздрзсз ечен шактый катлаулы чорда язылган. Документтан куренгзнчз, идарз згъзалары алдында кичекмзстзн хзл ителергз тиешле мзсьзлзлзр тора. Элеге мзсьзлзлзр кицзш мздлесендз каралырга тиеш булалар. Лзкин мздрзсзнец иц мзшЬур химаячелзреннзн берсе Садретдин Назыйров шзЬзрдз булмау сзбзпле, идарз дыелышы тиешле вакытта узмый. Алдагы айларда, ^рзсец, С. Жантурин зфзнденец дз Уфадан киту ихтималы була. Шунлыктан ул уку йортында туган кенYЗЗк мзсьзлзлзрне чишY юлында Yзенец тзкъдим hзм фикерлзрен кзгазь битенз тешерз. Элегз кадзр фзнни зйлзнешкз кермзгзн бу чыганак мздрзсз тарихында булган кайбер вакыйгаларны тегзллзштерергз, ак тапларны ачыкларга, авторныц бу хзллзргз шзхси карашын билгелзргз ярдзм итзр дип уйлыйбыз.
Чыганакны шартлы рзвештз ике елешкз бYлеп карарга мемкин. Автор Yзе дз: «Гам сYземне бетереп, мздрзсз эшенец мефассалына керзмен», - дип белдерз.
Беренче елеш, тулысынча диярлек, керемнзр дитешмзY сзбзпле килеп туган проблемаларны чагылдыра. Бу, ^рзсец, З. Камалиныц мздрзсз эшчзнлеге турында булган еллык хисабына С. Жантурин тарафыннан ясалган куззту. Ченки медир hзр ел саен мздрзсзнец керем hзм чыгымнары буенча идарзи харидия згъзалары алдында хисап тотырга тиеш була30.
Идарзи харидия - ул мздрзсзнец икътисадый Ьзйзте (комиссиясе). Элеге орган, гадзттз, шзhзрнец абруйлы hзм бай кешелзреннзн тора, hзм мздрзсз тормы-шында шактый зур роль уйный.
«Галия» мздрзсзсе уставы буенча, уку йорты белзн идарз итзр ечен ике hзйзт оеша. Беренчесе - гыйльми hзйзт, ул мздрзсзнец уку-укыту эшлзре белзн шегыльлзнз, з икенчесе - икътисадый hзйзт, мздрзсзнец матди ягын кайгырта31.
Мздрзсзнец икътисадый Ьзйзте 1908 елда оешып, аныц тзуге составына мздрзсзгз бина тезу эшендз зур ярдзм курсзткзн затлар керз. Ьзйзтнец рзисе итеп Сзлимгзрзй Жантурин сайлана. Идарз згъзалары мздрзсз файдасына ел саен билгеле кулзмдз матди ярдзм курсзтеп торырга взгъдз бирзлзр. Мзсзлзн, Ьзйзт оешкан елны Садретдин Назыйров - 2 мец сум, Суфия бикз исеменнзн Сзлимгзрзй Жантурин - 1 мец сум, Сабирдан Шзмгулов - 200 сум, Бздретдин Назыйров, Хзйрулла Габидуллин Ьзм Хзсзн Кзримовлар 100 зр сум ^лзмендз иганз кылалар. Уку йортыныц еллык чыгымы 6 000 сум булыр диеп исзплзнелз. Шуныц 3 500ен идарз згъзалары, 1 600ен шзкертлзрдзн уку ечен дыелган акча, з калган елешен
32
читтзн килгзн иганзлзр каплар диеп емет ителз32.
Чынлап та, беренче елларда мздрзсзнец матди ягы азмы-купме тотрыклы барса да, шзкертлзр арту белзн матди кыенлыклар килеп туа.
1914 елныц язында мздрзсз шзкертлзре арасында азканлылык аркасында таралган авыруларныц теп сзбзплзрен дз шзкертлзрнец аз Ьзм начар туклануында KYрзлзр33. Бу турыда газета битлзрендз терле бзхзслзр туа. Мздрзсз дитзкчелеге
* Биредз Ьзм алга таба кушдзялзр эчендз мзкалз авторы тзрдемзлзре.
Сэлимгэрэй Щантуринныц «Мэдрэсэи Галиянец идарэи харищиягэ минем фикерлэрем» кулъязмасы бите. 1914 ел. Н. И. Лобачевский
исемендэге Фэнни китапханэнец кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлеге, Т-1068, 5 б.
A page of manuscript of Selimgirei Dzhanturin "My opinion about the external management of the Galiya madrasah". 1914. Department of Manuscripts and Rare Books of N. I. Lobachevsky Scientific Library, T-1068, 5 p.
давапсызлыкта гаеплэнеп, уку йорты хэтта «чирлэтэ торган Мэдрэсэи Галия» дип атала. Зыя Камали исэ, элеге бэхэслэргэ давап йезеннэн, татар дэмэгатьчелегенэ «Тормыш» газетасы аша мерэдэгать итеп, килеп чыккан афэтнец теп сэбэбен, гомумэн, миллэтнец фэкыйрьлегендэ икэнен исбат итэргэ тырыша34.
С. ^антурин узенец кулъязмасында дэмэгатьчелек фикере белэн килешеп, «бу шикаятьлэрне тэмамэн нахак дип булмый, бер ашау белэн генэ бетен тэулек вакытны YткэрY мешкеллеген hэркаюларыцыз инкарь итмэс», - дип белдерэ. Шэкертлэрнец хэллэрен бераз яхшырту телэге белэн, hэр «шэкерт башына тагы да аз булганда бер ун сум артык мэсъраф кирэк», - дип ассызыклый.
1910 елда мэдрэсэ тулысынча интернат системасына кYчеп бетэ. Идарэи тэгълим эгъзалары мэдрэсэнец чыгымнарын киметY максатыннан уку йортын нэЬари (кендезге) ясауны тэкъдим итэлэр. Идарэи харидия рэисе, мэдрэсэ эшчэнлеген бу юнэлештэ алып барган очракта, яца килгэн шэкертлэр алдында зур кыенлыклар туачагына, бигрэк тэ шэкертлэрнец эдэп-эхлак сыйфатларына зур зыян килэчэгенэ басым ясап, «нэЬари иткэнче, мздрзсзне бетенлэй ябу артыграк» дип, Yзенец фике-рен белдерэ.
МэшhYр химаяче, мэдрэсэнец матди ягын KYпмедер дэрэдэдэ яхшырту максатыннан, идарэи харидия эгъзаларыннан «Галия» файдасына булган иганэлэрен бермэ-бер арттыруларын утенэ. «Эгэр дэ бу арттыру мемкин булмаганда, башка чаралар табарга кирэк», - ди. Нэтидэдэ, Сэлимгэрэй Жднтурин узе алдагы уку елында 2 000 сум, Садретдин эфэнде Назыйров 1 500 сум Ьэм Хэсэн эфэнде Кэримов 200 сум бирергэ вэгъдэ итэлэр35.
Элбэттэ, бу керемнэр генэ мэдрэсэ чыгымнарын каплап бетерэ алмый. Смета буенча 1913/14 уку елы ечен генэ мэдрэсэгэ 13 000 сум тирэсе акча кирэк була36.
■
Элеге чыгымнарныц дитешмзгзн елешен каплар ечен, З. Камали алдына естзмз акча эзлзY бурычы килеп баса. Иц беренче булып, мегаллимгз «Йолдыз» кинотеатры Ьзм Уфа яшьлзре узлзренец ярдзм кулларын сузалар. Шулай ук Мзскзу, Тамбов губернасы кебек чит тебзклзрдзн дз терле матди ярдзмнзр килз37.
Ни ечен идарзи харидия Yзенец теп вазыйфасын, ягъни мздрзсзне тзэмин иту бурычын тулысынча утзмзгзн соц?
Беренчедзн, шзкертлзр саны арту, укыту фзннзре кицзю сзбзпле, яца укытучы-мегаллимнзр чакыру мздрзсз чыгымнарын шактый арттыра. Беренче елны38 мздрзсзнец барлык чыгымы 930 сум булса, икенче елны - 2 050 сум, 1913/14 уку елында исз инде 13 000 сумны тзшкил итз. Э идарзи харидия згъзаларыныц саны узгзрми диярлек.
Икенчедзн, соцгы елларда, тегзлрзк зйтсзк, 1912 елдан, мздрзсз медире Ьзм идарзи харидия згъзалары арасында фикер каршылыклары килеп чыга. Алар З. Камалины узлзренец еметлзрен акламауда, мздрзсзне узенец теп максаты булган «нык игътикадлы (чын куцелдзн ышанучы), диндар миллзт хадиме (хезмзтчесе), ачык фикерле вз зыялы имамнар дитештеру» бурычын утзмзудз гаеплилзр39. Мздрзсз ишеклзреннзн туры сузле, ирекле фикер йертуче шзхеслзр чыгу аларны канзгатьлзндерми.
Бу фикер тзкъдим ителгзн чыганакта да купмедер дзрздздз чагылыш тапкан. С. Жантурин: «Безгз баштан ук шзкерт зхлагына Ьзм тзрбиясенз ноксанлык булуы ап-ачык куренеп торса, андый мздрзсзне без тзрбиялзуне мин бер тозак кору итеп саныймын. [...] Минем бу куз карашыма кушылмаган кеше булса, узе алсын естенз мздрзсзнец дзвамын», - дип белдерз.
Дерестзн дз, тиздзн З. Камали мзслзгеннзн риза булмаган икътисадый Ьзйзт згъзалары аныц медирлектзн китуен талзп итзлзр. Лзкин галим бетен гомерен багышлаган эшеннзн баш тартырга риза булмый. Алда узен нинди авырлыклар кетзсен ачык ацлаган медир, идарзи харидия згъзаларына соцгы сузен зйтергз кеч табып, иганзчелзргз узенец зур рзхмзтен белдерз: «"Мздрзсзи Галия динияне" тзэсис итешуегезгз (тезешугз) вз матди ярдзмнзрегезгз мздрзсз исеменнзн тзшзккер итзм (рзхмзт зйтзм). Бигрзк тз мзрхумз мехтзрзмз Суфия бикз илз хермзтле Садретдин зфзнде Назыйров дзнаблзрына! [...] Башка матди вз мзгънзви ярдзмдз булмыш згъзаларга да рзхмзт». З. Камали узен Ьзм шзкертлзрен динсезлектз гаеплзучелзргз давап итеп: «"Мздрзсз безнец миллзт баласын динсезлзндермзсен!" дигзн хзвефтз булсагыз, белегез ки, мин вз шзкертлзрем чын иманлыбыз. Безнец иманыбызны миллионнарча акчалар, мецнзрчз тзЬдидлзр (куркыту, янау), Ьедумнзр, Ьичбере мзгълуб итзчзк (дицу) тугелдер», - ди. Ул мздрзсзнец алга таба дзвам итуенз ышанып: «Ьзр авырлыкка тзхзммел идерзк (кутзрз алып) "Мздрзсзи Галияне" дзвам иттерзм. [...] Динен, миллзтен сеймеш миллзт илз бергз фзкыйрь мздрзсз янында сабит (уенда, уз сузендз нык торучы) калам. АллаЬ уз юлына ярдзм бирер,
40
миллзт тз хакыйкать хзлне курер»40, - дип тзмамлый мерздзгатен.
Шулай итеп, идарзи харидия згъзалары: «Пзрвазетдин зфзнде медир булган мздрзсзгз бу кеннзн башлап аслан (Ьич, Ьичбервакыт) акча бирмзскз [...] карар бирдек»41, - дип белдереп, 1915 елныц 22 апреленнзн «Галия» мздрзсзсен матди яктан тзэмин итудзн баш тарталар.
Мздрзсз медире белзн идарзи харидия згъзалары арасында килеп чыккан каршылыклар - гасыр башындагы искелек белзн яцалык керзшенец ачык мисалы. Элбзттз, злеге иганзчелзрне фанатик муллалар белзн бер рзткз куярга ярамый. Алар миллзтнец алгарышы, мзгариф усеше ечен янып йергзн тзрзккыйпзрвзр
шзхеслзр. Лзкин алар да дзмгыятькз зур тизлек белзн утеп кергзн яцарыш идеялзрен, мздзниятнец, мзгърифзтнец нык алга китуен, шзригать кануннарына таянып хер фикер йертз алу мемкинлеге барлыгын злегз кабул итеп бетерз алмыйлар.
Чыганакныц икенче елешенз килгзндз, ул шзкертлзр куйган талзплзрне тикшеру рзвешендз язылган. Куренгзнчз, идарзгз 46 шзкерт имзалаган гариза килеп керз. Анда барлыгы ничз маддз булуы билгесез, лзкин кулъязманыц эчтзлегеннзн, гариза ике теп елештзн торган икзн, дип фаразлап була. Беренче елеше уку-укыту мзсьзлзлзре белзн бзйле, икенчесендз мздрзсзнец эчке тзртиплзрен камиллзштеругз юнзлдерелгзн талзплзр шзрех ителгзн.
«Шзкертлзр хзрзкзте» исеме астында билгеле булган дулкын «Галия» мздрзсзсен дз урап узмый. Башка мздрзсзлзрдзн аермалы буларак, шактый иркен, ягъни европача киену, озын чзч йерту, театрга йеру, здзби-музыкаль кичзлзр оешты-ру, терле музыка коралларында уйнау, шзЬзр китапханзлзренз йеру кебек эшлзр тыелмауга, тышкы денья белзн аралашуда иркенлек бирелугз дз карамастан42, яцалыкка омтылган шзкертлзр уку Ьзм яшзу шартларын тагын да камиллзштеруне талзп итзлзр. Мздрзсз тарихында 1908 елда беренче тапкыр куренгзн мондый
43
канзгатьсезлеклзр алдагы елларда да узлзрен сиздереп тора43.
«Галия» мздрзсзсе шзкертлзренец никадзр ирекле, никадзр узлзрен иркен тотулары шушы мздрзсз шзкерте (1906-1908), аныц татар теле Ьзм здзбияты укыту-чысы (1915-1917) Г. ИбраЬимовныц мзкалзсендз ачык чагылыш тапкан. «Мин атаклы татар мздрзсзлзренец берничзсендз булдым. Лзкин шзкертнец гакылына хзрзкзт бирудз, шзкерткз идарз Ьзм мегаллимнзр хакында ачы тзнкыйтьлзр зйту хакын бирудз Зыяэтдин зл-Камалига охшаш Ьичбер мздрзсз вз Ьичбер мегаллим курмздем. Бзлки шуныц нзтидзсендздер, аца узенец шзкертлзреннзн бик куп ачы сузлзр ишетергз тугры килз иде»44, - ди автор. Димзк, З. Камали шзкертлзрнец шзхес булып формалашуларына зур зЬзмият биргзн. Yзе куп кенз кыенлыклар курсз дз, шзкертлзрен курыкмыйча уз фикерен зйтз белергз ейрзтергз омтылган.
Тзкъдим ителгзн кулъязмада шзкертлзрнец Х. Ззйни, Т. Бздигый, С. Саттаров, Г. Шнаси шзхеслзреннзн канзгать булмаулары, аларга карата тискзре фикердз булулары куренз. Лзкин бу шзхеслзрне С. Жантурин яхшы яктан гына искз ала. Гомумзн, «Галия» мздрзсзсендз укытучы-мегаллимнзргз карата куелган Ьензри талзплзр шактый югары була. Мздрзсздз башка уку йортларына караганда купкз яхшырак хезмзт хакы тулзну45 мегаллимнзрне сайлау, ачык фикерле, алдынгы караш-лы кешелзр дыю мемкинлеклзрен тудыра. Шул ук вакытта, згзрдз берзр укытучы естеннзн тзнкыйть сузлзре ишетелсз, мздрзсзнец Ьзйзт згъзалары Сзлимгзрзй Жантурин рзислеге астында дзреслзргз кереп, эшлзрен карап йери торган була-лар46. Бу гамзллзрен С. Жантурин узе дз раслый. Х. Ззйни турында ул: «Хзбибулла зфзндене ике ел сынап килдегемз биназн, тзмамзн ысулы тзгълимнзн хзбзрдар Ьзм шуцар куцелен салып тырышчан адзмгз хисаплыймын», - дип бзяли.
З. Камалиныц фзлсзфзгз, дин гыйлеменз караган хезмзтлзре, Коръзнне татар теленз тзрдемз иту телзге куп кенз ислам тарафдарлары арасында ризасызлык уята. 1912 елда Сзит бистзсенец 20 мулласы мегаллим естеннзн Оренбург меселман диния нззарзтенз шикаять юллый. Алар мегаллимне «дзрес итудзн тыюны, хосу-сан Коръзнне ацардан тзрдемз кылдырмауны яки тзубз иттереп имза кылдыруны утензлзр»47. Диния нззарзте бу хзллзрне ацлатуын сорап, З. Камалига рзсми хат дибзрз. Мегаллим Диния нззарзтенз язган давабында узенец ислам тарафдары булуын Коръзн Ьзм хздислзрдзн тугыз терле дзлил китереп исбат итз, фзкать саф ислам тзгълиматы буенча гына дзрес бируен белдерз Ьзм Коръзнне тзрдемз итудз
Оренбург диния нэзарэте аныц гамэлен тыярга тугел, киресенчэ, аца ярдэм кулы сузарга тиешлеген диткерэ48. Мегаллимнец мондый кыю давабы мэдрэсэнец идарэи харидия эгъзаларын сагайта тешэ. З. Камали фикерлэренец мэдрэсэ шэкертлэренэ йогынтысын булдыра алган кадэр кимету максатыннан, алар аны медирлек вазый-фасыннан читлэштерергэ ниятлилэр hэм мэдрэсэдэ яца вазыйфа - медир ярдэмчесе вазыйфасын булдыралар. Бу урынга Г. Шнаси билгелэнэ. Шэкертлэрнец Г. Шнаси шэхесеннэн ризасызлыклары нэкъ аныц шушы вазыйфаны башкару белэн бэйле булырга мемкин.
Вакытлы матбугат битлэреннэн куренгэнчэ, кулъязманыц язылуына сэбэпче булган кицэш мэдлесе, идарэи харидия эгъзалары белэн Ьэйэт тэгълимия эгъзалары катнашында 1914 елныц 2 июнендэ уза. Мэдлестэ чыганакта искэ алынган кайсы-бер мэсьэлэлэр кутэрелэ. Мэдрэсэне эувэлгечэ интернат тибында калдыру турында карар кабул ителэ. «Галиянец» 1913/14 уку елына сметасы тикшерелэ. Мэдрэсэнец матди кыенлыклары зур булу сэбэпле, hэйэт эгъзаларыныц мэдрэсэгэ бирэ торган иганэлэрен арттыру Ьэм эгъзалыкка яца кешелэр кабул иту мэсьэлэлэре карала. Шул ук кенне, мэдрэсэ белэн идарэ иту уку-укыту эшлэренэ бик аз вакыт калдырганлыгын искэртеп, Г. Шнаси узенец медир ярдэмчесе вазыйфасыннан китэргэ телэвен белдерэ. Лэкин идарэи харидия эгъзалары аныц телэген канэгатьлэндермилэр. Ченки бу вазыйфага идарэ эгъзалары талэплэренэ туры килерлек кеше табу бик ансат булмый. Шунлыктан, «монасиб кемсэ табылганга кадэр» Г. Шнасиныц мэдрэсэ белэн идарэ итеп торуын утенэлэр49.
Г. Шнаси мэдрэсэдэн 1915 елда, идарэи харидия эгъзалары мэдрэсэдэн баш тарткач, китэ. Аныц урынына Г. Ибраhимов алына.
Йомгаклап эйткэндэ, укучылар игътибарына тэкъдим ителгэн чыганак 1914 елда «Галия» мэдрэсэсе эшчэнлегендэге куп кенэ мзсьзлзлзрне уз эченэ алган. Ул мэдрэсэ идарэсе арасындагы каршылыкларны, мэдрэсэнец матди кыенлыкларын, шэкертлэрнец уку-укыту эшлэреннэн Ьэм «Галиянец» эчке тэртиплэреннэн канэгать булмауларын ачык курсэтэ. Эмма мэдрэсэ буенча чыганаклар элегэ ейрэнелеп бетмэгэн. Мэсэлэн, мэдрэсэнец рэсми хисаблары, шэкертлэрнец талэплэре анык яктыртылган материаллар безгэ очрамады. Бу мэгълуматлар, элбэттэ, мэдрэсэ тари-хын тагын да тулыландырырга мемкинлек бирерлэр иде. Димэк, бу тема эле узенец ейрэнучелэрен кетэ.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Рэсми исеме «Мэдрэсэи Галияи диния».
2. Пэрвазетдин Ж^эмэлетдин улы Камалетдинов (1873-1942) - мэгърифэтче, дин Ьэм дэмэгать эшлеклесе, Уфадагы «Галия» мэдрэсэсен оештыручы Ьэм аныц дитэкчесе.
3. Любимов А. Мактабы и медресе г. Уфы и 1-го района Уфимского уезда. Отдельный оттиск из «Вестника Оренбургского учебного округа за 1914 год. - № 2. - Уфа, 1914. - 10 с.; Обухов М. И. Мектебы Уфимской губернии: Статистический очерк татарских и башкирских низших школ (мектебов) Уфимской губернии по данным исследования Уфимской губернской земской управы 1912-13 года. - Уфа: «Печать», 1915. - 40 с.
4. Самад. «Мэдрэсэи Галия диниянец» ачылуына ун ел тулу менэсэбэте белэн булган дога мэдлесе // Тормыш. - 1916. - 30 декабрь; Самад. «Мэдрэсэи Галия диниянец» ачылуына ун ел тулу менэсэбэте белэн булган дога мэдлесе // Тормыш. - 1917. - 3 гыйнвар; Самад. «Мэдрэсэи Галия диниянец» ачылуына ун ел тулу менэсэбэте белэн булган дога мэдлесе // Тормыш. - 1917. - 4 гыйнвар.
5. Фасеев К. Ф. Из истории татарской передовой общественной мысли. - Казань: Таткни-гоиздат, 1955. - 279 с.
6. Горохов В. М. Реакционная школьная политика царизма в отношении татар Поволжья. -Казань: Татгосиздат, 1941. - 258 с.
7. Юлдашбаев Б. Х. История формирования башкирской нации (дооктябрьский период). - Уфа: Башкирское книжное издательство, 1972. - 336 с.
8. Хасанов Х. Х. Формирование татарской буржуазной нации. - Казань: Татар. кн. изд-во, 1977. - 328 с.; Абдуллин Я. Г. Татарская просветительская мысль. - Казань: Татар. кн. изд-во, 1976. - 320 с.
9. Хэтердэ калган минутлар: истэлеклэр / С. Кудаш. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1959. -286 б.; Яшьлек эзлэре буйлап / С. Кудаш. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1964. - 183 б.
10. Эмирханов Р. Иманга тугрылык. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1997. - 384 б.; Яла-лов Ф. Г. Гимназическое образование народов России. - Казань: Магариф, 2002. - 248 с.; Аминов Т. М. Система педагогического образования в Башкирии. Конец XVIII - начало
XX века. - Уфа: Изд-во Башгоспединститута, 1999. - 184 с.; Фархшатов М. Н. Самодержавие и традиционные школы башкир и татар в начале ХХ века. - Уфа: Гилем, 2000. -259 с.; Сулейманова Л. Ш. Национальные учебные заведения в Башкортостане в первое сорокалетие ХХ века. - Уфа: Изд-во Башгосуниверситета, 2000. - 212 с.; Гаффарова Ф. Ю. «Йолдыз» кабызган Максуди. - Казан: Алма-Лит, 2006. - 186 б.
11. Рэми И. Г., Даутов Р. Н. Эдэби сYЗлек (элекке чор эдэбияты hэм мэдэнияте буенча кыска-ча белешмэлек). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2001. - 348 б.; Ислам на европейском Востоке: Энциклопедический словарь / Под ред. Р. А. Набиева. - Казань: Магариф, 2004. - 383 с.; Татар энциклопедия сYЗлеге / Баш мех. М. Х. Хэсэнев; ^аваплы мех. Г. С. Сабир^анов. -Казан: ТР ФА Татар энциклопедиясе институты, 2002. - 830 б.
12. Татар педагогик фикере антологиясе: ике томда. Т. 1. (борынгы терки чор - ХХ гасыр башы) / Ред. Ф. М. Солтанов, М. М. Гибатдинов, Л. Р. Мортазина. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. - 407 б., Татар педагогик фикере антологиясе: ике томда. Т. 2. (ХХ гасыр -
XXI гасыр башы) / Ред. Ф. М. Солтанов, М. М. Гибатдинов, Л. Р. Мортазина. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2016. - 486 б.
13. Еникеев С. «Галия» - зыялыларньщ алтын бишеге // Кызыл тац. - 1992. - 13 февраль; Yтэбай-Кэрими Р. «Галия» // Эмет. - 1996. - 31 август; Yтэбай-Кэрими Р. «Галия» мэдрэсэсендэ // Ватандаш. - 1996. - № 1-2. - Б. 189-198, Сукталиев Ф. «Медресе Галия диния» // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 1996. - № 3/4. - С. 172-173; Чечуха А. Медресе «Галия» // Уфимские ведомости (приложение в журналу «Уфа»). - 2005. - № 3 (107). -27 январь.
14. Мэгъдан Мэ^диев - укытучы, мэгърифэтче. 1910-1916 елларда «Галия» мэдрэсэсе шэкерте.
15. Мэhди М., Утэбай-Кзрими Р. Гыйлем hэм илhам чишмэсе // Кызыл тац. - 1990. - 6, 7, 8 март.
16. Шунда ук. - 6 март.
17. Рэхимов С. «Галия» мэдрэсэсе // Мэдрэсэлэрдэ китап киштэсе: мэшhYр мэгърифэт Yзэклэре тарихыннан / Тез. Р. Мэ^диев. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1992. - Б. 114-128.
18. Шунда ук. - Б. 126-127.
19. Камалов Т. Р. Зия Камали: мыслитель, просветитель, религиозный деятель. - Казань: Иман, 1997. - 53 с.
20. Ергин Ю. В. Зия Камали - основатель медресе «Галия»: трагические 30-е годы // Педагогический журнал Башкортостана. - 2010. - № 3 (28). - С. 145-160.
21. Тузбекова Л. С. Медресе «Галия» - высшее мусульманское учебное заведение Башкортостана (1906-1919 гг.): Научное издание. - 2-е изд., исп. и доп. - Уфа: Уфимск. гос. академия экономики и сервиса, 2007. - 146 с.
22. Материалы круглого стола «"Галия" мэдрэсэсе - ХХ гасыр башы татар югары уку йор-ты урнэге» // Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. - 2021. - № 11. - Т. 1. - С. 132.
23. Мортазина Л. Р. Хэбиб Зэйни хезмэтлэрендэ татар мэгарифе мэсьэлэлэре // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 1. - Б. 146-158.
24. Эхтзмова А. В. «Мэдрэсэ шэкертлэре бер дан, бер тэн...» («Галия» мэдрэсэсе турын-да кайбер истэлеклэр) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2019. - № 4. - Б. 36-45; Ахтямова А. В. Медресе «Галия» как общественный институт уфимской мусульманской общины (по материалам газеты «Тормыш») // Минбар. - 2021. - № 14 (1). - С. 104-114.
25. Кудашева С. С. Великий просветитель Зия Камали (Эпоха. Личность. Воспоминания) / С. С. Кудашева; Восточная экономико-юридическая гуманитарная академия (Академия ВЭГУ). - 2-е изд., стер. - М.: ФЛИНТА, 2018. - 127 с.
26. Роль дореволюционных духовных учебных заведений в просветительстве народа: Материалы межрегиональной научно-практической конференции, посвященной 100-летию медресе «Галия», 31 октября 2006 г. - Уфа: РИО РУНМЦ МО РБ, 2006. - 162 с.
27. Материалы круглого стола «"Галия" мэдрэсэсе - ХХ гасыр башы татар югары уку йор-ты урнэге» // Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. - 2021. - № 11. -Т. 1. - С. 115-141.
28. Рзхимов С. «Галия» мэдрэсэсе // Мэдрэсэлэрдэ китап киштэсе: мэшЬур мэгърифэт узэклэре тарихыннан / Тез. Р. МэЬдиев. - Казан, 1992. - Б. 128.
29. Сэлимгэрэй Сэетхан улы Жантурин (1864-1926) - эре алпавыт, дэмэгать эшлеклесе, хэйрияче, Уфа губернасыннан Беренче Дэулэт думасы депутаты.
30. Самад. «Мэдрэсэи Галиянец» ачылуына ун ел тулу менэсэбэте белэн булган дога мэдлесе // Тормыш. - 1916. - 30 декабрь.
31. Уфада «Мэдрэсэи Галияи диния» // Вакыт. - 1907. - 17 август.
32. Уфада «Мэдрэсэи Галияи диния» // Вакыт. - 1908. - 25 сентябрь.
33. Камалов Т. Р. Зия Камали: мыслитель, просветитель, религиозный деятель. - Казань: Иман, 1997. - С. 28-29; «Мэдрэсэи Галия» хакында шэкертлэрнец фикерлэре // Тормыш. - 1914. - 20 апрель.
34. Камали З. «Мэдрэсэи Галия» хакындагы тепсез иснадка давап // Тормыш. - 1914. -18 апрель.
35. «Мэдрэсэи Галия» // Тормыш. - 1914. - 15 июнь.
36. Шунда ук.
37. Камалов Т. Р. Зия Камали: мыслитель, просветитель, религиозный деятель. - Казань: Иман, 1997. - С. 29.
38. 1906 ел куздэ тотыла.
39. Уфадагы «Мэдрэсэи Галия диниянец» Ьэйэт харидиясе эгъзаларыннан // Тормыш. -1915. - 28 август.
40. Камали З. «Мэдрэсэи Галия диния» медириятеннэн // Вакыт. - 1915. - 19 сентябрь.
41. Уфадагы «Мэдрэсэи Галия диниянец» Ьэйэт харидиясе эгъзаларыннан // Тормыш. -1915. - 28 август.
42. Рзми И. Г., Даутов Р. Н. Эдэби сузлек (элекке чор татар эдэбияты Ьэм мэдэнияте буенча кыскача белешмэлек). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2001. - Б. 75.
43. Эхтзмова А. В. «Мздрзсз шзкертлзре бер дан, бер тзн...» («Галия» мздрзсзсе турында кайбер истзлеклзр) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2019. - № 4. - Б. 42; «Мздрзсзи Галия» шзкертлзренец -угенечлзре // Вакыт. - 1915. - 29 апрель; «Мздрзсзи Галия» шзкертлзренец талзплзре // Вакыт. - 1915. - 1 май.
44. ИбраЫмов Г. «Мздрзсзи Галия» вакыйгасы хакында берничз суз // Ац. - 1915. -Б. 354.
45. «Галия» укытучылар иц кимендз айга 75 сум, иц югарысы - 200 сум ала торган була-лар.
46. Материалы круглого стола «"Галия" мздрзсзсе - ХХ гасыр башы татар югары уку йор-ты урнзге» // Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. - 2021. - № 11. -Т. 1. - С. 134.
47. Тукайский. Зыяэтдин зл-Камали зфзнденец «Фзлсзфзлзре» хакында // Вакыт. -1912. - 25 май.
48. Шунда ук
49. «Мздрзсзи Галия» // Тормыш. - 1914. - 15 июнь.
Жантурин Сэлимгэрэй «Мэдрэсэи Галиянец идарэи хари^иягэ минем фикерлэрем»
1914.
Селабаш.
Мздрзсзмез тагы да бер елын бетереп килзм дигзн кеннзрдз генз терле болгау-лар чыгып китеп, тынычсызлыкта Ьзм тзртипсезлек илз уз ишеклзрен яз кеннзргз япты. Килзчзкне кайгыртыр ечен бер кицзш мздлесе, згъзалар дыелышы кирзк булса да, згъзаларныц иц эресе - Садри зфзнде Уфада булмаганга курз, мзгаттззссеф1, мин Уфадан киткзнче дыелыш ясап булмады. Шуныц ечен, мин уз фикеремне идарзгз язу илз башка аркадаш згъзаларга ирештермзкче булам.
Каралачак отчеттан курзсез ки, шзкертлзрдзн дыелган акча тугел, хзтта идарз згъзаларыныц взгъдз иткзн иганзлзре дз мздрзсз расходына дитмзгзн естенз, хззерге мзсъраф2 мздрзсзнец яхшы рзвештз тзрбиясенз аз булган: шзкертлзргз бирелгзн аш-суны аз дилзр; шзкерт ач кала да, шул сзбзпле, чиргз бирешучзн була дилзр; бу шикаятьлзрне тзмамзн3 нахак дип булмый; бер ашау белзн генз бетен тзулек вакы-тын уткзру мешкеллеген Ьзркаюларыцыз инкярь итмзс; димзк, шзкерт башына тагы да аз булганда бер ун сум артык мзсъраф кирзк. Икенче яктан, мегаллимнзр табу вазыйфа аз булган сзбзпле, елдан-ел кыенланып бара. Шуныц ечен, мегаллимнзргз дз расход артырга тиешле була. Шул акча табу дзЬзтен4 без ничек утзрмез? Бу мзсьзлзгз килсзк, мздрзсзне ябу тиеш дигзн карар булмасын иде, дип бик куркамын.
Идарзи тзгълимиянец мздрзсз хосусында нзЬари5 иту тиеш дигзн карары, фзкать шул бетенлзй ябылудан курыкканга булган дип хисаплыймын, ченки без моцар чаклы шзкертнец зхлагын саклар ечен Ьзм терле денья золымлыкларыннан6 пакь калдырыр ечен, шзкертне мздрзсз эчендз тзрбиялзмзенчз мемкин тугел дип килгзн идек; хззер инде шул тзрбиянец мзшзкатен уз естемездзн тешеру илз эшне теззтзбез дип уйлау Ьич гакылга сыймыйдыр. Дерес, шзкертлзрнец тзрбиясе хакында мзсьулиять7 безем дилкзмездзн тешз, змма эш мзсьулиятьтз тугелдер дип уйлыймын.
Шзмди8 карыйк нз булачак, згзр дз мздрзсз нзЬари булса? Терле дирлзрдзн, кайберзулзре уз авылыннан да читкз чыкмый, уз йортында, уз гаилзсе эчендз торган бер 14-15 яшьлек малай бер чит калага килз; Ьич денья курмзгзн, мздрзсздз ятып чит адзмне курмзгзн, яца гына анасы кулыннан ашаудан калган бер бала бетенлзй ялгыз терле нзмзгълум9 адзмнзр арасына килеп керз; ул адзмнзрнец терлесе булуы
мемкин; бу баланыц алдына терле тормыш мэсьэлэлэре килеп чыга; нинди вакый-гага ни терле куз илэ карарга; нэ рэвешле мегамэлэ кылыргэ, хэерне шэрдэн10 аера белергэ; бала ялгыз, кицэш итешер кешесе юк. Ни хэлдэ булачак ул бала? Мэдрэсэдэге дэреслэр, сабаклар ацар бу денья мэсьэлэлэренец берсенэ дэ давап бирэчэк тугел бит, китаплардан да давап табачак тугел. Мерэббилэре11 исэ, алар мегаллимнэр генэ булып калган, ченки алар естеннэн мэсьулиять тешкэн. Бу хэл бик мешкел булса кирэк дип уйлыймын.
Икенче якны, тамак дэhэтен тикшерсэк, бу дэhэтнец дэ арулануы мешкелдер: кен саен ашатып-туйдыртып асрар ечен квартир худасы аз булганда ул баладан аена 15 сум алыр; бу акчаны, кыш буена йез сумдыр, ул шэкерт узе илэ алып килгэн булырмы? Бу дитмэсэ, мэдрэсэгэ дэ 25-30 [сум.] акча кирэк, димэк, ачлы-туклы кене 15-20 [сум.]нан артык тешмэслек итеп ашап йерергэ мэдбур була.
Купме аныц тамагы тук булыр да, купме ул уз сихэтен саклый алыр? Алдан ук hич саклый алмас, дип эйтеп була.
Шуныц ечен мэдрэсэне билкелли12 нэhари итмэк илэ, хосусан тэхэзэриялэр ечен мин мэсьэлэне тугры ачу дип уйламыймын.
Димэк, акча дэhэтен кайгыртырга кирэк.
Иц башта мегаллим кирэгенчэ табылсын ечен, экалль13 900 сум вазыйфа тэгаенлэмэй чара юк; димэк, бу расход - мегаллимгэ 1 200 сум арта. Икенчедэн, ашау арттырырына сметамыз аз булганда 1 500 сум арту тиеш. Хэзерге заманда 2 эгъза берэр мец, 4 эгъза берэр йез биреп, hэм чит терле керешлэр 300-400 булып, акчаларымыз бер мец чамасында дитмэсэ, яца смета буенча хэзерге 3 000 сум урыны-на 6 500 сумлап акча кирэк. Эгэрдэ хэзерге иганэчелэр уз иганэлэрен йез процент итеп арттырсалар, кирэгенчэ акча булыр. Эгэрдэ бу арттыру мемкин булмаганда, башка чаралар табарга кирэк.
Шэхси минем ечен бер мец сум урынына ике биру бик ифрат авыр, Ьэм мемкин тугеллек дэрэдэсендэ. Алай булса да, эгэр дэ башкалары мэдрэсэгэ дитэрлек 6 500 сумга дитештерсэлэр, минем бер мец акча ечен генэ эш терэлеп калса, мин дэ чара-сыз ике мец табып бирдерергэ вэгъдэ итэмен - бу минем акча арттыруым, минем ечен генэ башлаган эшемез бозылмасын дип кенэ, бик кысынып, hич бер саранлык аркасында булмый.
Эгэрдэ минем бу предложением кабул ителенмэсэ - мэдрэсэ ечен дитэрлек акча бирелмэсэ, ул вакыт ни эшлэрбез? Минемчэ, нэhари иткэнче, мэдрэсэне бетенлэй ябу артыграктыр.
Шэкертлэрдэн дыелган акча 6 000 сумнан яртысы гына калачак -3 000 [сум. - А. З.] генэ булачак; ялгыз мегаллимнэргэ генэ 4 500 сум кирэк; ягу-яктырту, хадимлэргэ14, пакьлек расходлары экалль бер мец акча кирэк; ягъни 2 500 сум акча кирэк - хэзергегэ караганда бик аз гына, эмма ул акча бирунец мэгънэсе югала: эгэрдэ безем емидемез шэкертлэр файдаланырлар да, шэкертлэрдэн тиешле адэмнэр чыгарлар дигэн емидемез тэмамэн югалырга тиеш; уз ихтыярлары илэ килгэннэр; анда безем эшемез юк дип эйтеп кенэ тынычлап булмый. Безгэ баштан ук шэкерт эхлагына Ьэм тэрбиясенэ ноксанлык15 булуы ап-ачык куренеп торса, андый мэдрэсэне без тэрбиялэуне мин бер тозак кору итеп саныймын.
Мин кабак ачу берлэ, ул кабакка берэуне дэ тартып китермэем дип уземне юатып, кабак ачарга муафикъ16 таба алмаган кеби, мэдрэсэ шэкертлэренец тэрбиясе дэЪэтен шэкертлэрнец узлэре Ьэм ата-аналары естендэ калдырамын дип игълан иту илэ ведданымны агартыр хэлем юк. Формальный мэсьулиятьтэн башка веддани мэсьулият бар.
Минем бу куз карашыма кушылмаган кеше булса, узе алсын естенз мздрзсзнец дзвамын. Башкалар манигъ итзргз17 минем кузтем юк. Эмма яца ысулча мздрзсзне алып баруы кемнец естендз калганда, Ьзм кемнзр разый булмаенча чыкканнарын бетен галзм белсен, эш зсасзн18 башкача киткзнен тзмам мзгълум булсын.
Гам19 суземне бетереп, мздрзсз эшенец мефассалына20 керзмен.
Башта 46 имзалы шзкертлзр гаризаныц маддзлзре тугрысында.
1) Мегаллим Хзбибулла зфзнде (Хзбиб Ззйни. - А. 3.) хакында шзкертлзрнец сузлзре Ьич дзлилсез булганга, Ьзм узем таныдыгымча ялгыш булганга, бу маддзне кабул иту тиешле тугел дип табамын. Мзгалгаксе21 Хзбибулла зфзндене ике ел сынап килдегемз биназн22, тзмамзн ысулы тзгълимнзн хзбзрдар Ьзм шуцар куцелен салып тырышчан адзмгз хисаплыймын.
Тзкыйетдин зфзнде (Тзкый Бздигый. - А. 3.) хакында да шулай ук дзлилсездер. Ишеткзнемчз, имтихан заманында Тзкыйетдин зфзнденец дзреслзрендз шзкертлзр бик гуззл белемнзрен кургззеп, аныц файдасызлыгын исбат иткзннзр.
Бу мзсьзлзлзр хакында, злбзттз, мин мегаллим булмаганга, минем фикерем бик тепле була алмый. Шуныц ечен моныц хакында гыйлем иялзренец фикере идарзи харидиягз зарурдыр.
Шуны гына мехтзрзм аркадашларымныц дикъкатенз дзлеп итзсем килз ки, местзхикълык23 дзрздзсе булу мемкин, мотлакан24 дзрздздз Ьзм относительно (нисбзтзн. - Авт.) дзрздздз нинди генз мегаллимне алсак та, косурлыкларын25 табу мемкин, лзкин барысын да бер нзрсзгз ярамый дип зйтеп булмый.
Шуныц кеби бу ике мегаллимнзрнец дз ярау-ярамавы - башка артыграк мегаллим табып булачакмы мзсьзлзсе илз бзйлзнгзн мзсьзлздер.
2) Габдулла Шнаси зфзнде илз Садыйк Саттаров зфзнде хосусында шзкертлзрнец шикаятьлзре йомшак тугеллзр имеш. Бу шикаятьлзрнец хаклы булуын-булмавын мегаллим зфзнделзрнец узлзренз тапшыру мемкиндер. Кузгз куренеп чамадан тыш дзрздздз мегамзлзлзре куренмзде. Катылыкныц файдасы зарары дзрздзсенз карап була. Дзрздздзн утеп китмзгзндз, башкалар хаким була алмыйлар. 1 нче Ьзм 3 нче маддзлзрнец гыйбарзлзренз караганда да катылык дзрздздзн Ьич утмзгзн - бу сузлзр Габдулла илз Садыйк зфзнделзрнец узлзренец карамагына калсалар кирзк дип уйлыймын.
3) Назыйр мегаллимлек итмзсен дигзн суз безусловно булып куела торган суз дип уйламамын, Ьичбер дирдз бу принципны тотмыйлар.Куп дирлзрдз вз куп чакларда мегаллим назыйр вазыйфа зда итз26. Хосусый назыйрлар фзкать политсз рухындагы вазыйфаны гына зда итздер. Ул вазыйфа безем тзртибемезчз мебассыйр27 естендз куелган. Назыйр булган адзм мегаллимнзн ким дзрздздз булмаска тиеш. Назыйр илз мебассыйрны аера белу кирзк, шзкертлзрнец сузе мебассыйрга тзгаллекълы28 тугелме икзн?
4) Татар здзбияты хосусый укытылсын дигзнне тзмам кабул итзмен. Чарасын табу тиешле иде. Шулай ук рус телен вз гарзбиятне местзхыйкъ29 адзм булсын дигзнгз берзу дз каршы килмзс.
Шиксез Ьзр фзннзн дз мегаллимнзр местзхыйклар булсын иде. 6 Ьзм 7 - бу маддзлзрнец асылын тешенмздем.
5) Жзмгыятьлзр ясау фикерендзмен. Бу бик тиешлелзрдер. Мегаллимнзргз бу дзмгыятьлзрне тзртипкз куеп алып бару кыен булса да, кечлзр аямауларын утену тиешле, ченки бу дзмгыятьлзр узлзре дерес булу дзрздзсендздер.
Икенче кыйсемдзге маддзлзр мздрзсз тзрбиясе хосусында булып, артык баш ватарлык мзсьзлзлзр тугел. Фзкать бер-ике мзсьзлзлзре генз зЬзмиятледер.
1) Квартирда торуны ачык зарури булган вакытта гына ителсен дип уйлыймын; ашау Ьаман мздрзсздзн булганга, акча алардан ким алмасын; вообще: акча микъдары бер булып, мэдрэсэгэ алынган акчаныц шэкерткэ кайтарылмауны, дэhа30 назыйрга кирэк. Эгэрдэ зарур чакта шэкерткэ акча бирелсэ дэ, иганэ ярдэм рэвешендэ генэ бирелуне рехсэт иту тиешле. Ул да кайтару булмаенча, биру булсын.
2) Экономнан хисап алуны, эгэрдэ бер тэртип кертеп булса, муафыйк нэрсэдер, эмма ул контроль тэртип илэ булсын, контроле дэ низам31 илэ булсын. Ул медирлэр карамагына калдыру мемкиндер. Алар муафикъ табып низамнар чыгарсалар, шулай эше кылыныр.
3) Мэдрэсэ шэкертлэре ечен рэсми кием кую мешкел эштер, ченки рэсмилек барча идарэлэрнец признать итулэре илэ генэ буладыр. Рэсми киемне башкалар да кызыгып кия башласалар, мэдрэсэнец кувэсе32 дитмэй, аны туктатырга Ьэм рэсми киемлек юк, дип укырга килмэгэн адэмне мэдрэсэдэн чыгару мемкин тугел. Димэк мэдбури итеп булмый, ягъни рэсмилек бетэ.
Эгэр дэ иттифакка килеп, бер гарыз33 рэвешендэ бер терле киену булса, шул яхшы булыр иде. Эмма ул гарызны да саклау читен эш. Шуныц илэ сузлэремне бетерэм.
Мэдрэсэи Галиянец идарэи харидия эгъзаларыннан Сэлимгэрэй Жднтурин. 27 апрель 1914.
Н. И. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэнец Кулъязмалар hэм сирэк китаплар булеге, Т-1068. Кулъязма.
СYЗЛЕК
1. Мэгаттээссеф - кызганычка каршы.
2. Мэсъраф - тотылган акча.
3. Тэмамэн - тулысынча.
4. ЖэЬэт - як.
5. НэЬари - кендезге.
6. Золымлык - гаделсезлек.
7. Мэсьулиять - даваплылык.
8. Шэмди - хэзер.
9. Нэмэгълум - билгесез.
10. Шэр - начар.
11. Мерэбби - тэрбияче.
12. Билкелли - тулысынча.
13. Экалль - иц кимендэ.
14. Хадим - хезмэтче.
15. Ноксанлык - кимчелек.
16. Муафикъ - яраклы.
17. Манигъ иту - тыю.
18. Эсасэн - нигездэ.
19. Гам - гомуми.
20. Мефассал - дентекле.
21. Мэгалгаксе - киресенчэ.
22. Бинаэн - нигезлэнеп.
23. Местэхикъ - хаклы.
24. Мотлакан - шиксез, абсолютно.
25. Косурлык - кимчелек.
26. Эда иту - утэу.
27. Мебассыйр - мэктэптэ укучылар естеннэн кузэтуче.
28. Тэгаллекълы - бэйлэнешле.
29. Местэхыйкъ - лаеклы.
30. Дэhа - аеруча.
31. Низам - кагыйдэ.
32. Кувэ - куэт.
33. Гарыз - тэкъдим иту.
Эдэбият исемлеге
Аминов Т. М. Система педагогического образования в Башкирии. Конец XVIII - начало ХХ века. - Уфа: Изд-во Башгоспединститута, 1999. - 184 с.
Горохов В. М. Реакционная школьная политика царзма в отношении татар Поволжья. -Казань: Татгосиздат, 1941. - 258 с.
Камалов Т. Р. Зия Камали: мыслитель, просветитель, религиозный деятель. - Казань: Иман, 1997. - 53 с.
Кудашева С. С. Великий просветитель Зия Камали (Эпоха. Личность. Воспоминания) / Восточная экономико-юридическая гуманитарная академия (Академия ВЭГУ). - 2-е изд., стер. - М.: ФЛИНТА, 2018. - 127 с.
Любимов А. Мактабы и медресе г. Уфы и 1-го района Уфимского уезда. Отдельный оттиск из «Вестника Оренбургского учебного округа за 1914 год. - № 2. - Уфа, 1914. - 10 с.
Рэхимов С. «Галия» мэдрэсэсе // Мэдрэсэлэрдэ китап киштэсе: мэшhYр мэгърифэт узэклэре тарихыннан / Тез. Р. Мэ^диев. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1992. - Б. 128.
Сулейманова Л. Ш. Национальные учебные заведения в Башкортостане в первое сорокалетие ХХ века. - Уфа: Изд-во Башгосуниверситета, 2000. - 212 с.
Тузбекова Л. С. Медресе «Галия» - высшее мусульманское учебное заведение Башкортостана (1906-1919 гг.): Научное издание. - 2-е изд., исп. и доп. - Уфа: Уфимск. гос. академия экономики и сервиса, 2007. - 146 с.
Фархшатов М. Н. Самодержавие и традиционные школы башкир и татар в начале ХХ века. - Уфа: Гилем, 2000. - 259 с.
Юлдашбаев Б. Х. История формирования башкирской нации (дооктябрьский период). - Уфа: Башкирское книжное издательство, 1972. - 336 с.
References
Aminov T. M. Sistema pedagogicheskogo obrazovaniya v Bashkirii. Konets XVIII - nachalo XXveka [The system of pedagogical education in Bashkiria. Late 18th - early 20th century]. Ufa: Bashkir State Pedagogical University publ., 1999, 184 p.
Gorokhov V. M. Reaktsionnaya shkolnaya politika tsarzma v otnosheniy tatar Povolzhya [The reactionary school policy of tsarism in relation to the Tatars of the Volga region]. Kazan: Tatgosizdat publ., 1941, 258 p.
Kamalov T. R. Ziy Kamali: myslitel, prosvetitel, religiozny deiatel [Zia Kamali: thinker, educator, religious figure]. Kazan: Iman publ., 1997, 53 p.
Kudasheva S. S. Velikiy prosvetitel Zia Kamali (Epoha. Lichnost. Vospominaniya). S. S. Kudasheva; Vostochnaia ekonomiko-yuridicheskaya gumanitarnaya academiya (Akademia VIGU).2-eizd. [The great educator Zia Kamali (Epoch. Personality. Memories). S.S.Kudasheva;
Eastern Economic and Legal Humanitarian Academy (Academy VIGU). 2nd ed.]. Moscow: Flinta publ., 2018, 127 p.
Liubimov A. Maktaby i medrese g. Ufy i 1-go rayona Ufimskogo uyezda. Otdelny ottisk iz "Vestnika Orenburgskogo uchebnogo okruga za 1914 god". no. 2. [Maktabs and madrasahs of Ufa and the 1st district of the Ufa uyezd. A separate print from the "Bulletin of Orenburg educational district for 1914", No. 2]. Ufa, 1914, 10 p.
Tuzbekova L. S. Medrese "Galiya" - vysshee musulmanskoe uchebnoezavedenieBashkortostana (1906-1919 gg.): Nauchnoe izdanie. - 2-e izd., isp. i dop. [Galiya madrasah, a higher Islamic educational institution of Bashkortostan (1906-1919): Scientific publication. 2nd ed., rev. and cor.]. Ufa: State Academy of Economics and Service publ., 2007, 146 p.
Rakhimov S. "Galiya" madrasase [Galiya madrasah]. IN: Bookshelf in madrasah: excerpts on the history of famous educational centers. Kazan: Tatar. kit. neshr. publ., 1992, 114-128 p.
Suleymanova L. Sh. Natsionalnye uchebnye zavedeniya v Bashkortostane v pervoe sorokoletie XX veka [National educational institutions in Bashkortostan in the first forty years of the 20th century]. Ufa: Bashkir State Pedagogical University publ., 2000, 212 p.
Farhshatov M. N. Samoderzhavie i traditsionnye shkoly Bashkir i tatar v nachale XX veka [Autocracy and traditional schools of Bashkirs and Tatars in the early 20th century]. Ufa: Gilem publ., 2000, 259 p.
Yuldashbaev B. Kh. Istoriya formirovaniya bashkirskoy natsii (dooktyabrskiy period) [The history of the formation of the Bashkir nation (the pre-October period)]. Ufa: Bash. Publ. hous publ., 1972, 336 p.
Сведения об авторе
Зиннатуллина Алсу Анваровна, научный сотрудник Центра истории и теории национального образования Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: jamash.00@mail.ru
About the author
Alsu A. Zinnatullina, Researcher at the Center of History and Theory of the National Education, Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: jamash.00@mail.ru
В редакцию статья поступила 24.09.2021, опубликована:
Зиннэтуллина А. Э. «Галия» мэдрэсэсе тарихына кагылышлы яца чыганак // Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2021. - № 4. - С. 107-124.
Submitted on 24.09.2021, published:
Zinnatullina А. А. "Galiya" medresese tarihyna kagylyshly yana chyganak [A new source on the history of the Galiya madrasah]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2021, no. 4, рр. 107-124.
