CC BY
28Аннотация
Медресе «Губайдия» в д. Байряка Бугульмин-ского уезда Самарской губернии (ныне Юта-зинского района Республики Татарстан), основанное в начале XIX в., было одним из признанных и крупных центров мусульманского образования России XIX - первой четверти ХХ вв. Руководителями медресе являлись представители династии Губайдуллиных - Губай-дулла бине Ибрагим бине Ишкуат, Габдельгали бине Губайдулла и братья Масгут и Мухсин Губайдуллины. Последние сыграли огромную роль в превращении медресе в джадидское учебное заведение, в котором преподавались, кроме религиозных дисциплин, также русский язык, география, астрономия, физика, история и другие светские предметы. Силами братьев Губайдуллиных в деревне были организованы «Байрякинское общество мусульман-прогрессистов», библиотека при медресе, школа для девочек и ремесленная школа. В работе использованы и впервые вводятся в научный оборот публикации дореволюционной газеты «Вакыт» (Время), посвященные отдельным страницам развития просвещения в деревне, также материалы семейного архива Р. Яхина, дед которого, Ильяс Яхин, преподавал в медресе деревни Байряка. Среди использованных при написании статьи источников также есть рукопись «Материалы по истории деревни Байряка» (на татарском языке), написанная Р. Яхиным по воспоминаниям своего отца в 2000 г., фотоматериалы и другие иллюстрации из семейного архива.
Abstract
The madrasah "Gubaydiya" was founded in the early 19th century in Bayryaka village of Bugulminsky county of Samarskaya province. The madrasah was one of the major centers of religious education in Russia before the October Revolution. The leaders of the madrasah were the members of the Gubaydullin dynasty - the son of Ibrahim Ishkuat Gubaydulla, his son Gabdelgali, brothers Masgut and Mukhsin Gubaydullins. Masgut and Mukhsin Gubaydullins carried out a reform of the madrasah. Religious disciplines and secular subjects were taught in the madrasah: the
УДК 37
Бэйрэкэ авылында мэгариф тарихыньщ кайбер сэхифэлэре
Л. Р. Мортазина,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге
Тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Chapters of history of the education development in Ваугуака village
L. R. Murtazina,
Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences
of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
Russian language, geography, astronomy, physics, history and others. The Gubaydullins established "The Bayryaka Society of Progressive Muslims", a library under the madrasah, a girls' school and a craft school in the village. The author used the publications of the newspaper "Vakyt" published before 1918 and dedicated to the history of education in the village of Bayryaka, as well as materials from the family archive of R. Yakhin. His grandfather Ilyas Yakhin was a teacher in the madrasah of Bayryaka. R. Yakhin's manuscript "Materials on the history of Bayryaka village" (in Tatar) was written based on the reminiscences of his father Anvar Yakhin in 2000. The work also contains photographs from the family archive. Many sources are introduced into scientific discourse for the first time.
Ключевые слова
Байряка, татарское просвещение, медресе «Губайдия», Масгут Губайдуллин, Мухсин Губай-дуллин, газета «Вакыт», семейный архив.
Keywords
Bayryaka, Tatar education, Gubaydiya madrasah, Masgut Gubaydullin, Mukhsin Gubaydullin, "Vakyt" newspaper, family archive.
XVIII-XIX йезлэрдэ Бэйрэкэ шул тирэдэге авыл-лардан Yзенец эрелеге hэм борынгылыгы белэн генэ тугел, узенчэлекле милли традициялэре Ьэм гореф-гадэтлэре, халкыньщ белем дэрэдэсе югары булу белэн дэ аерылып торган. Бакуда чыгып килгэн «Каспий» газетасы хэбэр итуенчэ, Октябрь революциясенэ кадэр Бэйрэкэ авылында яшэучелэрнец 80 проценттан арты-гы меселманча укый-яза белгэн, шактый елеше, авыл-да рус-татар мэктэбе булу сэбэпле, рус язуы белэн дэ таныш булган1. Авылда мэгарифнец алга китуе, иц беренче чиратта анда алдынгы мэктэп-мэдрэсэлэрнец Ьэм укымышлы галим-мегаллимнэр, муллаларныц булуы белэн бэйле.
Бэйрэкэдэ мэчет-мэдрэсэ тарихына караган кызык-лы мэгълуматлар сакланган. Шушы авылда яшзгэн Ьэм вафат булган язучы, педагог Кэшиф Рэхимнец (19051989) «Бзйрзкз авылы» дигзн кулъязма дэфтэрендэ2 Бзйрзкздзге мэчет-мэдрэсэлэр барлыкка килунец башлангыч чоры хакында мондый мэгълуматлар бирелгэн: «1785нче елга кадэр Бэйрэкэдэ закон-лы мэчет салырга рехсэт ителми. Югары очтагы куе каен урманы эченэ мэчетне кабыклардан оештыралар да, тикшеру килэ башласа, сутеп ея торган булганнар. Шуныц ечен ул мэчет урнашкан мэхэллэне "Кабык мэчет мэхэллэсе" дип йерткэннэр. 1785нче елны "Эби патша" татар авылларында мэчет салырга рехсэт биреп указ чыгаргач, кабык мэчет урынына агач мэчет салына
Ьэм беренче мэхэллэ дип атала»3. Риза Фэхретдин узенец «Асар» хезмэтендэ искэ алган, «гыйлем эЬеллэре арасында белемле вэ камил дигэн исеме таралган» имам Ьэм медэррис Мехэммэдкол бине Табай (1786 елда вафат)4, мегаен, элеге мэчеттэ хезмэт иткэндер.
Мэсгуд Гобэйдуллин. 1917 ел.
Электрон ресурс.
KepY режимы: http://www.famhist.ru/ famhist/gub/gubajdim/ gubalb/gubalb.htm.
Masgud Gubaydullin. 1917. [On-line]. Available at: http://www.famhist.ru/ famhist/gub/gubajd_im/ gubalb/gubalb.htm.
Р. Фэхретдин Бэйрэкэдэге олуг имам hэм медзррислзрдзн 1832 елда 75 яшендэ вафат булган Искзндзр бине Галине (кабере Бэйрэкэдэ)5, Мостафа бине Эхмэрне (1836 елда 60 яшендэ вафат, кабере Бэйрэкэдэ6) hэм Мехэммэдшэриф бине ИбраЬимны (1841 елда вафат, Yргэнеч тирэсендэге Чекэ атлы урында KYмелгэн7) атый. Аларныц Ьэрберсенец уз мэдрэсэсе булган. Мехэммэдшэриф хэзрэт8 ©ченче мэчет каршындагы мэдрэсэгэ ж;итэкчелек итэ, 1815 елда Бохарага кученеп киткэннэн соц (ахыр-да Ургэнеч тирэсендэ теплэнеп кала), аныц урынына шэкерте Ьэм тарафдары Гобэйдулла бине ИбраЬим эл-Бэйрэкэви кала9. Соцрак мэдрэсэ аныц исемен йертэ башлый.
«Гобэйдия» мэдрэсэсе10 Бэйрэкэне тирэ-як авылларда гына тугел, татар-меселманнар яшэгэн тебэклэрдэ таныт-кан иц эре уку йортларыныц берсе булган. Ул. 1812 елда ачылган, 1912 елда киц ж;эмэгатьчелек тарафыннан мэдрэсэнец 100 еллыгы билгелэп утелэ.
Мэдрэсэнец 1815 елдан соцгы дитэкчесе дин галиме Гобэйдулла бине ИбраЬим бине Ишкуат (1785-1845) була. ©ченче мэчеткэ билгелэнгэнче, Гобэйдулла тугыз елга якын Сэгыйдь бистэсендэ яши11. Айдар Хэбетдинов мэгълуматлары буен-ча, Гобэйдулла бине ИбраЬим Каргалы мэдрэсэсен тэмамлаганнан соц Бохарада да белем алган12. Соцрак, 1833 елда указ ала, меселман даирэсендэ фикъЬне яхшы белуе белэн мэшЬур була13. Галимнэр Гобэйдулла эл-Бэйрэкэвине элеге мэшЬур авыл-дан чыккан атаклы ишаннар Искэндэр эл-Бэйрэкэви, Мехэммэдшэриф эл-Бэйрэкэви (1785-1841) белэн бер рэткэ куялар14. Гобэйдулла хэзрэт вафат булганнан соц, аныц эшен улы, Казанда белем алып, 1841 елда Бэйрэкэгэ кайткан Габделгали дэвам итэ15. Габделгали бине Гобэйдулла тарихта уннарча мериде булган атаклы ишан буларак билгеле16.
XIX гасыр ахыры - ХХ гасыр башы «Гобэйдия» мэдрэсэсе тарихында хэлиткеч Yзгэрешлэр белэн билгелэнгэн яца чор була. Бу вакытта мэдрэсэ белэн Гобэйдулла хэзрэтнец варислары Мехсин (1870-1930)17 Ьэм Мэсгуд (1874-1921)18 Габделгали уллары дитэкчелек итэ. Мэсгуд хэзрэт (1902 елдан соц) мэдрэсэ тарихына аны дитди рэвештэ ислах иттеруче буларак кереп кала19. Бу шэхеснец эшчэнлегенэ Ьэм шэхси сыйфатларына зур бэя биреп, Р. Фэхретдин аны «гакыллы вэ тэдбирле иде, гыйлем бабында йад20 тулы сахибы21 иде», - дип язып калдыра, хэтта Галимдан Барудидан соц мефти булыр ечен беренче дэрэдэдэ лаеклы кеше дип санавы турында хэбэр
итэ22.
Бу дэвердэ мэдрэсэ Россиядэге иц алдынгы меселман уку йортларыныц берсе була. Мэдрэсэдэ деньяви фэннэр - география, хисап, Россия тарихы, рус Ьэм татар теллэре укытыла башлый23, рус классы ачыла. Шулай ук анда кул Ьенэрлэренэ ейрэтугэ зур игътибар бирелэ24. Мэдрэсэгэ пианино кайтарыла, ж;ыр дэреслэре
Агантан mo3e^an UKe Kam^u Manem-Madpaca 6unacu. 1990nnu emapda dneap haM P3M3UM Hxunnap mapa^unnan xcarnan paceM.
The building of a two-storey mosque-madrasah made of wood. The drawing made by Anvar and Ramzil Yakhin in the 1990s.
кертелэ25. Шэкертлэр сыйныфларга аерылып, hэр сыйныфка икешэр мегаллим билгелзнз. Ьэр фэнне аерым мегаллим укыта. Хэллерэк шзкертлзрне Россиянец башка уку йортларына, чит мэмлэкэтлэргэ ж;ибэрY карала26. Мегаллимнэре арасын-да соцрак бетен татар-меселман деньясында танылу алачак Габдрахман Сэгъди, э шэкертлэре арасында куренекле педагог, тарихчы hэм эдэбиятчылар Фазыл hэм Кэбир Туйкиннар, шагыйрьлэр hэм язучылар Хэйретдин Меж;эй, Сэхаветдин Мицлекэй, Сирин Батыршин, Гариф Галиев, Абдулла Вэлиев Ьэм башкалар була.
ХХ гасыр башында Бэйрэкэ мэдрэсэсе бинасыныц зурлыгы (барлыгы сигез бинадан гыйбарэт булган27) белэн генэ тугел, шэкертлэр саны буенча да иц эре мэдрэсэлэрнец берсе рэтенэ керэ. 1909 елда, мэсэлэн, «Гобэйдия» мэдрэсэсендэ барлыгы 700 шэкерт белем алган. Моннан тыш, авылдагы башка белем учакларын-да да чагыштырмача кYп бала укыган. Эйтик, Менир медэррис мэдрэсэсендэ 200, Фэттах мулла мэктэбендэ 60 шэкерткэ белем бирелгэн, 220 кыз бала сигез остазбикэ хозурында белем алган28. Мэсгуд хэзрэт дитэкчелеге чорында мэдрэсэ биналарыныц тезеклегенэ зур игътибар бирелэ. Гигиена талэплэренэ туры килмэгэн биналар тезеклэндерелэ, таштан зур яца бина торгызыла29. 1905-1922 елларда «Гобэйдия» мэдрэсэсе каршында кызлар сыйныфлары эшли30.
1920 еллар башына кадэр Бэйрэкэ мэдрэсэсе Казан hэм Самара губернала-рындагы иц эре Ьэм популяр дини уку йортларыныц берсе булып кала31. 1924 елда ул, илдэге башка мэдрэсэлэр кебек ук, эшлэYДэн туктый. Совет чорында бина терле максатларда файдаланыла, 1995 елда реставрациялэнэ32.
Бэйрэкэ мэдрэсэсе медэррислэре Ьэм мегаллимнэре, шэкертлэр укыту, авыл халкыныц белем дэрэдэсен арттыру белэн беррэттэн, аларныц тормыш-яшэеш шарт-ларын яхшырту ечен дэ тырышканнар. 1907 елныц май аенда Бэйрэкэдэ тезелгэн «Тэрэккыюнь ислам ж;эмгыяте», ягъни Бэйрэкэ меселман тэрэккыйпэрвэрлэр33 дэмгыятенец, оештыручылары да Мэсгут Гобэйдуллин (рэисе), Мехсин Гобэйдуллин (секретаре), мулла Эхмэтдан Мехэммэтдановлар була34. Ж^эмгыятьнец теп макса-ты - ярлыларга ярдэм иту меселман мэктэплэренэ булышлык итудэн гыйбарэт була35.
ХХ гасыр башында татар ж;эмгыятендэ мегаллимнэр hэм бигрэк тэ мегаллимэлэр эзерлэY мэсьэлэсе бик актуаль була. Яца дэдиди уку йортлары ечен яцача, яца ысул нигезендэ укыта торган, белемле, деньяви фэннэрдэн мэгълуматлы укытучыларга ихтыяж; зур була. Яца ачылган мэктэплэргэ укытучы-лар сорап, татар газеталарында купсанлы белдерYлэр басыла. Лэкин, кызганычка каршы, татар укытучыларын эзерли торган махсус уку йортлары булмау сэбэпле, педагогик кадрлар эзерлэу мэсьэлэсе бик тубэн дэрэж;эдэ тора. Укытучылык эшенэ KYп очракта Yзлэре яца гына мэктэп-мэдрэсэ тэмамлаган татар яшьлэре алына. Педагогика, методика фэннэренец нигезлэрен яхшы
roM6ame mam Manem. 1990mu emapda dneap haM PaM3UM flxunnap mapa^unnan xcarnan paceM.
A stone mosque with a dome. The drawing made by Anvar and Ramzil Yakhin in the 1990s.
белмэY сэбэпле, бик куплзре билгелэнгэн эш урыннарында эшлзп китз алмый.
Педагогик уку йортла-рын - дарелмегаллимин36 Ьэм дарел-
37
мегаллиматларны оештыруда уку-укыту эше ж;айга салынган ж;эдиди мздрзсзлзр тэжрибэсе нигез итеп карала. 1908 елда «Тэрэккыюнь ислам ж;эмгыяте» эгъзалары ибти-даи38 мэктэплэргэ мегаллимнэр эзерлэу ечен Бэйрэкэдэ дарелмегаллимин ачар-га рехсэт сорап мерэж;эгать итэлэр. «Вакыт» газетасы хэбэр иткэнчэ, ул шул ук елньщ май аенда ачылырга, 9 мартка кадэр гаризалар биргэн кешелэр укырга кабул ителергэ тиеш була39.
Ж,эмгыятьнец секретаре Мехсин Гобэйдуллин мэгълуматларына караганда, ачылуы куз алдында тотыл-ган дарелмегаллиминдэ ашау-эчу мэшэкатьлэрен хэл игу шэкертлэрнец узлэрендэ булачак, дэреслеклэрне ж;эмгыять эгъзалары хэзерлэп, шэкертлэргэ сатып бирэчэк. «Уку йорты ике сыйныфтан гыйбарэт булып, аныц беренче сыйныфында "кэлям шэриф"40 укый алып, теркичэ яхшы укырга-язарга белгэн кешелэр кабул ителер. Икенче сыйныфка, болар естенэ, хисап-тан дурт эрбаганы41 белеп, мэсьэлэ хэл итэргэ икътидары булган, сарыф вэ нэху гарэбидэн42 беркадэр хаиз улган43 кемсэлэр44 имтихан илэ кабул ителэчэк»45. Автор, рехсэт алыну белэн, бу хакта газета аша хэбэр итэргэ вэгъдэ бирэ. Тик, кызганыч, мегаллимнэр курсы ачарга рехсэт бирелми46. Бары тик 1910 елда гына авылда татар мэктэп-мэдрэсэлэрендэ укытучы мегаллимнэр ечен курслар оештырыла. Аларны уткэрудэ «Тэрэккыюнь ислам ж;эмгыяте» эгъзалары катнаша47.
«Тэрэккыюнь ислам ж;эмгыяте» дини hэм деньяви белемнэр биру белэн беррэттэн, авыл яшьлэренэ Ьенэр ейрэтугэ дэ зур игътибар биргэн. Ж^эмгыятьнец биш еллык хисабына караганда, ул Бэйрэкэ мэдрэсэсе шэкертлэрен кул hенэрлэренэ ейрэгY эшенэ матди ядрэм кYрсэтY белэн беррэттэн, 1911 елда авылда ачылган Ьенэр мэктэбенэ бина салуга Ьэм кораллар алуга да акча бYлеп биргэн48.
38 хакыйкый Ьэм 76 ярдэмче эгъзасы булган (1912 ел башына) элеге ж;эмгыять авылдан читтэ яшэYче меселманнарныц мэнфэгатьлэрен дэ кайгырткан. «Вакыт» газетасы хэбэр итYенчэ, ул Бегелмэ еязендэге 36 мэктэп Ьэм мэдрэсэгэ иганэ буларак 787 сум тараткан, моннан тыш Жидесудагы зилзилэдэн зыян KYPYче меселманнар файдасына 25 сум KYЛэмендэ акча ж;ибэргэн49. Ж^эмгыять эгъзалары гына TYгел, мемкинлеге булган башка авыл кешелэре дэ мэгарифне YCтерY белэн бэйле эшлэрдэ Y3 елешен кертергэ тырышканнар. 1915 елда шул тебэктэге Кэрэкэшле авылында таныл-ган мегаллимэ, вакытсыз деньядан киткэн Фатыйма-Фэридэ ханым НэYPузова рухын
Ильяс Яхт. 1880нче еллар азагы. llyas Yakhin. Late 1880.
мэцгелэштерY ечен аныц исемендэ кызлар мэктэбе салуга матди ярдэм ^рсэткэн кешелэр арасында Бэйрэкэ муллалары - ахун Ьэм медэррис Мэсгуд Гобэйдуллин, Мехсин хэзрэт Гобэйдуллин, мулла Закир Мусин (10ар сум), Закир Мусинныц дэмэгате Мэсрурэ ханым (5 сум), Бэйрэкэдэ Вак бурыч банкы рэисе Медавир Гобэйдуллин (3 сум), Ильяс меэзин (1 сум), МирзаЬид меэзин (1 сум) Ьэм башка-лар бар50. «Тэрэккыюнь ислам дэмгыяте» Октябрь революциясеннэн соц ябыла51.
Мэгърифэтчелек традициялэре ныклап урнашкан Бэйрэкэдэ халыкныц китап-ка, белемгэ булган ихтирамы, мэхэббэте кечле булуын 1910нчы еллар башында «Гобэйдия» мэдрэсэсе шэкертлэренец уз тырышлыклары белэн кечерэк кенэ китапханэ ачу вакыйгасы да сейли. Бу эшне башкарып чыгуга аеруча Мехэммэдшакир Хэкимов, Хэбибрахман Ишмехэммэдовлар зур ярдэм итэлэр. Эмма шэкертлэрнец саны ^п булу, э китапханэнец шактый ярлы булуы барлык телэYчелэрнец китап-дэреслеклэр белэн тээмин ителешенэ комачаулык итэ52. Шул сэбэпле 1916 елда Бэйрэкэ халкы узлэренец муллалары белэн берлектэ авылда югары типтагы китапханэ (кыйраэтханэ, ягъни уку залы белэн бергэ) ачарга рехсэт сорап, Губерна земство идарэсенэ мерэдэгать итэлэр. Анда татар hэм рус теллэрендэге китаплар hэм вакыт-лы матбугат басмаларын туплау куз алдында тотыла. Китаплар сатып алу ечен авыл кешелэре Y3 кечлэре белэн 50 сум акча туплыйлар. Губерна земство идарэсе Бэйрэкэдэ кыйраэтханэ ачу эшен хуплый Ьэм ярдэм итэргэ вэгъдэ бирэ53.
Татар мэгарифе, татар мэдрэсэлэре Ьэрчак патша хекYмэтенец KY3этYе астын-да яши. Жддит мэктэп-мэдрэсэлэре барлыкка килY, деньяви предметлар укытыла башлау белэн бу кузэтчелек, мэгариф эшенэ тыкшыну тагын да арта. Билгеле булган-ча, 1911 елда Буби мэдрэсэсендэ уткэрелгэн тентY нэтидэсендэ андагы педагоглар кулга алына, дэреслек Ьэм кулъязмалар яндырып юк ителэ. Шул ук елныц язында Бэйрэкэ мэдрэсэсенэ дэ шундый куркыныч яный. Бу турыда дуслары аша алдан белеп алган Мэсгуд Гобэйдуллин Y3 кул астындагы ышанычлы кешелэре ярдэмендэ элеге тентYгэ «эзерлэнэ»: мэдрэсэдэге деньяви предметлар буенча дэреслеклэрне, китапларны Ильяс хэлфэ Яхинныц54 авыл читендэге яца гына эзер булган, эмма кученергэ елгермэгэн йортыныц базына алып барып тутыралар, естен бик эйбэтлэп каплыйлар. Мэдрэсэ мегаллимнэре, хэллэреннэн килгэнчэ, Yзлэренец китапларын яшерэлэр. Бегелмэдэн Ьэм Самарадан килгэн тикшеручелэр мэдрэсэ биналарын, мегаллим hэм хэлфэлэрнец йортларын тентилэр, тик эзлэгэн китапларын тапмыйлар. Ильяс хэлфэнец яца йортын, анда бер кеше дэ яшэмэY сэбэпле, тентергэ кирэк дип тапмыйлар. Шулай итеп, китаплар да, мегаллимнэр дэ исэн-имин кала55.
Татар мэгарифенец, татар китабыньщ тагын да куркынычрак кеннэре, кызганычка каршы, алдарак булып чыга. Совет чорында, башка бик кYп татар китапханэлэре кебек ук, Бэйрэкэ мэдрэсэсе китапханэсе дэ аянычлы язмышка дучар була: 1933 елда советлар кушуы буенча китапханэдэге hэм авылдагы барлык гарэп язулы кита-плар ж;ыеп алына Ьэм урам уртасында яндырыла. Китаплары белэн саубул-лашырга телэмэучелэрне шул ук тендэ кулга алып, термэгэ озаталар. Шулай да кайбер кешелэр терле юллар белэн яшереп Y3 китапларыныц бер елешен саклап кала алганнар, лэкин гомерлэре буе аларны кеше кYзенэ кYрсэтYДэн куркып яшэгэннэр. Бэйрэкэ авылыныц Ильяс хэлфэ дэмэгате Сэйдэ абыстай элеге фаж;игале тендэ, «ерткычлар» таралганнан соц, янып бетмэгэн китап битлэрен ж;ыеп алып яшерYе турында балаларына сейлэп калдырган. Аларныц кайберлэре абыстайныц улы Энвэр Яхинныц шэхси китапханэсендэ сакланып калган. Сэйдэ абыстай уз китапларын алдан ук дыеп куя hэм Сталин заманнары уткэнче аларны базда яшереп саклый. Соцыннан баздан чыккан рухи байлыкныц шактый елеше (алар арасында кулъяз-ма китаплар да, мэдрэсэ дэреслеклэре дэ байтак була) Ташкент университетыныц китап ж;ыю экспедициясе тарафыннан Ташкентка алып кителэ. Купмедер елеше Казан университеты китапханэсенец Сирэк китаплар hэм кулъязмалар булегенэ тапшырыла56.
Бэйрэкэдэ революциягэ кадэр ук китап кибете булу да халыкныц китапка карата булган менэсэбэте, укымышлылык дэрэдэсе югары булу турында сейли. Кибетнец хуж;асы Бэйрэкэ мэдрэсэсен тэмамлаган язучы Кэшиф Рэхимовныц этисе була. Совет чорында элеге кибет ябыла. Кибет хуж;асы кибеткэ кайткан китаплардан уз еендэ шактый зур гына китапханэ туплый. Шул китапханэдэн «Шура» журналы теплэнмэсе «Гобэйдия» мэдрэсэсе хэлфэсе Ильяс Яхъяныц улы Энвэр Яхинныц шэхси китапханэсенэ тапшырыла57. Хэзерге кендэ ул элеге нэселнец дэвамчысы, Казан шэhэрендэ яшэуче Рэмзил Энвэр улы Яхинныц йортында ата-бабалар ядкэре hэм ХХ гасыр башында Бэйрэкэдэ мэгариф тарихы сэхифэлэренец шаhите буларак кадерлэп саклана.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Из жизни и прессы мусульман // Каспий. - 1916. - 3 сентября.
2. Кара: Шэрипов А. М. Бэйрэкэ мэдрэсэсе тарихына яца материаллар // Роль ислама в стабилизации социальных процессов: сборник статей и тезисов I Международной научно-практической конференции, 14 марта 2015 г. / Под ред. Р. И. Хазиева. - Набережные Челны: Ак мечеть, 2015. - С. 74-79.
«Шура» журналы. Shura magazine.
3. Шунда ук. - Б. 75.
4. Фзхреддин Ризаэддин. Асар. - Казан: Рухият, 2006. - 1 т. - Б. 48.
5. Кызганычка каршы, совет чорында (1965 елда) авыл тарихыныц данлы сэхифэлэрен саклаган борынгы зираттагы кабер ташларыныц купмедер елеше дыеп алына Ьэм тезелеш кулланылышына кертелэ (кара: Яхин Р. Э. Бэйрэкэ авылы тарихына эсэрлэр, б. 18. Кулъ-язма // Р. Э. Яхинныц гаилэ архивыннан). Шул сэбэпле теге яки бу шэхеснец каберен билгелэудэ Р. Фэхретдин мэгълуматларына таяндык.
6. Фзхреддин Ризаэддин. Асар. - Казан: Рухият, 2006. - 1 т. - Б. 145.
7. Шунда ук. - Б. 178.
8. Р. Фэхретдин, узенэ килгэн хатларга нигезлэнеп, Мехэммэдшэриф хэзрэтнец атасы ягыннан Бикчура ханга менэсэбэтле булуын яза. Атаклы Мирсалих Бикчурин да бу нэселгэ тоташа дип курсэтэ (Фзхреддин Ризаэддин. Асар. - Казан: Рухият, 2006. - 1 т. - Б. 180).
9. Фзхреддин Ризаэддин. Асар. - Казан: Рухият, 2006. - 1 т. - Б. 178-179.
10. Бэйрэкэ мэдрэсэсе буларак та билгеле.
11. Фзхреддин Ризаэддин. Асар. - Казан: Рухият, 2009. - 2 т. - Б. 23.
12. Хабутдинов А. Ю. Этапы развития образования у мусульман Оренбургского магометанского духовного собрания в XVIII - начале XX вв.: региональный аспект. Электронный ресурс. Режим доступа: http://www.idmedina.rU/books/materials/faizhanov/2/plenary_ habutdinov.htm.
13. Фзхреддин Ризаэддин. Асар. - Казан: Рухият, 2009. - 2 т. - Б. 23.
14. Гусева Ю. Н. Исламская традиция на самарской земле в Х^Н - нач. ХХ вв. // Известия Самарского научного центра Российской академии наук. - Т. 18. - № 3. - 2016. - С. 166.
15. Фзхреддин Ризаэддин. Асар. - Казан: Рухият, 2010. - 3, 4 т. - Б. 265.
16. Татарская энциклопедия. - Казан: ИТЭ, 2005. - Т. 2. - С. 203.
17. Нигматуллин Р. Ф. История семьи Губайдуллиных в истории родного края (О происхождении рода композитора С. А. Губайдуллиной // Ютазинский район: проблемы истории и культуры. - Казань, 2012. - С. 284.
18. Там же. - С. 284.
19. Исмзгыйлев С. Бэйрэкэдэ «Мэдрэсэи Гобэйдия» // Вакыт. - 1915. - 11 гыйнвар.
20. Йад, яд - хэтергэ алу, истэ тоту.
21. Сахиб - ия, дус.
22. Фзхреддин Ризаэддин. Асар. - Казан: Рухият, 2010. - 3, 4 т. - Б. 267.
23. Татарская энциклопедия. - Казан: ИТЭ, 2005. - Т. 2. - С. 203.
24. Бэйрэкэ «Тэрэккыюнь ислам дэмгыяте» // Вакыт. - 1912. - 27 гыйнвар.
25. Яхин Р. Э. Курс. хез. - Б. 9.
26. Исмзгыйлев С. Курс. хез.
27. Яхин Р. Э. Курс. хез. - Б. 5.
28. [Бегелмэ еязе Бэйрэкэ карьясендэн...] // Вакыт. - 1909. - 26 май.
29. Исмзгыйлев С. Курс. хез.
30. Татарская энциклопедия. - Казан: ИТЭ, 2005. - Т. 2. - С. 203.
31. Гусева Ю. Н. Указ. соч. - С. 166.
32. Нигматуллин Р. Ф. Указ. соч. - С. 284.
33. Тэрэккыйпэрвэр - алгарыш, прогресс яклы кеше.
34. Сальников В. Г. Бугульминское земство. - Бугульма, 2005. - С. 132-133.
35. Татарская энциклопедия. - Казан: ИТЭ, 2002. - Т. 1. - С. 281.
36. Дарелмегаллимин - ир-атлар ечен педагогик уку йорты.
37. Дарелмегаллимат - хатын-кызлар ечен педагогик уку йорты.
38. Ибтидаи - башлангыч.
39. Гобзйдуллин Мвхсин. Идарэгэ мэктублэр // Вакыт. - 1908. - 29 март.
40. Кэлям шэриф - Коръэн сурэлэренец мэгънэсе.
41. Хисаптан эгъмаль эрбага - хисапныц дурт гамэле.
42. Сарыф вэ нэху гарэби - гарэп теленец морфологиясе Ьэм синтаксисы.
43. Хаиз - ия булу.
44. Кемсэ - зат, кеше.
45. Гобзйдуллин Мвхсин. Курс. хез.
46. Мегаллим вэ мегаллимэлэр // Вакыт. - 1909. - 20 август.
47. Татарская энциклопедия. - Казан: ИТЭ, 2002. - Т. 1. - С. 281.
48. Бэйрэкэ «Тэрэккыюнь ислам дэмгыяте» // Вакыт. - 1912. - 27 гыйнвар.
49. Шунда ук.
50. Батыршин Г. Фатыйма-Фэридэ ханым наменэ корылган мэктэпкэ нигез кору мэрасиме // Сеембикэ. - 1915. - № 3. - Б. 55-56.
51. Татарская энциклопедия. - Казан: ИТЭ, 2002. - Т. 1. - С. 281.
52. Идарэгэ мэктуб // Вакыт. - 1912. - 4 февраль.
53. Из жизни и прессы мусульман // Каспий. - 1916. - 3 сентября.
54. Яхин Ильяс Яхъя улы - Бэйрэкэ авылы меэзине (1870-1926), 1888-1926 елларда мэдрэсэдэ укыткан.
55. Яхин Р. Э. Курс. хез. - Б. 8.
56. Шунда ук. - Б. 16-17.
57. Шунда ук. - Б. 17-18.
№ 1. С. Исмзгыйлев. Бэйрэкэдэ «Мэдрэсэи Гобэйдия»
Бегелмэ еязе Бэйрэкэ авылындагы бу мэдрэсэ бер гасырдан бирле дэвам итэ вэ шул меддэтендэ1 узенец дэрэдэсенэ лаек куп имам вэ меэзиннэр йитеш-тереп, этрафындагы2 еязлэргэ дини, гыйльми остазлык урынын тотдыгы кеби, хэзерендэ дэ шул вазыйфасын муаффэкыять3 белэн сакламактадыр. Медэррислек мэнсабенэ4 мэхдум5 Мэсгуд хэзрэт утыру белэн, мэдрэсэне ислахка6 дитди рэвештэ кереште.
Мэдрэсэлэрнец хифзысыйххэт7 ечен бигук муафикъ булмавын игътибарга алып, таштан зур бер мэдрэсэ торгызырга муафикъ булды. Мехтэрэм хэзрэттэн калган 7-8 гадэд8 мэдрэсэлэрнец хифзысыйххэт ечен муафикъ булганнары гына калды. Соцра шэкертлэрне сыйныфка аерып, hэр сыйныфка икешэр мегаллим тэгаен кылып, берничэ ел шул тарийкъ9 илэ укулар дэвам итте. Мэдрэсэнец матди дэЬэттэн зэгыйфь идеген игътибарга алып (мэдрэсэ шэкерт башына салынган акча белэн генэ идарэ ителэ, башка варидэт10 юк хекемендэ аз), мегаллимнэрне кимет-те. Мегаллимнэрне hэр фэнгэ тэхсыйс итеп11, мегаллим саен беркадэр вазыйфа билгелэде. Хэллерэк шэкертлэрне мэмалик эднэбиягэ12 барып укуга тэргыйб13 вэ тэшвикъ итте14. НиЬаять, хэзрэтнец дим-дэлаиллэре15 буенча чит мэмлэкэткэ барып укыган эфэнделэр моннан 3-4 ел элек кайтып, зур хезмэт иттелэр. Мэдрэсэнец мэгънэви дэЬэтеннэн тэрэккый итYенэ1б сэбэпче булдылар.
Затэн17, идтиЬад вэ гайрэт ителсэ, нэтидэсе KYрелэчэгендэ Ьич шебЬэ юктыр. Хэзрэтнец медэррислек урынына утыруына 13 ел гына булса да, гадэп дэрэдэ кщ^ад белэн дэрес итеп, ошбу меддэт эчендэ 70 кадэр шэкерт медэррислек, 40 кадэр шэкерт хатыйблык шэЬадэтнамэсе алырга муафикъ булды.
Бу кендэ чит авыл вэ яки шэЬэрлэрдэ 45 кадэр Бэйрэкэ шэкертлэре мегаллимлек кылалар. Айга 15 сумнан 45 сумга кадэр вазыйфа алганнары бар. Хэзрэтнец идтиhад18 вэ гайрэте сайясендэ19 ачылган «Тэрэккыюнь ислам дэмгыяте» 8 елдан бирле дэвам итэ. «Тэрэккыюнь ислам дэмгыяте» тарафыннан мефти юбилейсына ядкяран20 ачылган Ьенэр мэктэбендэ осталарныц эйберлэре Ьэрвакыт эшлэнеп, сатылып тора.
Аннан башка, бу авылда «Вак бурыч дэмгыяте», умарта ширкэте, кымыз ширкэте бар. Бейлэ хэзрэт илэ мегаллимнэр Yзара зур бер ширкэт тезеп, сэYДэ кибете ачканнар. Сэудэ эшлэрен башкарырга гомуми эшлэрдэ яхшы хезмэте белэн танылган ачык фикерле мегаллимнэрдэн Гази эфэнде Камалов билгелэнгэн.
Менэ бу эшлэр авылда тугел, шэЬэрлэрдэ булганда да куцелгэ яхшы ук зур тээсир кыла торган нэрсэлэрдер. Инде гади бер авылда бу кадэр нэрсэлэрне вежудкэ чыгару21 байтак кына фидакарьлеклэр курсэтуне идаби22 итдекене мелахэзэ ителсэ23, аеруча шаян24 тэшэккер25 идегене шуннан ацлашылыр. Бондан урнэк улып, башкалар да идтиhад26 вэ гайрэт итмэледер27.
С. Исмэгыйлев. Бэйрэкэдэ «Мэдрэсэи Гобэйдия» //
Вакыт. - 1915. - 11 гыйнвар.
№ 2. «Гобэйдия» мэдрэсэсенец мегаллим вэ мегаллимэлэре
1. Харис хэлфэ (Галимов Харис). Мэдрэсэ эшлэYДЭн туктагач, Таллы бYЛЭк авылына мулла булып китэ. Бэйрэкэдэ кызы Хэбипова Мэкъмунэ апа яши. Куп еллар сатучы булып эшлэп, хэзер пенсиядэ. Авылдашлары тарафыннан бик хермэтлэнэ*.
2. Газизулла хэлфэ (Габидин Газизулла). Улары бар.
3. Гэрэйша хэлфэ (меэзин).
4. Локман хэлфэ (хэзрэт). Мэдрэсэдэ эшлэудэн туктагач, гади колхозчы булып эшли, Бэйрэкэдэ муллалык итэ. Сугыштан соц 1945-1946 елларда кулга алынып, Бегелмэ термэсенэ ябыла. Соцрак, сак астында, аны поезд вагонына хэлсезлектэн менэ алмаганга, милиция хезмэткэрлэре кыйнап утерэ.
5. Шэриф хэлфэ (Халиков Шэриф).
6. Эхмэдиша хэлфэ (Эсгадуллин Эхмэдиша). Революциядэн соц Бегелмэдэ зур урында эшли. Ныклы эзэрлеклэнулэр башлангач, Урта Азиягэ чыгып китеп, шунда улэ. Бегелмэдэ эшлэгэн вакытта Сэйдэ абыстай (Яхина) гаилэсен раскулачиваниедэн коткара.
7. Вахитов [...]** хэлфэ (Вахитов ...). 1917 елгы революциядэн соц Бэйрэкэтамак авылына мулла булып китэ. Кызы Ибраhимова Мехлисэ апа гомере буе Бэйрэкэ мэктэбендэ биология, ботаника, зоология фэннэрен укытып, шуннан пенсиягэ чыга. Укучылары тарафыннан бик хермэтлэнэ***.
8. Ильяс хэлфэ (Яхъя Ильяс, Яхин). Ильясныц этисе Яхъя Авыл-Урыссуы (Зур Урыссу) авылыныц мулласы булган. Ильяс хэлфэ «Гобэйдия» мэдрэсэсендэ 40 ел, 55 яшенэ кадэр укытып, аныц эчке эшлэрендэ теп кеше була. 1926 елда 55 яшендэ улеп китэ. Мэдрэсэдэ хисап, дэгърафия, тарих, гарэп теле, урыс теле, терки телдэн укыткан. Муллалыкка Бэйрэкэ мэдрэсэсендэ укып, имтиханнарны Уфага
* Хэзерге вакытта мэрхумэ (Л. Р. Мортазина искэрмэсе).
** Исеме билгесез (Р. Э. Яхин искэрмэсе).
*** Хэзерге вакытта мэрхумэ (Л. Р. Мортазина искэрмэсе).
барып тапшырган Ьэм шуннан муллалыкка таныклык (указ) алып кайткан. Хэзер ул таныклык Казан университеты китапханэсенец Сирэк китаплар Ьэм кулъязмалар бYлегендэ, э таныклыктагы меЬер сугылган фотосурэте Бэйрэкэдэ Яхин Энвэрнец гаилэ альбомында саклана. Ильяс хэлфэнец еч улы hэм бер кызы булып, шуныц икесе Беек Ватан сугышында вафат булалар. Кече улы Энвэр сугыштан кайтып, KYп еллар МТСта инженер булып эшли, шуннан лаеклы ялга чыга; кызы Мехэммэтданова Мездэлэфэ куп еллар Бэйрэкэ больницасында шэфкать туташы булып эшлэп, шуннан пенсиягэ чыга Ьэм 1991 елда авыр чирдэн Yлеп китэ.
9. Сэйдэ мегаллимэ (Сэйдэ абыстай, Яхина), Ильяс хэлфэнец хатыны. Мэдрэсэдэ 1918 елга кадэр укыткан. 18 яшендэ Ильяс хэлфэгэ кияYгэ чыгып, еч ир бала Ьэм бер кыз таба, ире Yлгэч, гомере буе тол яши. Сугыштан соц кече улы гаилэсендэ яши. 1957 елда Бэйрэкэдэ вафат була. Кияугэ чыкканда укый-яза белмэгэн була. Боларга Ьэм башка фэннэргэ ире Ильяс хэлфэ ейрэтэ. Тагын (Сэйдэ абыстай Yзе сейлэп калдырган) укырга-язарга ейрэтY буенча аца Кэбир Ьэм Фазыл Туйкиннар да нык ярдэм иткэннэр. Яца гына кияугэ чыккан Сэйдэгэ Ильяс хэлфэ: «Менэ шуларны, менэ боларны ейрэнэ тор», - дип, китап битлэрен ^рсэтеп мэдрэсэгэ кереп китэ торган булган. Ул вакытта Ильяс хэлфэнец йорт-дире мэдрэсэ кырыенда була. Шулай бер кенне, Сэйдэ кендэлек дэресен укып утырганда, еслэренэ иске тун кигэн, кулларына капчык тоткан 12-13 яшьлек ике яшYCмер кара малай килеп керэ. Бу 1898нче еллар була. Алар Ильяс хэзрэт турында сорашалар Ьэм мэдрэсэгэ укырга ктулэрен эйтэлэр. Yзлэрен Кэбир hэм Фазыл дип таныштыралар hэм Ильяс хэлфэне ейдэ кетэргэ булып, шунда ук Сэйдэ абыстайга уку-язуны Yзлэштерергэ ярдэм итэ башлыйлар. ЯшYCмерлэр Ильяс хэлфэ йортында торып, еч ел мэдрэсэдэ укыйлар, узлэренец белемнэрен тагын да кутэрэлэр. Шул ук вакытта Сэйдэ абыстайга да укырга-язарга ныклап ейрэнергэ булышлык итэлэр.
10. Абдулла хэлфэ (Гайнаншин Абдулла). Совет хекумэте чыккач, Уба авылына (Хэзерге Октябрьский шэЬэренэ керэ) мулла булып киткэн. Соцрак мэктэптэ дэ укыта.
11. ТаЬир хэлфэ (Мусин ТаЬир). Совет власте вакытында мулла булып йери. Совет власте аца Алла юк, дип эйттерткэн. Эмма андый CY3не кечлэп эйттерсэлэр дэ, гомере буе ул Аллага ышанып яши. Аныц ике кызы - Гелсем Ьэм Гайшэ, хэзер Бэйрэкэдэ яшилэр. Гелсем апа гомере буе Бэйрэкэ урта мэктэбендэ татар теле Ьэм эдэбияты укытучысы булып эшли, хэзер лаеклы ялда. Гайшэ апа бухгалтер булып эшлэп, ул да хэзер пенсиядэ*.
12. Семгатулла хэлфэ.
13. Фатыйх мулла (Сирадиев Фатыйх).
14. Салихдан хэлфэ (Вахитов Салихдан). Яссы-Тугай авылында колхоз рэисе булып та эшли.
Яхин Р. Э. Бэйрэкэ авылы тарихына эсэрлэр, б. 10-11. Кулъязма //
Р. Э. Яхинныц гаилэ архивыннан.
СYЗЛЕК:
1. Меддэт - ара, срок.
2. Этраф - тарафлар.
3. Муаффэкыять - уцыш, осталык, булдыра алу.
* Хэзерге вакытта мэрхумэ (Л. Р. Мортазина искэрмэсе).
4. Мэнсаб - хезмэт урыны.
5. Мэхдум - хермэткэ ия кеше, дин башлыгыныц ир баласы.
6. Ислах - яцалык, яцарту, узгэртеп кору.
7. Хифзысыйххэт - гигиена талэплэре.
8. Гадэд - санда, кадэр.
9. Тарикъ - юл.
10. Варидэт - керем.
11. Тэхсыйс - билгелэу, бер нэрсэгэ хаслау.
12. Мэмалик эднэбия - чит ил.
13. Тэргыйб - кызыксындыру.
14. Тэшвикъ - ендэу.
15. Дим, дэлаил - димлэу, юл курсэту.
16. Тэрэккый иту - алга киту.
17. Затэн - нигездэ, узе.
18. ИдтиЬад - тырышлык.
19. Сайя - кулэгэ, ышык.
20. Ядкяран - ядкэр буларак.
21. Ведудкэ чыгару - барлыкка китеру.
22. Идаби - уцышлы, уцайлы.
23. Меляхэзэ иту - игътибарга алу.
24. Шаян - лаек, яраклы, тиешле.
25. Тэшэккер - рэхмэт.
26. ИдтиЬад иту - тырышу.
27. Гайрэт иту - тырышу.
Эдэбият исемлеге
Гусева Ю. Н. Исламская традиция на самарской земле в ХУП - нач. ХХ вв. // Известия Самарского научного ционального центра Российской академии наук. - 2016. - Т. 18. -№ 3. - С. 161-169.
Нигматуллин Р. Ф. История семьи Губайдуллиных в истории родного края (О происхождении рода композитора С. А. Губайдуллиной) // Ютазинский район: проблемы истории и культуры. - Казань, 2012. - С. 283-285.
Сальников В. Г. Бугульминское земство. - Бугульма, 2005. - 383 с. Фзхреддин Ризаэддин. Асар. 1 т. - Казан: Рухият, 2006. - 360 б. Фзхреддин Ризаэддин. Асар. 2 т. - Казан: Рухият, 2009. - 304 б. Фзхреддин Ризаэддин. Асар. 3, 4 т. - Казан: Рухият, 2010. - 648 б.
Хабутдинов А. Ю. Этапы развития образования у мусульман Оренбургского магометанского духовного собрания в XVIII - начале XX вв.: региональный аспект. Электронный ресурс. Режим доступа: www.idmedina.rU/books/materials/faizhanov/2/plenary_ habutdinov.htm. (дата обращения 20.08.2020).
Шзрипов А. М. Бэйрэкэ мэдрэсэсе тарихына яца материаллар // Роль ислама в стабилизации социальных процессов. - Набережные Челны: Ак мечеть, 2015. - С. 74-79.
References
Fakhreddin Rizaeddin. Asar [Asar]. Kazan, Rukhiyat publ., 2009, vol. 2, 304 p. Fakhreddin Rizaeddin. Asar [Asar]. Kazan, Rukhiyat publ., 2010, vol. 3, 4, 648 p. Fakhreddin Rizaeddin. Asar [Asar]. Kazan, Rukhiyat publ., 2006, vol. 1, 360 p. Guseva Yu. N. Islamskaya traditsiya na samarskoy zemle v XVII - nach. ХХ vv. [Islamic tradition in Samara region (the 17th - early 20th century)]. IN: Izvestiya Samarskogo nauchnogo tsentra Rossiiskoy akademii nauk [Bulletin of Samara Scientific Center of the Russian Academy of Sciences], 2016, vol. 18, no. 3, pp. 161-169.
Khabutdinov A. Yu. Etapy razvitiya obrazovaniya u musulman Orenburgskogo magometan-skogo duhovnogo sobraniya v XVIII - nachale XX vv.: regionalniy aspekt [Stages of education development among Muslims of the Orenburg Muslim Spiritual Assembly in the 18th - early 20th century: a regional aspect]. IN: On-line. Available at: www.idmedina.ru/books/materials/ faizhanov/2/plenary_habutdinov.htm (access date 20.08.2020).
Nigmatullin R. F. Istoriya semyi Gubaydullinyh v istorii rodnogo kraya (O proishozhdenii roda kompozitora S. A. Gubaydullinoy [The history of the Gubaydullin family in the history of the native land (Origin of the dynasty of the composer S. A. Gubaydullina)]. IN: Yutazinskiy raion: problemy istorii i kultury [Yutazinsky district: problems of history and culture]. Kazan, 2012, рр. 283-285.
Salnikov V. G. Bugulminskoezemstvo [Bugulma Zemstvo]. Bugul'ma, 2005, 383 р. Sharipov A. M. Byiraka medresese tarihyna yana materiallar [New materials on the history of Bayryak madrasah]. IN: Rol islama v stabilizatsii sotsialnyh protsessov [The role of Islam in stabilizing social processes]. Naberezhnye Chelny, Ak mechet publ., 2015, pp. 74-79.
Сведения об авторе
Муртазина Ляля Раисовна, кандидат педагогических наук, ведущий научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: [email protected]
About the author
Lyalya R. Murtazina, Candidate of Pedagogical Sciences, Leading Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: [email protected]
В редакцию статья поступила 27.08.2020, опубликована:
Мортазина Л. Р. Бэйрэкэ авылында мэгариф тарихыньщ кайбер сэхифэлэре // Гасырлар авазы -Эхо веков. - 2021. - № 1. - C. 140-152.
Submitted on 27.08.2020, published:
Murtazina L. R. Bayraka avylynda magarif tarihynyn kaibersahifelere [Chapters ofhistory ofthe education development in Bayryaka village]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2021, no. 1, pp. 140-152.
