CC BY
0Аннотация
Исследование обрядового фольклора начала XXI в., систематизация форм бытования обрядов, выявление системы верований и текстов их сопровождающих являются одними из важнейших задач на современном этапе развития гуманитарной науки. Данная статья посвящена изучению современного состояния свадебного обрядового комплекса татар. Актуальность выбранной темы обусловлена тем, что несмотря на наличие трудов по свадебному обрядовому циклу татар, а также отдельных работ по региональным традициям, большинство из них дают характеристику обрядовой культуры конца XIX - начала XX в., тогда как первоочередной задачей на современном этапе является целостный анализ этого пласта культуры в аспекте «живой» традиции. Хронологические рамки исследования определились имеющимся материалом, который представляет традицию первой четверти XXI в. В статье впервые вводятся в научный оборот полевые записи, собранные в ходе комплексных экспедиций Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ и Республиканского центра развития традиционной культуры на территории Республики Татарстан, а также в регионах компактного проживания татар Российской Федерации. Автора интересовало, прежде всего, современное состояние традиционного слоя свадебной обрядовой культуры татар и особенности его трансформации. В ходе исследования автор проводит последовательный анализ свадебной обрядовой культуры, выявляя традиционные формы обрядового фольклора и определяя их нынешнее состояние, фиксируя видоизменения, произошедшие на современном этапе. Проведенная работа позволяет сделать вывод о том, что свадебные обряды являются на сегодняшний день одной из уязвимых частей традиционной культуры, поскольку постепенно теряют свою практическую значимость и магическую мотивировку, что приводит к унификации обрядовой составляющей.
Abstract
The study of ritual folklore of the beginning of the XXI century, the systematization of the forms of existence of rituals, the identification of the belief system and the texts accompanying them are among the most important tasks at the present stage of the development of humanities. This article is devoted to the study of the current state ofthe wedding ritual complex ofthe Tatars. The relevance of the chosen topic is due to the fact that despite the presence of works on the wedding ritual cycle of the Tatars, as well as individual works on regional traditions, most of
ДК 392.51
Татар йола фольклорыньщ бугенге яшэеше: туй йоласы
Л. Х. Дэулэтшина,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты, Казан шэк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
The modern existence of Tatar ritual folklore: wedding ceremony
L. Kh. Davletshina,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, Republic of Tatarstan, Russian Federation
them characterize the ritual culture of the late XIX - early XX centuries, while the primary task at the present stage is a holistic analysis of this layer of culture in the aspect of "living" tradition. The chronological framework of the study was determined by the available material, which represents the tradition of the first quarter of the XXI century. The article introduces for the first time into scientific circulation field records collected during complex expeditions ofthe Institute of Language, Literature and Art named after G. Ibragimov ofthe Academy of Sciences ofthe Republic of Tatarstan and the Republican Center for the Development of Traditional Culture in the Republic of Tatarstan, as well as in the regions of compact residence of Tatars of the Russian Federation. The author was interested, first of all, in the current state of the traditional layer of the wedding ritual culture of the Tatars and the peculiarities of its transformation. In the course of the research, the author conducts a consistent analysis of the wedding ritual culture, identifying traditional forms of ritual folklore and determining their current state, fixing the modifications that have occurred at the present stage. The conducted work allows us to conclude that wedding ceremonies are today one of the vulnerable parts of traditional culture, since they gradually lose their practical significance and magical motivation, which leads to the unification of the ritual component.
Ключевые слова
Обряд, традиция, ритуал, свадьба, цикл, обычай, поверье. Keywords
Ceremony, tradition, ritual, wedding, cycle, custom, belief.
Халыкньщ рухи мэдэнияте аньщ тарихын, деньяны ^заллавын, ышануларын, утзлергз тиеш дип исэплэгэн гамэллэрен Y3 эченэ алган гаять бай hэм катлаулы елкэ. Элек-электэн адэм баласыныц Ьэр адымы, ният-максатлары билгеле кануннарга яраклаштырылган, алар бетен кешегэ дэ фарыз исэплэнгэн. Ьэркем тарафыннан утэлергэ тиешле элеге кануннар кешенец борын-борыннан табигатьнец кырыс кечлэренэ, дэмгыятьтэ, гаилэдэ hэм шэхси тормышта туып торган Yзгэрешлэргэ Yзе телэгэнчэ йогынты ясарга hэм аларга яраклашырга тырышуыннан бар булган hэм йола мэдэниятен барлыкка китергэн.
Фольклористика hэм этнография фэннэрендэ кабул ителгэн гомуми классификация нигезендэ халыкныц йола мэдэниятен ике тергэ булеп йертэлэр: ел фасыллары белэн бэйлэнгэн календарь йолалар Ьэм гаилэ-кенкуреш йолалары. Гаилэ-кенкуреш йола комплексы кешенец гаилэдэ яшэешенэ, кендэлек тормышына бэйлэнешле терле гореф-гадэтлэрне hэм текстларны бергэ берлэштерэ. Аныц асылын кешенец яшэеш циклына бэйле булган еч чор (деньяга килу Ьэм балачак, балигълык дэвере Ьэм гаилэ корып яшэгэн вакыт, бу деньядан китY hэм вафат булган затны соцгы юлга озату) ечен хас кагыйдэлэрне чагылдырган йолалар hэм текстлар билгели.
Гаилэ-кенкуреш йолалары арасында татар халкыныц традицион мэдэниятендэ катлаулы структура барлыкка китергэн туй йоласы аерым бер урын алып тора. Р. М. Мехэммэтданов билгелэвенчэ: «Туй йолаларыныц теп юнэлеше Ьэм составы бер йорттан икенче йортка кыз (кэлэш) тапшыру, булачак ирнец йортына озатудан тора. Калган бетен эшлэр (башта, озатканда, соцыннан булган чаралар) Ьэммэсе дэ элеге узэк акт - ярэшелгэн кызны кучеру - тирэсенэ тупланган»1. Гасырлар дэвамында татар халкыныц традицион мэдэниятендэ ейлэнешу-кияугэ чыгуныц еч тере форма-лашкан булган: кыз урлап ейлэнешу кызныц егеткэ узе ияреп китуе («ябышып» яки «качып чыгу»); 3) алдан килешеп, ягъни «ярэшеп-яучылап» ейлэнешу. вйлэнешу терлэренец соцгысы иц теп Ьэм иц таралган традицион форма буларак характерлана, Ьэм хэзер дэ ул узгэргэн рэвештэ булса да гомуми структурасын саклап кала. Беренче икесе исэ халык тарафыннан хупланмаган теренэ карыйлар. Бу тер никах ярдэмендэ элек ярлы кияу (элбэттэ, урлап сейгэн кызына ейлэнгэндэ) кече дитмэслек калым тулэудэн баш тарта алган. Г. Э. Эхмэров курсэтуенчэ, «урланган кыз ечен аныц ата-аналары кубрэк калым сорый торган булганнар. Алдан сейлэшеп куйганча, яшьлэр тенлэ егет еенэ кайткач, никах укыр ечен кыз яшэгэн авылдагы мулла чакырыла, э никах егет йортында укыла»2. Ябышып чыгучы кыз исэ, егетен калым TYЛЭYДЭн
коткару белэн бергэ, яратмаган кешегэ кечлзп бирулэреннэн, я булмаса гаилэсендэ кияугз чыгарга Y3 чираты дитуен кетеп торудан да котылган.
Ярэшеп ейлзнешу элек тэ, буген дэ ж;эмгыять тарафыннан кабул ителгэн тради-цион терлэрдэн санала. Бугенге кендэ дэ кыз белэн егет, гаилэ корырга ниятлэгэннэн соц, егет ягы кызныц эти-энисенэ яучы (ярэшуче) дибэрэ. ХХ гасырныц икенче яртыларына кадэр бу эшне махсус билгелэнгэн хатын-кызлар - яучылар башкарса, уткэн гасырныц ахырларына таба элеге вазифа егет ягыннан иц якын туганнарына кучкэн. Туй мэшэкатьлэрен башлап жцбэргэн hэм кыз ярэшу / кыз сорау дип аталып йертелгэн элеге йола бугенгэчэ сакланып килэ. Элек-электэн кыз сорарга дип килгэн яучы ейгэ кергэндэ: «Сездэ товар, бездэ купич» яисэ «Алгы ишегегезне ача килдем, Арткы ишегегезне яба килдем, Кызыгызга башкодалый килдем»3 дип такмаклар эйтеп керэ, аныц нинди максат белэн килуе алдан ук билгеле була.
Яучы такмакларын эйтеп кергэн кунакларга, сейлэшунец ахыры ничек тегэллэнугэ карамастан, кыз еендэ кадер-хермэт курсэтелэ. Кыз сораучылар, максат-ларына ирешер ечен, урындыкны матча астына туры китереп утырырга тырышалар, ченки болай эшлэгэндэ эшнец уцышлы килеп чыгачагына ышаналар. Матча, бер яктан, ике денья арасында арадашчы ролен утэсэ, икенче яктан йортныц тотры-клылыгын саклый торган элементларныц берсе булып тора. Татарлар яшэгэн терле тебэклэрдэ матча йорт иялэренец яшэу урыны буларак кузаллана, анда ризык куеп укыталар, матча аша явыз рухлар уза алмый, шул турыда тукталып кала, эмма шул ук вакытта матча астына ятарга да, аца бала бишеген элэргэ дэ кушмыйлар. Халык мэдэниятендэ урын алган элеге тотрыклы ышанулар туй йоласына да тээсир итми калмый, ченки, бер яктан, кыз сораучыларныц эше уцышлы чыксын ечен мемкин булган Ьэр гамэл дэ эшлэнэ, икенче яктан, яучыныц матча турысына утыруы эле аныц бу йорт ечен чит кеше булуын да курсэтеп тора.
Кыз ярэшY йоласы ике якныц да узара ризалашуы белэн тэмамланса, кыз ягына, иц якын туганнарыннан берничэ парны ияртеп, егетнец эти-энисе килешу / аклашу / вэгъдэ бирешY ечен яцадан килэ. Бу йола, кызны бирергз ризалык алганнан соц, ике якныц вэгъдэ булэклэре алмашуы белэн бэйле. Татарлар яшэгэн терле тебэклэрдэ аклык / колак сеенчесе / билге / вэгъдэ булэге дип аталып йертелгэн булэклэр ике якныц узара суз куешуын белдерэ. Гадэттэ, кыз ягыннан, вэгъдэ булэге итеп, кызныц узе чигеп, уз кулы белэн сугып яки тегеп эзерлэп куйган эйберсе - селге-ашъяулык бирелэ торган булган. Чистай тебэге керэшеннэрендэ кызныц узе чигеп эзерлэгэн селгесен яки ашъяулыгын туй мэдлесендэ халык алдына чыгарып KYрсэтY гадэте дэ булган. «Туй башлыгы булган кеше аны, зур матур подноска куеп, TYбэндэгечэ такмаклап чыгара:
Агы килэ, агы килэ, Ак артыннан тагы килэ, Алтмыш агасы, щитмеш щицгэсе, Тулмаганын тутырыгыз, Житмэгэнен щиткерегез, Шалтыратып салыгыз, Жалтыратып алыгыз»4.
Татар халкы яшэгэн терле тебэклэрдэ килешY йоласыныц ж;ирле вариантлары да булуы билгеле. Эстерхан татарларында таралыш тапкан шикэр сындыру гадэте, кызны бирергэ килешкэннэн соц, ике кодагыйныц егет ягыннан дибэрелгэн конфет-шикэрен бYлеп кабудан гыйбарэт булып, килешY йоласыныц максатын ачык KYрсэтэ.
«Кэнфит сындырады ике кодагый Беравыз булып йэшэйек, Беравыз булып торайык, - дип, Бер-берсенэ тэмле булсыннар, - дип.
Кэнфит йэ шикэрне сындырып, икесенэ 6YAen ашыйлар ике кодагый»5. Туй мэшэкатьлэренец беренче кененнзн ук елкэннэрнец hap хзрзкзте яшьлэрнец алдагы тормышын тотрыклы итугэ юнэлдерелэ, Ьэр кылынган гамэл аларныц парлы булып гомер кичеpYЛэpен модельлэштерэ. КилешY вакытында теп мэсьэлэлэр хэл ителэ: кызныц ата-анасына, Yзенэ аталган мэЬэр, никах вакыты, туй мэшэкатьлэре, чыгым-нар, яшь парларньщ тормышын кейлэY турында CY3 алып барыла. КилешYДЭн соц никахка эзерлек башлана.
М. Х. Бакиров татар туй йолаларыныц гомуми структурасын билгели торган ике Yзенчэлекне аерып кYpсэтэ. «Cy3 беренче никах тененец кайсы якта YTYе Ьэм шуца бэйле рэвештэ дини Ьэм рэсми рэвештэ никахлашуныц Ьэм теп туй йолаларыныц кем ягында башкарылуы турында бара. Бу яктан татар туй-никах йолалары, Урта Азия Ьэм Кавказда яшэYче аерым халыклардагы кебек yk, ике тергэ аерыла: 1) уксо-рилокаль (латинча uxor - хатын-кыз, localis - урын, дирлек, тебэк) никах йолала-рына Ьэм 2) виролокаль (латинча vir - ир-ат) никах йолаларына. Аталышыннан ацлашылганча, беренче очракта никах (кыз куенына кеpY) кэлэш йортында Yтэ Ьэм туйныц теп йолалары (никах Ьэм беренче туй мэдлеслэре, кияY мунчасы, кияYЛЭп йеpY Ь. б.) кыз ягында уза. Икенче очракта исэ кияY куенына ^py Ьэм башка теп йолалар егет ягында була.
Борынгы KYчмэ тормыш Ьэм терлекчелек белэн шегыльлэнY традициялэреннэн YK башлангыч алучы уксорилокаль (елешчэ синонимы - матрилокаль) никах йолалары, аерып алганда, Казан, Пермь, Оренбург, Себер, Башкортстан татарлары, Чистай, Сергач, Саранск, Кузнецк, Лэмбрэ, Хвалын Ьэм елешчэ Буа, ЧYпpэле мишэрлэре ечен хас булган. Утрак тормыш Ьэм игенчелек традициялэре естенлек алган виролокаль (патрилокаль) никах йолалары исэ Ульяновск, Рязань, Пенза, Эстерхан, Оренбург елкэлэренец Ьэм Мордва Республикасыныц аерым районнарында, шулай ук керэшен татарлары арасында таралган»6.
Никах тене кыз ягында Yткэндэ, туйныц Yзенэ бэйлэнешле теп йолалар, алда эйтелгэнчэ, кыз ягында башкарыла (кыз елату, никах укыту Ьэм никах мэдлесе YTKэpY, кияY каршылау, кыз куенына кеpY, кияY мунчасы, кияYЛЭп йеpY Ьэм кыз озату йолалары). Никах тене кияY ягында Yткэндэ, туйга бэйлэнешле йолалар да кияY ягында, егет йортында Yтэ (килен каршылау яки килен тешеpY, ей киендеpY, туй мэдлесе YrrapY, су юлы KYpсэтY, тел яшеpY, тел ачтыру Ьэм бит ачу йолалары).
БYгенге кендэ дэ никахка бик зур эЬэмият бирелэ, ул гаилэ тулы, тыныч, иркен, бэрэкэтле тормыш башласын ечен иц меЬим баскыч дип исэплэнэ. Никахка, гадэттэ, егетнец эти-энисе белэн бергэ иц якын туганнары чакырыла, кыз ягыннан да олы яшьтэге парлы туганнар, эби-бабайлар катнаша. Никах табынына бар ризыклар да парлы итеп эзерлэнэ, аныц сэбэбе яца гаилэнец парлашуына, пар булып тигез гомер кичеpYенэ ишарэ буларак ацлашыла. Никах укылып, егет белэн кыз Y3 риза-лыкларын белдергэч, мэдлес тэмамлана.
КилешY йоласы Yткэpелгэннэн соц яисэ никахтан соц кыз озату йоласы Yтэ. Бу йоланыц дирле Yзенчэлеклэpе KYп терле, эмма теп мэгънэсе кызны яца тормыш-ка эзеpлэYДЭн, яца статуска KYчеpYДЭн гыйбарэт. Кыз озату йолалары арасында гомумтерки традициягэ барып тоташкан кыз елату йоласы бар. Кыз елату йоласы мишэрлэр яшэгэн тебэклэрдэ, керэшен, урал, себер татарларында киц таралган булган. Кызны k^y йортына озатырга эзерлэр ечен кэлэшнец дус кызлары дыелган, алар аныц чэченэ кемеш тэцкэлэр Ypra^ башына тастар кидергэн, естенэ ак беркэнчек каплаган. Шул вакытта кыз елату дырлары башкарылган. «Кыз елату дырларында асылда бер терле мотив - ярэшелгэн кызныц туып^скэн дире, ахирэтлэре, туган-тумачалары, ата-анасы белэн аерылышуы, Yзенец кияYгэ китэсе килмэве; инде мэсьэлэ тэмам хэл ителгэч, килен булып тешэр алдыннан соцгы
саубуллашуы, яца гаилэ (усал каенана, каената Ь. б.) алдында куркып калуы тасвирла-на. Кыз елату дырларыныц шушы мотив тирэсенэ тупланып биpелYе аларга гадэттэн тыш сэнгатьчэ бетенлек, нэфислек ести»7.
Кыз елату йоласы терле тебэклэрдэ терлечэ аталган (кыз чецлэтY, яслату, тац кучат, этеки эйттеpY) Ьэм KYп кенэ якларда ул кыз ярэшелгэч, яисэ туй була-сы кенне Yткэpелгэн. «Елап барсац, дырлап яшэрсец», «Елап барсац, гомерец келеп узар, келеп барсац, гомерец елап узар», ди халык кияYгэ чыгасы кыз турында. И. Н. Надиров ачыклаганча, фольклорда шулай ук «Еламасац ата йортында, кан койдырыр каенана», я булмаса <^з атац йортында елап бетермэсэц, биатац йортында кан-яшь TYгэpсец» дигэн мэкаль-гыйбарэлэр дэ яши8. Димэк, туй вакытында сыктаулар, елап дырлаулар алдагы тормышта боларныц бетенлэй киресе булсын, «дырлап яши» торган бэхетле тормыш тээмин ителсен ечен эшлэнгэн, шуца ^рэ дэ ата-ана йортыннан аерылганда, кызныц елап китYе мэдбYpи шарт булган.
БYгенге кендэ кыз елату традициясе тулысы белэн яшэештэн тешеп калган дип эйтергэ мемкин, шул ук вакытта Чилэбе елкэсендэ яшэYче татарлар эле сиксэненче еллар уртасына кадэр чецлэтеп кыз биргэннэре турында сейлилэр:
«БисмиллзЫ-ррахманир-рахим. Эувзлге иман башы имеш, Этекэйдэн аерылу Эщзллзрдзн авыр эш имеш. Энекзем, аш пешерсзц, Аз пешермз, куп пешер, Балаларыц яныца килсз, Мине дз исецз твшер. Энекзем вендз
Киез шыртларга бастым мин. Этекземнзн аерылгач, Тимер шыртларга бастым мин. Кил, зтекзем, каршыма Таянаем яурыц башыца, Яурыц башыц талды инде Бзхил булып кал инде.
Бу сецлэY. Безнец авылныкы. Кызны ейдэн озатканнар. Чаршау астында сецлэгэн, эбилэр TYгэpэклэнеп, тезелеп торганнар кызныц дицгэйлэре. Килен килеп этисе белэн уртада тора. Минем этием булмады, абзыем басып торды. Шуннан алып чыгып китэлэр. Туй вакытында, кызны йортыннан алып чыгып китэр чакта. Кызныц еендэ мэдлес бетте, менэ хэзер алып чыгарга тиешлэр. Шунда тиз генэ чаршауны коралар да, коралар дип тоталар да, тотып алып калалар киленне, этисен китереп куялар янына» (Чилэбе елкэсе, Нязепетровск районы, Арыслан авылы. Р. Н. Мехэррэмовадан (i960 елгы) И. И. Ямалтдинов язып алган)9.
Кызны озатканда башкарыла торган туй йола поэзиясенец тагын бер борын-гы жанры - «яр-яр» дырлары. Борынгыдан ук килэ торган бу жанрныц, бездэн тыш, терки халыклардан Yзбэклэpдэ, казакъларда, нугайларда, каракалпакларда Ьэм башкортларда булганлыгы мэгълYм10. Шулай ук аларныц аерым Ypнэклэpе Татарстанда Ьэм Башкортстанныц Ык буе районнарында, Себердэ дэ сакланган. КияY йортына озатыр алдыннан башкарылган «яр-яр» дырлары кызныц бер стату-стан икенчесенэ KYЧYен билгели, аныц кыз вакыты белэн хушлашуын KYpсэтэ.
Элекке заманнарда татарлар яшэгэн терле тебэклэрдэ кияY никахтан соц кызны ^рергэ барганда, k^y егетлэре тарафыннан махсус дырлар башкарылган. Жирле Yзенчэлеклэpгэ бэйле рэвештэ аларны терлечэ атап йерткэннэр: «КияY типсэY»,
«Удикарэм», «Шэмчырак» h. б. Себер тебэгендэ яшь кияY белэн аныц кэлэшенэ багышлап урамда кумэк дыр эйту шул гадэтлэрнец берсе. Кияу егете естенэ дуслары ДYрт почмагыннан тотып зур чаршау ябып барганнар. Ж^эяу баручы егетлэр кулын-да мылтыклар да булган. Алар шул мылтыклардан ата-ата барганнар Ьэм «Кияу типсэY»11 дырын башкарганнар12.
Ьавада бер йолдыз бар, Нэкыйп йолдыз, нзкыйп йолдыз; Шул йолдыз щиргэ твшсэ, Булыр квндез, булыр квндез. Суларга салсац батмас Янган кумер, янган кумер; Ат кушлап кусац кайтмас Узган гомер, узган гомер. Жил врсз, камыш башы Шугырдашыр, шугырдашыр; Кыз бала буйга щитсэ, Кылгындашыр13, кылгындашыр. Думбраны чиртэ-чиртэ Булдым бакшы14, булдым бакшы; Шул кызны сзвз-сзвз Булдым яхшы, булдым яхшы. Купердзн утз-утз Курдем сине, курдем сине; Куп халык арасында Сзудем сине, сзудем сине15.
Бугенге кендэ килен тешеру йоласы, гадэттэ, туй кенендэ башкарыла. Туй мэдлесе буласы кенне егет, кияу егетлэрен дэ ияртеп, бизэлгэн машиналар белэн кэлэш еенэ юл тота. Борынгыдан килгэн гадэт буенча кыз янына кереп диткэнче егет терле сынаулар аша узарга тиеш. Сынауларныц эчтэлеге бугенге шартлар-да узгэреш кичерсэ дэ, сынау уткэру традицион тестэ башкарыла килэ. ХХ гасыр башында Г. Тукай язып калдырган ишек бавы йоласыныц тэртибе нигездэ буген дэ актуальлеген югалтмый. «Кызныц дицгэлэре, апа-сецеллэре, ахирэтлэре кияугэ Ьэм аныц белэн килгэн егетлэргэ терле каршылыклар, сынаулар эзерлэп кетеп торалар. Сынаулар капка тебеннэн ук башлана, алга таба узар ечен кияудэн капка бэясе / хакы сорыйлар. Капка хакы акча да, булэк тэ, шулай ук терле табышмакларга давап биру рэвешендэ дэ булырга мемкин. Эй эченэ кергэч, кияуне ишек бавы дип атал-ган сынау да кетэ. Бу йола бигрэк тэ Урал Ьэм Себер якларында яшэуче татарлар арасында таралган була. "Кыз ее" дип аталган махсус урынга кияуне алып килэлэр. Кыз узенец иптэшлэре белэн биклэнеп чаршау эчендэ утыра. Кияуне кертмилэр. Ул "Ишек бавы кыйбатмы?" - дип сорый. Ишек саклаучы ир балалар (алар арасында кызныц энесе я башка ир туганы да була) берэр хак эйтэлэр, "ишек бавы дырларын" башкаралар. Кияу егетлэре бу хакны кыйбатсына. Ике арада сатулашу башлана. Ахырда кияу килешенгэн бэяне тули Ьэм ишек ачыла»16.
Килен тешеру йоласыныц иц эЬэмиятле елешлэренец берсе - кияунец кызны туган йортыннан алып чыгуы. Борынгы ышануларга корылган гадэтлэрнец кубесе бугенгэчэ сакланып калган. Кыз, этисенец ееннэн чыгып киткэндэ, артына борылып карарга, еларга тиеш тугел: борылып караса, яца диргэ авыр иялэшэчэк, тормышы кыз вакытын сагынып утэчэк (Татарстан Республикасы, Биектау районы, Элэ авылы. Г. Н. Хэйдаровадан (1962 елгы) З. М. Арикеева язып алган), елап китсэ, ир йортында кузе гел яшьле булыр (Татарстан Республикасы, Элки районы, Иске Чаллы авылы.
М. М. Минхадиевадан (1952 елгы) Л. Х. ДэYЛЭтшина язып алган) дигэн ышанулар яши. Кызны кияу йортына озатып калганда, «Барган дирецдэ таш бул, таш бул да аш бул!» дип телзк телэп калалар (Татарстан Республикасы, Телзче районы, Югары Кибэхуда авылы. Г. Р. Гатауллинадан (1974 елгы) З. М. Арикеева язып алган).
КияY йортына тешкэн киленне каршы алу - туй йоласыньщ ышанулар белэн урелгэн hзм бугенге кендэ дэ актуальлеген югалтмаган иц меhим елешлзренец берсе. Себер hэм Эстерхан якларында киленне hэм аныц якыннарын капкадан кергэнче Yк ут аркылы Yткзреп, явыз кечлэрдэн арындыру йоласын башкаралар. «Кызны шэл астында экрен генэ йертеп, ике яктан ике дус кызы тотып кияY йортына китерэлэр. Капка алдына камыш якканнар, ут яна, килгэн килен шул камыш естеннэн, ут естеннэн сикереп чыгарга тиеш икэн мин. Мин сикереп чыктым, э бер мамай яулык тотып, шырпы тотып тора. Бу нишли икэн? - дим. Яулыкныц почмагын шырпы сызып яндырып минем башымнан эйлэндереп ышыклап-ышыклап мине ейгэ керетте. "Бэхетле булсын, яман затлар ияреп килмэсен" дигэн CYЗ инде бу»17. Урал тебэгендэ исэ мылтык атып, дары исе чыгаралар. Бу да явыз кечлэрне кууга корылган электэн килгэн гамэллэрнец берсе булып тора.
Татарлар яшэгэн hэр тебэктэ яшь парны барча туганнар капка тебендэ яисэ ей каршында дыелып каршы ала. Егетнец энисе, элек-электэн килгэн гадэт буенча, яшь киленне ей бусагасы алдында кетеп тора, ак дэймэгэ яки мендэргэ бастырып, авызына бал-май, ипи-тоз каптыра. Каптырганда «телец майдай йомшак, балдай татлы булсын, баллы-майлы гомерлэр насыйп булсын» дигэн телэклэр тели. «Кыз беренче кат егет еенэ кергэндэ баянды18 дэю була. Тышкы якка дэйми, ей эченэ кергэч, эчке якка дэя. "Хуш килэсец балам, шушы ейлэрдэ тату тэмле торып, инсафлы балалар устер, шушы йортларда яшэргэ насыйп итсен, олыларны олы дип курергэ насыйп итсен", - дип тэмле ягымлы сузлэр сейлэп кертэлэр»19. Яшь гаилэнец тормышы мул, дитеш булсын дип, килен кияу йортына беренче тапкыр аяк басканда, кеянтэ-чилэк белэн бодай алып керу яисэ яшьлэрнец еслэренэ шул ук максат белэн «Бэхетле, азыклы, ризыклы булсыннар» -дип, акча, бертекле ашлык, бавырсак сибу гадэте дэ бар (Татарстан Республикасы, Баулы районы, Уба авылы. Х. Н. Гарайшинадан (1958 елгы) Л. Х. Дэулэтшина язып алган).
Урал татарларыныц туй йоласында элегэчэ яшэп килуче бер гадэт бар. Килен тешеп, капка янына дитYгэ, аныц янына сарык китерэлэр, яшь килен аца куллары белэн таянырга тиеш була. Бу йоланы таянчык дип атыйлар. «Таянчыкка таянды-ручылар - егетнец иц олы абыйсы белэн дицгэсе. Алдагы тормышында нинди генэ авыр вакыт булмасын, килен кеше беренче чиратта шушы гаилэгэ таянырга тиеш. Э килендэш белэн абый, вакытында дерес кицэш биреп, гаилэнец тынычлыгын саклаучылар буларак кабул ителэ»20.
Килен тешеругэ бэйле туй поэзиясе жанрлары арасында, яшь киленгэ бал-май каптырганда эйтелэ торган, авызландыру алкышлары аерым урынны алып тора.
Атац-анац йоласы, Пигэмбэрлэр догасы, Май кебек йомшак куцелле бул, Бал кебек татлы телле бул, Тату торыгыз.
Аныц янында басып торучы апалар, дицгилэр, кушылып: Ак юллы бул, Ак куцелле бул. Аягыц щицел булсын! Авызыц аш белэн килсен,
Аягыц белэн ырыс (бэхет) килсен21, - дигэн телэклэр телилэр.
Егетнец олы апалары, дицгилэре тарафыннан килен каршылау арбаулары да эйтелэ. Туй арбауларыныц вазифасы - киленне магик телзклзр эйтеп каршылау, кияY hэм каенана йортындагы килэчэк тормышын суз-йола кодрэте ярдэмендэ ипле Ьэм мул иту «Вакытлар уту белэн алар халыкныц гаилэ тормышына Ьэм килен кешенец вазифа-бурычларына бэйлэнешле телэклэрен гэудэлэндеруче кицэйтелгэн келэу рэвешен алганнар hэм каенана яки кияунец апасы-дицгэсе, я булмаса бу йола-ны яхшы белгэн елкэн яшьтэге хатын тарафыннан эйтелгэннэр»22.
Бугенге кендэ дэ магик нигезен саклаган гамэллэрдэн башланып киткэн киленне каршы алу йоласы килен ейгэ атлап кергэч тэ дэвам итэ. Терле этник традициялэрдэ терле вариантларда яшэп килгэн гадэтлэрнец барысы да нигездэ яшь гаилэнец тыныч-тоту яшэвен тээмин иту максатыннан гамэлдэ йери. Бик борынгы традициялэрне саклап килгэн кайбер авылларда килен, бусагадан атлап керугэ, тур башына чиккэн селге элэ. Бу - йорт иялэрен, эрвахларны ризалату максатыннан эшлэнэ (Татарстан Республикасы, Спас районы, Эдмэр авылы. Ш. А. Мухаметзяновадан (1928 елгы) Л. Х. Дэулэтшина язып алган). Кайбер якларда исэ, «куллары ризыклы» булсын дип, киленне ике кулы белэн мичкэ таяндыралар яисэ кулын онга батыралар (Татарстан Республикасы, Чистай районы, Сарсаз авылы. Ф. Н. Мотыйгуллинадан (1930 елгы) Л. Х. Дэулэтшина язып алган). Кыз кияугэ китэргэ дыенганда, энисе яки кияудэге олы апасы аны алдан ук: «Эйгэ кердецме - мичкэ кара, тэрэзэгэ карама, тэрэзэ яшьле була, мич гомерле була», дип кисэтеп куялар (Татарстан Республикасы, Саба районы, Сулэ авылы. М. Т. Зариповадан (1915 елгы) З. М. Арикеева язып алган). Килен кабул ителгэн гадэтлэрнец барысын да ути, эйтелгэн сузлэрнец hэммэсен дэ хэтерендэ тота.
Килен тешергэннэн соц, махсус билгелэнгэн кенне туй мэдлесе уткэрелэ. Татар туй мэдлесен куркэм итэ, тебэгенэ карап, туй бер кеннэн алып берничэ атнага кадэр дэвам итэ. Мэдлестэ башкарылган поэтик-музыкаль жанрлар арасында зур урынны туй эйтешлэре алып тора. Аларны кода-кодагыйлар дырлары дип тэ атыйлар. Элеге йола борынгы терки-татар чорларыннан ук сакланып килгэн, аныц эчтэлегенэ тирэн мэгънэ салынган. Эйтешлэрдэ кода-кодагыйларныц бер-берсенэ хермэте дэ, ул-кызларыныц бэхетле тормышына еметлэре дэ, борчулы мэллэр килеп чыкса, уз балаларын якларга hэрвакыт эзер торулары да чагыла, кинаяле кисэтулэр дэ урын ала.
Туй мэдлесенец матур hэм эhэмиятле мизгеллэренец берсе - табынга кода-лар KYчтэнэчен чыгару. Кодагыйлар KYчтэнэче туй мэдлесендэ абруйлы ризыклар-дан санала. Мэдлес барышында кодалар KYчтэнэчен чыгаруныц аерым уз вакыты Ьэм тэртибе каралган, дирле традициялэр нигезендэ кучтэнэч чыгару дырлары да формалашкан. Мэдлес, Ьэр якныц узенэ хас тэртип-йолаларына буйсынып, еллар дэвамында купмедер дэрэдэдэ узгэреп, эмма узенец тотрыклы элементларын саклап дэвам итэ.
Элек туй мэдлесеннэн соц, яшь парны ак келэттэ яки аулак ейдэ кундыру гадэте яшэп килгэн булса, хэзер яшьлэрнец никах тене кубрэк мэдлес таралганнан соц, алар узлэре генэ калган йортта - егет ягында утэ. Читтэн килгэн кунакларны исэ кунарга туган-тумачалар, куршелэр ала. Яшь парга тац белэн кияу мунчасы ягыла, аныц асылында егетнец дэ, кызныц да инде хатын hэм ир статусына чистарынып кучу мэгънэсе салынган. «Иц беренче иртэнге мунчага кияу белэн кыз бара. Аларга шакып кына ишектэн коймак бирэлэр. Аннан соц кода белэн кодагый мунчага бара. Аларга инде яца селге бирэлэр. Аларга да мунчага чэй белэн коймак алып баралар. Бу кыз ягында никахтан соц, кияу ягында туйдан соц да шулай була» (Татарстан Республикасы, Баулы районы, Баулы шэЬэре. Н. Ж,. Ризвановадан (1967 елгы) Л. Х. Дэулэтшина язып алган).
Туй мэдлесе утэ торган кенне башкарыла тагын бер гадэт - бирнэ сандыгы илтY бYгенге кендэ, кызганыч, шактый гадилэштерелгэн. Элек бирнэне кызлар Yзлэpе эзерлэгэн, бYген исэ энисе, туганнары дыя. Бирнэ эченэ савыт-саба, мендэр, юрган-нар Ьэм шулай ук кияYнец эти-энисенэ, эби-бабайларына, туганнарына бYЛЭKлэp дэ салына. БYгенге кендэ бирнэ эйберлэрен кыз ягы егет ягына машина белэн алып килеп кенэ бирэлэр. ХХ гасыр урталарында эле кыз бирнэсен сандыкка тутырып, бу сандыкны аерым бер кенне дыелып, олырак яшьтэге хатын-кызлар ача торган булган. Бу мэдлес вакытында ике як туганнар бергэлэп бирнэне караганнар, Y3 фикерлэрен эйткэннэр. Бирнэ алып килу процессы белэн бэйле тагын бер гадэт - ей киендеpY бYгенге кендэ дэ дэвам итэ, эмма заманасына карап Yзгэpеш тэ кичерэ. Гадэттэ, ей киендеpY / бизэYДЭ кэлэшнец иптэш кызлары да катнаша. Элегрэк ей киендергэндэ Yзенчэлекле телэк-дырлар да башкарылган. Куп кенэ авылларда KYpше-тиpэдэге елкэн хатын-кызларныц кэлэш бизэгэн ейне карарга керу гадэте бар, алар буш кул белэн тугел, кечкенэ генэ булса да бYЛЭK алып керэлэр. Бу гадэт «кыз бирнэсен котлау» дип атала.
Туйдан соц да аерым йолаларны утэу талэп ителэ. Хэл белудэн соц, кендезге ашка кадэр, авыл яшьлэре белэн бергэлэп киленгэ су юлы курсэту оештырыла. Яшь килен, ицбашына кеянтэ-чилэк асып, ире Ьэм аныц дуслары, ир ягыныц бала-чага-лары белэн су яки чишмэ буена юнэлэ. Килеп диткэч, килен эле тиз генэ су алырга ашыкмый, су худаларын ризалатыр ечен электэн килгэн булэк биру гадэте буенча, суга узе белэн алып килгэн кемеш тэцкэлэрне сала, кайбер якларда кое сиртмэсенэ яки чишмэ буендагы агачка кеянтэсенэ эленгэн селгене бэйли. Капка тебендэ яшь киленне кайнанасы, кайнатасы, дицгилэре кетеп тора, алар килен суы белэн тизрэк чэй куярга ашыгалар, су юлын котлап, чилэккэ акча салалар.
Туй мэдлесеннэн соц бер-ике кен уткэч, э кайбер дирле гадэтлэрдэ икенче кенне ук, килен токмачын котлау йоласы уздырыла. Аныц нигезендэ дэ яшь киленне, аныц уцганлыгын, булганлыгын сынау ята. Бу кенне килен иртук торып токмач басып кисэ, ул кискэн токмач белэн шулпа эзерлэнэ, теш тирэсендэ ейдэ табын корыла. Табынга авыл эбилэре, елкэн яшьтэге хатыннар чакырыла. Ьэр кунак, килен токмачын котлап, узе белэн булэклэр алып килэ. Туйдан соц уткэрелэ торган йолаларныц тагын берсе - килен боткасы. Туйдан соц берничэ кен узгач, киленнец эти-энисен, тирэ-як куршелэрне, гадэттэ, хатын-кызларны чакырып алып мэдлес уздыралар. Мэдлестэ теп сый - йезем белэн пешерелгэн ботка. Йола ризыгыннан иц беренче чиратта килен авыз итэ, соцыннан инде Ьэр кешегэ дэ елеш чыгарыла (Татарстан Республикасы, Чистай районы, Каргалы авылы. Л. Х. Мицнегуловадан (1953 елгы) Л. Х. Дэулэтшина язып алган). Бу йоланыц нигезендэ туйга чакырылмый калган авыл елкэннэрен чакырып алу, киленне тирэ-як куршелэр белэн таныштыру, гаилэнец яца эгъзасын социумга керту ята.
Бу йолалар тегэллэнгэч, кияунец туганнары, берсе артыннан икенчесе, яшь парны кунакка дэшэ башлый. Кемгэ генэ барсалар да, килен узе белэн алып килгэн булэклэрен (кулмэк, тастымал, селге, урын-дир кирэк-ярагы) алып бара. Э берэр атнадан соц яшь пар кызныц эти-энисенэ кунакка бара, татарлар яшэгэн терле тебэклэрдэ бу йола казан кайтару, кече атнага бару, туркеннэп бару, паклунга бару, кунакка чакыру дип йертелэ. Кияу белэн кыз, уз кучтэнэчлэрен - гадэттэ татлы эчле бэлеш салып, кунакка юл тоталар. Бу йолада электэн ук килгэн куркэм гадэтлэрнец берсен - узара булэк алышуны курергэ мемкин.
Шулай итеп, татар халкыныц туй йола комплексы туй алды, туй узе Ьэм туй арты йолаларына буленеп, традицион структурасын буген дэ саклап килэ. Бугенге кендэ, элбэттэ, татар халкыныц этнотерриториаль теркемнэре ечен хас булган йолаларныц барысы да сакланмаган, заманалар узгэру белэн алар борынгы магик
нигезен югалткан Ьэм тормыштан тешеп калган. Шуца да карамастан татар халкыныц традицион мэдэниятен, тотрыклы этник йезен билгели торган туй йоласы эле буген дэ теп билгелэрен саклый, туй йола комплексына караган йола терлэренец заманага бэйле яца терлэре барлыкка килсэ дэ, XXI гасырга аяк баскач уткэрелэ торган туй йоласы ХХ гасыр башы ечен хас булган традицион калыпка нигезлэнэ.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Мвхэммэтщанов Р. М. Башкортстан Ык буе татарларыныц йола идаты / Тез.: И. И. Ямалт-динов, И. К. Фазлетдинов. - Казан, 2021. - Б. 37-38.
2. Ахмаров Г. Н. Свадебные обряды казанских татар. - Казань, 1907. - С. 14.
3. Татар халык идаты: 25 томда. 2 т.: Йола фольклоры / Тез., текст, иск. Ьэм ацл. эзерл., кереш суз авт. Л. Х. Дэулэтшина. - Казан, 2022. - 215 б.
4. Баязитова Ф .С. Гомернец еч туе (Татар халкыныц гаилэ йолалары). - Казан, 1992. - 15 б.
5. Баязитова Ф. С. Тамырлары тарихка тоташкан // Милли-мэдэни мирасыбыз: Эстерхан та-тарлары. - Казан, 2017. - 141 б.
6. Бакиров М. Х. Татар фольклоры: Югары уку йортлары ечен дэреслек. - Казан, 2008. - 70 б.
7. Мвхэммэтщанов Р. М. Башкортстан Ык буе татарларыныц йола идаты /Тез.: И. И. Ямалт-динов, И. К. Фазлетдинов. - Казан, 2021. - 79 б.
8. Надиров И. Н. Татар халкыныц йола поэзиясе, уен дырлары, бию такмаклары // Татар халык идаты. Йола Ьэм уен дырлары. - Казан, 1980. - 14 б.
9. Ямалтдинов И. И. Чилэбе елкэсе татарлары фольклоры // Милли-мэдэни мирасыбыз: Чилэбе елкэсе татарлары. - Казан, 2017. - 166 б.
10. Мухамедзянов Р. М. Специфика татарских фольклорных жанров. Учебное пособие по спецкурсу. - Уфа, 1989. - С. 20.
11. Ф. В. Эхмэтова тарафыннан язып алынган. Жырга карата тубэндэге ацлатма бирелэ: «Бу дырлар никахтан соц кияуне кыз янына озатканда кияу егетлэре (нугэрлэр) тарафыннан эйтелгэн. Типсэу - тип сузеннэн ясалган. Тип - Себер татарлары арасында таралган барабан терендэге уен коралы. Типкэ бэреп такмак-дыр эйтуне типсэу дигэннэр».
12. Юсупов Ф. Ю. Музыкальное наследие сибирских татар // Сибирские татары. Из сокровищницы духовной культуры. Антология фольклора сибирских татар. IV: Музыкальное наследие. - Казань, 2018. - С. 28.
13. Кылгыну - назлану.
14. Бакшы - багучы (казак телендэ баксы) - ырым, им-том эйтеп дэвалаучы кеше.
15. Татар халык идаты. Йола Ьэм уен дырлары / Тез. И. Н. Надиров. - Казан, 1980. - Б. 313-314.
16. Тукай Г. Эсэрлэр. 4 томда. I том. - Казан, 1975. - Б. 123-124.
17. Баязитова Ф. С. Тамырлары тарихка тоташкан // Милли-мэдэни мирасыбыз: Эстерхан татарлары. - Казан, 2017. - 170 б.
18. Баянды - киленнец аяк астына дэелэ торган ак яулык.
19. Баязитова Ф. С. Тамырлары тарихка тоташкан // Милли-мэдэни мирасыбыз: Эстерхан татарлары. - Казан, 2017. - 171 б.
20. Брусько 3. М., Завгарова Ф. Х. В круге жизни (фольклор семейно-бытовой обрядности татар). - Казань, 2013. - С. 87-88.
21. Татар халык идаты: 25 томда. 2 т.: Йола фольклоры / Тез., текст, иск. Ьэм ацл. эзерл., кереш суз авт. Л. Х. Дэулэтшина. - Казан, 2022. - 321 б.
22. Надиров И. Н. Татар халкыныц йола поэзиясе, уен дырлары, бию такмаклары // Татар халык идаты. Йола Ьэм уен дырлары. - Казан, 1980. - 17 б.
Список литературы
Ахмаров Г. Н. Свадебные обряды казанских татар. - Казань, 1907. - 40 с. Бакиров М. Х. Татар фольклоры: Югары уку йортлары ечен дэреслек. - Казан, 2008. - 358 б. Баязитова Ф .С. Гомернец еч туе (Татар халкыныц гаилэ йолалары). - Казан, 1992. - 296 б. Баязитова Ф. С. Тамырлары тарихка тоташкан // Милли-мэдэни мирасыбыз: Эстерхан та-тарлары. - Казан, 2017. - Б. 123-256.
Брусько 3. М., Завгарова Ф. Х. В круге жизни (фольклор семейно-бытовой обрядности татар). - Казань, 2013. - 224 с.
Мвхэммэтщанов Р. М. Башкортстан Ык буе татарларыныц йола идаты /Тез.: И. И. Ямалтдинов, И. К. Фазлетдинов. - Казан, 2021. - 228 б.
Мухамедзянов Р. М. Специфика татарских фольклорных жанров. Учебное пособие по спецкурсу. - Уфа, 1989. - 82 с.
Надиров И. Н. Татар халкыныц йола поэзиясе, уен дырлары, бию такмаклары // Татар ха-лык иж;аты. Йола Ьэм уен дырлары. - Казан, 1980. - Б. 4-47. Тукай Г. Эсэрлэр. 4 томда. I том. - Казан, 1975. - 407 б.
Юсупов Ф. Ю. Сибирские татары. Из сокровищницы духовной культуры. Антология фольклора сибирских татар. IV: Музыкальное наследие. - Казань, 2018. - 893 с.
Ямалтдинов И. И. Чилэбе елкэсе татарлары фольклоры // Милли-мэдэни мирасыбыз: Чилэбе елкэсе татарлары. - Казан, 2017. - Б. 145-256.
References
Ahmarov G. N. Svadebnye obryady kazanskih tatar [Wedding ceremonies of Kazan Tatars]. Kazan, 1907, 40 p.
Bakirov M. H. Tatar fol'klory: Yugary uku jortlary ochen dereslek [Tatar folklore: textbook for universities]. Kazan, 2008, 358 p.
Bayazitova F.S. Gomernen och tue (Tatar halkynyn gaile jolalary) [Three weddings of life (family rituals of the Tatar people)]. Kazan, 1992, 296 p.
Bayazitova F. S. Tamyrlary tarihka totashkan [The roots go back to history]. IN: Milli-medeni mirasybyz: Esterhan tatarlary [National and cultural heritage: Astrakhan Tatars]. Kazan, 2017, pp. 123-256.
Brus'ko Z. M., Zavgarova F. H. Vkruge zhizni (fol'klor semejno-bytovoj obryadnosti tatar) [In the circle of life (folklore of family and household rituals of the Tatars)]. Kazan, 2013, 224 p.
Mohemmetzhanov R. M. Bashkortstan Yk bue tatarlarynyn jola izhaty. Toz.: I. I. Yamaltdinov, I. K. Fazletdinov [I. I. Yamaltdinov, I. K. Fazletdinov (ed.) Ritual creativity of the Tatars of the Priiksky district of Bashkortostan]. Kazan, 2021, 228 p.
Muhamedzyanov R. M. Specifika tatarskih fol'klornyh zhanrov. Uchebnoe posobie po speckursu [The specifics of Tatar folklore genres. Tutorial on a special course]. Ufa, 1989, 82 p.
Nadirov I. N. Tatar halkynyn jola poeziyase, uen zhyrlary, biyu takmaklary [Ritual poetry of the Tatar people, game songs, dance ditties]. IN: Tatar halyk izhaty. Jola hem uen zhyrlary. Toz. I. N. Nadirov [I. N. Nadirov (ed.) Tatar folk art. Ritual and game songs]. Kazan, 1980, pp. 4-47. Tukaj G. Eserler. 4 tomda. I tom [Works. In 4 volumes: vol. I]. Kazan, 1975, 407 p. Yusupov F. Y. Sibirskie tatary. Iz sokrovishchnicy duhovnoj kul'tury. Antologiya fol'klora sibirskih tatar. IV: Muzykal'noe nasledie [Siberian Tatars. From the treasury of spiritual culture. Anthology of folklore of the Siberian Tatars. IV: Musical Heritage]. Kazan, 2018, 893 p.
Yamaltdinov I. I. Chilebe olkese tatarlary fol'klory [Folklore of the Tatars of the Chelyabinsk region]. IN: Milli-medeni mirasybyz: Chilebe olkese tatarlary [National and cultural heritage: Tatars of the Chelyabinsk region]. Kazan, 2017, pp. 145-256.
Сведения об авторе
Давлетшина Лейла Хасановна, доктор филологических наук, ведущий научный сотрудник Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: leyla.davletshina@yandex.ru
About the author
Leila Kh. Davletshina, Doctor of Philology, Leading Researcher, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: leyla.davletshina@yandex.ru
В редакцию статья поступила 11.05.2023, опубликована:
Дэулэтшина Л. Х. Татар йола фольклорыныц бYгенге яшэеше: туй йоласы // Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2023. - № 3. - Б. 185-195.
Submitted on 11.05.2023, published:
Davletshina L. Kh. Tatar jola fol'klorynyn bygenge jasheeshe: tuj jolasy [The modern existence of Tatar ritual folklore: wedding ceremony]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2023, no. 3, pp. 185-195.
