CC BY
4«Щшй»
Рухи денья мвдвниятендв дастаннар аерым урын алып торалар Ъвм безгв теге яки бу халыкньщ иц борынгы яшву Ьвм фикерлву рввешен житкерудв меЬим чыганакларныц берсе. Халык хвте-ре узенец иц борынгы йолаларын, гореф-гадвтлврен, ышануларын саклап калып, аларны хвзерге вакытка кадвр китергвн. Ьвм иц вЬвмиятлесе — эпик дастан бер миллвт-нец гене тугел, в бвлки бер халык булып оешкан куп кенв миллвтлврнец утквнен бил-геле бер дврвжвдв чагылдыра. «Идегвй» дас-танында да, татар халкыныц омтылышла-ры, холкы, гореф-гадвтлвре сурвтлвнуе белвн бергв, башка теркилврнец ышанула-ры, двулвт тоту твртиплвре, гаилв-кенкуреш йолалары киц урын алган. Анда тасвирланган вакыйгалар бер-берлвре белвн тыгыз тарихи Ъвм мвдвни бвйлвнештв яшвгвн куп кенв терки кабилвлврне уз эченв сыйдырган бер двулвттв — Алтын Урдада (1241-1502) булуын онытмаска кирвк. Лвкин дастанны анализлау барышында та-тарлар белвн бергв, кыпчак теркеменв кергвн башкорт, нугай, кыргыз Ьвм казакъ-ларныц гореф-гадвтлвренв Ьвм ышанулары-на да мервжвгать итуне кирвк таптык: ченки ярымкучмв, ярымутрак хвят ки-чергвн влеге халыкларныц мвдвнияте хак-лы рввештв Алтын Урда мвдвниятенец аерылгысыз бер елеше булып исвплвнв1.
Алтын Урда хекемдарлары Чыцгыз нвселеннвн булулары, аларныц ассимиля-циялвшуенв карамастан, монголларга хас узенчвлекле гореф-гадвтлвргв тугрылыклы калганнар. Шуца курв, безнец влеге тикше-ренуебездв, теркилврнец гореф-гадвтлвре белвн бергв монголларныц борынгы динен ейрвнгвн француз галиме Жан Поль Руныц хезмвте дв билгеле бер юнвлеш булып тора. Гомумвн, бу ике халыкныц бетенденья со-циаль, икътисади Ьвм мвдвни тормышында зур роль уйнаулары мвгълум. Ченки борын-гы дввердв алар белвн аралашмыйча бик аз халык калгандыр2. Лвкин «Идегвй» даста-нын тикшеру ечен монголларныц Ьвм бетен терки халыкларныц кенкурешен, го-реф-гадвтлврен генв тугел, в бвлки, алар бу жирлвргв килеп урнашканчы, биредв яшвгвн скифларныц Ьвм Ьуннарныц, алай гына да тугел — бетен алдынгы цивилиза-циялврнец кендвлек тормышын, ышанула-рын, йолаларын да белу зарур.
«Идегвй» — мифология белвн бвйлвнешле бик сирвк Ьвм чынбарлыкка иц якын дастаннардан саналса да, анда мвжусилек чоры белвн бвйле урыннар да еш очрый. Ченки влеге чор татарларныц кенкурешенв, тормыш фвлсвфвсенв дв зур йогынты ясаган. Ислам дине кабул ителгвннвн соц мвжусилек белвн бвйле хврвквтлвр (курвзвчелек, каргыш, табигать
194;
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
кечлереннен ярдем сорау h. б.) кешелернец куцеллеренде сакланып килген. Шуца куре «Идегей» дастаны ислам диненец деулет тертибене heM халык ацына ныклап урнаш-кан бер чорда барлыкка килген булуына карамастан, аныц каhарманнары еш кына «Алла^ш» диясе урында ««Тецрем» дилер. Белки моныц себебе, тецречелекнец кеше-не табигатьке якынайтуы heм тормышын-дагы терле ышануларга, курезелек, сихер кебек кечле теэсирлерге шактый зур урын бирген ышану системасы булуындадыр? A. Инан язганча, «Чыцгыз хан тиресенде тупланган терки халыклар heм монголлар, башка диннернец теэсиренде калып, межусилектен шактый ераклашканнар. Лекин, моца карамастан, монгол явы Урта Азия heм Идел буе меселманнарында инде югалып барган межусилек кыйпылчыкла-рыныц яцадан жанланып китуене себепче булды. Шуца куре монгол явыннан соц язылган чыганакларда межусилек белен бейле мегълуматлар кубрек»3. Тарих безге монголларныц барлык диннерге де хермет белен караулары турында сейли. Чыцгыз-дан килген гадет буенча Алтын Урда деулетенде де диннер иреге сакланган була.
Гореф-гадетлер — барлык халыкларга, миллетлерге хас уртак куренеш. Аларга ка-рап heр миллетнец тарихын, рухи халетен, менталитетын танырга ейренебез. Бер деулет эченде, хетта курше деулетлерде яшеген халыклар, бер-берсене, елбетте, теэ-сир итми калмаганнар. Э инде ышануларга килгенде, аларны — heр халыкныц тарихы, меденияте, асылы, милли барлыгы дип са-нарга хакыбыз бар. Шул ревешле, «Идегей» дастанында, хезерге вакытта бик ук ацла-шылып бетмеген гореф-гадетлер heм тор-мыш-кенкуреш белен бейле детальлер де очрамый тугел. Аларныц кыпчак теркемене кертелген heм XX гасырга кадер кучме тор-мыш белен яшеулерен девам иткен башка терки халыкларныц (казакъ, кыргыз) кенделек тормышына хас булып, аларда бугенгече сакланып килуе безге кызыклы гына тикшерену ясарга мемкинлек бире.
Бугенге терки деньяныц нигез ташы булып саналган уртак гореф-гадетлер, ыша-нулар арасындагы бейленешке килгенде исе, ул тагын бер мертебе терки халыклар-ныц тарихи берлеген heм бетенлеген курсетеп торучы факторларныц берсе бу-лып кала.
Гаилэ-квнкуреш йолаларыныц чагылышы.
Халык авыз ижатында гаиле-кенкуреш йолалары еч терге булене: ейлену-никах, бала тууы heм вафат булу. Алар терле го-
реф-гадетлер heм ышанулар белен тыгыз урелген. Гаиледе уткереле торган йолалар, кешене терле кара кечлерден саклап калу юлларын курсету белен берге, кеше каде-рен ацларга да ярдем ителер. Барлык терки дастаннарда eheмиятле урын алып торган елеге йолалар, ислам дине кабул ителгенче, бабаларыбыз яшеген межусилек деверенец эзлерен де саклыйлар.
I. вйлэну.
Гаиле кору, аны яман кешелерден, дош-маннардан саклау — каhарманлык дастан-нарына хас теп темаларныц берсе.
«Идегей» дастанында беренче мертебе туй теп каhарманныц ейленуе белен бейле ревеште телге алына:
Бер бите айдай балкыган, Бер бите квндэй салкыган, Болгардаен болкыган, Щофардаен ацкыган Айтулы ару кыз икэн — Туеннан туен кылдырып, Свяренэ аны алды.
(35)4
Идегейнец Идел-йортка карата ейткен сузлере:
Атам кияу булган йорт — Иелеп тэзем кылган йорт; Анам килен булган йорт — Иелеп селам ейткен йорт. (132)
I. 1. Иелеп тэзем кылган йорт.
Туйныц иц eheмиятле елеше — кызныц килен булып кияу еене тешуедер, мегаен. Бу уцайдан, бик борынгы чорлардан бир-ле, терки халыкларга хас булган «гаиле уча-гы» тешенчесен карап уту зарур. Эйде ян-ган учак — ул гаиле символы булган. Эйлену, никах белен бейле йолалар да некъ мене учак, ут культыннан туган ышанулар нигезенде башкарылганнар. Учак культы дастаннарга да утеп керген heм аларда яхшы гына жирлек тапкан. Эувел Алтай халкы-ныц героик «Алып Манас» эпосына игъти-барны юнелтик:
Ал Каган бар иде, Аныц ир йвзе курмеген, Ир кулы тимеген
Иркэ-Каракчы исемле кызы бар иде. Учагымны аныц белен берге яктым5.
Кияу еене килген киленнец беренче эше учакка хермет курсету булган. А. Инан яз-ганча, «яца килен булып тешкен кызларныц
«ИДЕГЭИ» ДАСТАНЫНДАГЫ КАИБЕР МОТИВЛАР
Г195
ата чатырыныц учагындагы утка иелеп свлам бирулврен» узе дв куп мвртвбв кургвн. «Казакълар моца «твжим» дилвр, Ьврхвлдв гарвпчвдвн «твгъзыйм» сузенец бозылып вйтелуе булса кирвк», дип ести галим6. Мвсвлвн, «Манас» дастанында Ак-Сайкал Хатын, никахтан соц иц беренче эше итеп, иелеп гаилв учагына свлам бирв. Алтай халкында кыз ярвшелгвн егетенец еенв килгвч, шулай ук беренче чиратта, жиргв кадвр иелеп, учакка хермвт курсвтквн. Аца «учагыц беркайчан да сунмвсен!» дип телвк телвгвннвр7. Димвк, килен булып тешквнче ук кызлар учакка узлвренец хермвтлврен курсвтергв тиеш булганнар. Мондый факт-лар барлык терки халыклар ечен дв хас бул-ган. Лвкин влеге йоланыц хвзергв кадвр нвкъ менв алтайлыларда сакланып килуе — алар-ныц цивилизация йогынтысыннан ерак ка-лулары нвтижвсе буларак кабул ителергв мемкин. Македониядв яшвгвн тереклврдв дв килен булып тешквн кызны иц элек учак янына китервлвр Ьвм ул учакка свлам би-рергв тиеш.
«Идегвй» дастанында исв Идегвйнец килен булып тешквн внисе генв тугел, кияу булган атасы да, учак алдына килеп, иелеп твзем кыла. Мвсвлвн, казакъларда Ъвм кыр-гызларда кияу кеше вле буген дв кыз еенв кергвч, кызныц атасына, анасына Ъвм баба-ларыныц рухына еч мвртвбв иелеп хермвтен курсвтергв тиеш. Лвкин дастан-да «иелеп твзем кылган йорт» дигвн юллар-дагы «твзем» сузе бу куренешне учак культы белвн карарга мемкинлек бирв.
I. 2. Иелеп аяк алу.
«Идегвй» дастанында килен булып тешквн Ивниквнец, тезен чугеп, аяк (касв) белвн бал (эчемлек) алып эчуе вйтелв. Ул — киленнец мул, сыйлы тормышта яшввен телву белвн бвйле. Казакъларда хвзер дв кияу кеше, кызны алырга килгвч, анасы аца бер касв кымыз сузып, матур телвклвр вйтв8. Бу гадвт кыргызларда да бар. Э та-тарларда исв, ул кияу кешегв тугел, киленгв юнвлтелгвн.
I. 3. Бвркэнчек ябу.
Яшь киленгв ак берквнчек ябу йоласы турында дастанда болай вйтелв: «Ак берквнчек кигвн йорт». Ф. Баязитова язган-ча, Эстерхан татарларында XX гасырныц ахырына кадвр «биткурвм туй» йоласы уткврелгвн, ягъни анда киленнец берквнче-ге ачылган9. Казакълар бу йолага «бет ашар» («бит ачар») дилвр. Нугайларда туйныц икенче кене буген дв «бет ашар туй» («бит ачу туе») дип йертелв. Терекмвннвр бу йола башкарылган кенне «дувак гюню» дип
атыйлар. Киленнец берквнчеген ачу — куп кенв терки халыкларныц туй йоласы эчендв урын алган уртак гадвт. Элек килен, кияу йортына килгвндв йезенв ак (яисв ал) берквнчек капларга тиеш булган. Галимнвр фикеренчв, бу йола — киленне явыз, кара кечлврдвн, куз тиюдвн саклау чарасы Ъвм, влбвттв, килен булып тешквн кызныц саф-лыгына да ишарв итв10. Алай гына да тугел: берквнчек салдыру — кызныц моннан соц башка бер нвселгв кучуен дв белдергвн11. Бу хакта танылган тюрколог С. Абрамзон болай дип яза: «Кыргыз кызлары, беркай-чан да алтай кызлары кебек йезлврен кап-лап йермвгвннвр. Лвкин килен булып тешвсе йортка, авылга беренче мвртвбв килулврендв битлврен «берквнчек» исеме бирелгвн ак тукыма белвн каплап килгвннвр»12. Тереклврдв вле буген дв кыз кияу еенв башына ал яисв кызыл тествге берквнчек каплап тешв. Лвкин кыпчаклар-да (татарларда, кыргызларда, казакъларда), угызлардан аермалы буларак, берквнчек ак теств булган.
I. 4. Каплы камка ерту.
«Идегвй» дастанында безгв бик ук ацла-шылып бетмвгвн мондый юллар да бар:
Каплы камка ерткан йорт.
«Камка» сузе «Татар теленец ацлатма-лы сузлеге»ндв «алтын-кемеш белвн ара-лаштырып суккан тукыма»13, дип бирелв. Хвтта татарларда «кием кисвц камка ки, эче тузмый, тесе уцмый», дигвн бер вйтем дв бар Ъвм аныц кыйммвтле Ьвм чыдам тукыма булгандыр дигвн нвтижв ясарга мемкин. Дастанда, алда курсвтеп утквн юлларга, «биредв гадвт-йола турында суз бара» дип искврмв бирелв. Нинди гадвт-йола турында суз бара соц «Идегвй»дв? Элбвттв, бу гадвт-йола туй вакытында уткврелгвндер, ченки сузлектв «ертыш» сузенец ацлатма-сына карасак, анда: «Кычкырышып-шаяры-шып туй булвге итеп бирелгвн тукыманы ерту йоласы» диелгвн Ъвм мисал итеп татар халык мвкале дв китерелгвн:
Агай-эненец тартышы —
— Туй булэге ертышы14.
Эйтелгвн чыганакта бу сузнец диалект узенчвлеге булуы турында да язылылган.
Башкортларныц туй йолаларына игъти-бар итсвк, аларда килен белвн кияуне ялгыз калдырыр алдыннан уткврелв торган «йыр-тыш басыу» (бусагадан атлап, тукыма естенв басу) яисв «йыртыш йыртыу» (ту-кыма ерту) йоласы бар. Кияу егет, кыз яны-
196;
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
m кepгeнчe, бycaгaдa икe ягыннaн ите жиц-гece тoтып тopгaн кызыл тyкымaны aягы бeлeн epтып, hep ите киceгeн жицгeлepeнe биpepгe тдаш. Tyкымaны epтy — яцa cra-тycкa кyчyнe, бaлaчaктaн бaлигълыккa те-pyнe бeлдepгeн. «^ere^> дacтaнындa дa cyз некъ мeнe 6у йoлa-гaдeт тypындa бap-гaндыp.
Kaзaкъ тyйлapындa дa кaйнaтa еeнe жибepeлгeн бyлeклep apacынa «жыpтыш» дип aтaлгaн тyкымaлap кyeлa. Taтap xan-кындa дa элeк кызлapныц биpнeceнe килeн бyлeгe итeп елeшy ечeн тyкымa race^epe кyeлгaн.
II. Бaлa туу.
Гaилeдe бaлa туу — кeшe тopмышын-дaгы иц бexeтлe, иц дyлкынлaндыpгыч миз-гeллepнeи бepce. «^ererö> дacтaнындa га-hapмaннapныц aтa булу шaтлыгы шaктый кызыклы тacвиpлaнa.
Эcepдe Tyктaмыш xaнныц игeзeк кыз-лapы тугач бeби тye yздыpy кypeнeшe шу-лaй cypeтлeнe:
Tyкmaмышmaй oлы xaн Aнaлыклap aлдыpыn, Caн тяген бaкmыpды. Xaн шзшныг aчmыpды, Kspomon moyfio чочmеpде, Xaннaн xaнны щыlйдыlpдыl, Б^он бте щыlйдыlpдыl, Ty 6umop cyйдыlpдыl. Уmыз квн yен тыды^дыг, ^^ыгк квн myен кыыды^дыг.
(36)
Идeгeй дe, улы тугач, бу i^mbi^Ei вa-кыйганы зypлaп билгели:
Amaлыклap aлдыpыn, Caн тяген бaкmыpды. Aлmыннaн чумок yйдыlpдыl, Kвмешmoн mвбoк ^йды^дыг. Khip кypaен cемoк ummеpде; Khip xypae кamы 6улыip дт, Aлmыннaн cемoк кыыды^дыг. Ty 6umop cyйдыlpдыl, Tyкmaмыlшныlц caнcыз тл — Бapын-югын щыlйдыlpдыl, Ялгыlзыlмa aM^rn mucен дт, влкон беp myй кыыды^дыг. (3l)
Биpeдe теpки xaлыклapдa б^та туган-нaн тоц yraepe тopгaн йoлaныц зapypи peвeштe жиpeнe житкepeп yткepeлгeн булу^: чaгылдыpылгaн.
Xeзep бeби тye ечeн мoтлaк булган гай-бep мoмeнтлapгa туктглыйк.
«
II. 1. Aнaлыклap (aтaлыклap) aлды-py, caн свяген бaктыpy.
Бepeнчece aцлaшылa кeбeк — кыз б^га тyгaч, тepбиячe итeп елкeн xaтыннap чa-кыpылa; иp бaлa тугач, — елган яшьтeгe иpлep anbrna. Э биpeдe тeлгe aлынгaн «caн cеягeн (бaшкa бep oчpaктa — xaн cеягeн) бaктыpy» тypындa eлeгe кaдep aчыклaнмa-гaн.
Бopынгы теpкилep шaмaнлык бeлeн бeйлe бep кигап бapлыгынa ышaнгaннap. Эммa aны, имeш, кeжe aшый heм aндaгы бетeн мeгълyмaт aныц caн cеягeнe кyчe. Шyцa кype дe, кeжeнeц caн cеягeнe кapaп, кeшeнeц Yткeнeн heм килeчeгeн бeлeп бyлa, дип yйлaгaннap. Бу peвeшлe KYpeзeлeк кылу в^улы, кaйбep yзгepeшлep кичepce дe, теpки xaлыклap apacындa гacыpлap бye яшeп килгeн. Ул, xeттa, бopынгы гpeк кетyчeлepeнe дe билгeлe бyлгaн. Бу кypeзeлeк итyнeц тepтибe тyбeндeгeчe: гaдeттe capыкныц, cиpeк oчpaклapдa ^ж^^ц яиce aлap ypынынa бaшкa бep xa^ вaнныц (мeceлeн, чyкчaлap к^кте^ кopeя-лылap иce тюлeньнeц) caн cеягeн aлгaннap. Иц меhимe — xaйвaн яцa cyeлгaн бyлыpгa т^ш. Сеяк кыpыeндaгы итлepнe бик зyp тыpышлык бeлeн юнып aлгaннap heм aны, жaвaп aлыpгa тeлeгeн copaymi yйлaп, yттa кyыpгaннap. Гaлимнep бу теp кypeзeчeлeк-нeц xaйвaн тeнeнeц yзeнe жыйгaн кечe бeлeн бeйлe булуы тypындa cейлилep15. Утra куьфылган caн cеягe чытыpдaп куй-ca, cyгышкa юpaгaннap. Caн cеягe бeлeн фгл aчy тypындa Mexмyт Kaшгapи cyзлeгeндe (XI гacыp) дe eff^e, Pyбpyк язмacындa (XIII гacыp) дa тeлгe aлынa. Фapcы гaлимe heм дeyлeт эшлeклece Peшидeтдин дe yзeнeц язмacындa: «Apгyнныц aвыpyы тypындa бep фикep any ечeн, шaмaннap, yзлepeнeц кaгыйдeлepeнe кype, бep caн cеягeн бик жeнтeклeп тикшepдeлep» — дип язa.
Moнгoллap caн cеягe бeлeн кypeзeлeк итyнe «дaллaжы» дип, теpки xaлыклap иce «ягpынжы» дип aтaгaннap. Coцгыpaк дeвepдe бу peвeштe ф&л aчy Aкcaк Tимep Уpдacындa (Иб^ Гapeбшah язгaнчa), ceфeвилep чopындa Иpaндa heм Уpтa Aзия-гe xac тopмыш-кенкypeшнe yзлepeндe ca^ лaп калган Mиcыp мeмлYKлepeндe дe oчpый. illi eлдa кaзaкълap apacындa ceяxeт ит^н бep pyc пoлкoвнигы дa anap apacындa caн cеягe бeлeн кypeзeлeк иту тypындa язып yтe16. Ул кыфгыз xaлкындa дa кyзeтeлe. Meceлeн, «Mamc» дacтaнындa Maнacныц дycлapыныц бepce mвлгвчу (фaл aчyчы) Kapa Tелeк, икeнчece иce ягъpынчы (кaлaк cеягe бeлeн фЕл aчyчы) Kapa Бeдиш тeлгe aлынa. A. Инaнныц кyзeтyeнчe, Tеpкиянeц Aнaтoлия елeшeндe кaлaк теяге бeлeн фЕл
«ИДЕГЭИ» 4ACTAHbIH4Am KAИБЕР MOTИBЛAP
ачу XX гасырныц 60 елларына кадвр дввам итквн.
«Идегвй» дастанында да Туктамыш хан белвн Идегвй, вти кеше буларак, балалары-ныц килвчвге белвн кызыксынып, сан сея-ген бактыралар. Килвчвктвн хвбвр алу те-лвге — кешелвргв тарихныц ¿вр двверендв хас булган куренеш. Калак сеяге белвн ба-гучылык иту исв татарларда элек тв киц кулланылган. Мвсвлвн, халык ышанулары арасында, «утта куырылган калак сеягенец еске ягы буйга ярылса, эшец (юлыц, ния-тец, гыйшкыц) хверле булыр, вгвр дв инде сеякнец еске ягы ицгв ярылса — хверсез булыр», дип фаразланган. Калак сеяге естенв борчак сибеп ачылган фал тере дв булган, лвкин аныц мвгънвсе онытылган17.
Дастанда «сан сеяген бактыру» диелв. Сан сеяге — гвудв сеяге дигвн мвгънвдв килв. Бу фалны «калак сеяге белвн юрау» дип тв вйтв торган булганнар. «Калак» сузе-нец татар телендв бер ацлатмасы «кервк швкелендв» дип бирелв. Димвк, суз шул ук кервк сеяге турында бара. Бу тер фалны ачучыларгаявырынчы дигвннвр (явырын — арка, калак сеяге, кервк сеяге).
«Идегвй» дастанында мвжуси галвмвт-лвреннвн багу гадвте еш очрый. Мвсвлвн, Туктамыш хан Идегвйнец кем булуын ачык-лау ечен курвзвче Субра жырауны чакыр-та. Алып Кара Тиен дв узенец кем кулын-нан улвчвген багучыдан белуе турында болай сейли:
Гурем кайда — белмэдем, Улемем кемнэн — белмэдем; Бакчыдан багым бактырдым, Фалчыдан фалым ачтырдым, Сынчыдан сыным сынаттым, Анда белдем бу эшне: Мине утергэн ир булсац — Ул син икэн, Идегэй! (103-104)
II. 2. Тэцкэ чачу.
Килгвн кунаклар естенв алтын-кемеш твцквлвр сибу дв борынгыдан килгвн йола-ларныц берсе. Мвсвлвн, Ибне Фазлан свяхвтнамвсендв Болгар падишаЪыныц аларны каршы алырга чыгуы турында «Дицендв твцквлвр бар иде, аларны без-нец еслвребезгв чвчте» — дип яза18.
Твцкв, кайбер галимнвр фикеренчв, бик борынгы чорларда Твцрегв табынуныц бер символы булып торган. Бигрвк тв кемеш твцквгв, ченки кемеш тес кук тесен хвтерлвтв ¿вм борынгы гасырлардан ук Кук Твцре белвн аралашуны белдереп торган. Твцкв чвчу гадвте, гомумвн, куп кенв
бвйрвмнвргв дв хас булган19. Дастанда, мвсвлвн, ШаЪ Тимер дв, кызын коткарып алып кайткан Идегвй янына чыккач шулай эшли:
Илэклэп алтын чэчтерде,
Кврэклэп кемеш чэчтерде.
(111)
Твцкв чвчу, беренчедвн, свламлву, хуш куру, илаЬи затлардан мврхвмвт телву символы булса (гадвттв, сеенечтвн эшлвнгвн), икенчедвн, мул тормышны да курсвтеп ¿вм телвп торгандыр дип, фаразларга мемкин. Э бвлки, монда тимернец магик кечкв ия булып, кара кечлврне юк иту ечен кулла-нылуын да искв алырга кирвктер. Мвсвлвн, Р. А. Солтангврвева язганча, нвкъ менв бу телвк белвн борынгы кешелвр дв, килгвн кунакныц аяк киеменец укчвсе астына твцкв куя торган булганнар (начарлыкныц кеше укчвсендв яшввенв ышанганнар)20.
II. 3. Ту биялар суйдырып туй ясау.
Дастанда бала тугач, ту биялвр суела. Кук Твцрегв ышану системасына хас бул-ган кебек, корбан чалу гадвте куп кенв диннврдв дв очрый. Коръвндв АллаЪе Твга-лвнец: «Без ¿вр еммвт ечен корбан чалуны шаригать кануны итеп кабул кылдык», дигвн сузлвре бар (Хаж сурвсе, 34 аять). Мвсвлвн, скифларда ат ¿вм сарык корбан ителгвн. Кук теркилвр дв бишенче айда уткврелгвн милли ¿вм дини бвйрвмнврдв Твцрегв куп итеп ат ¿вм сарык корбан итквннвр21. Монголларда ¿вм теркилврдв борынгы гасырларда, вле ислам дине кер-гвнче ук, корбан итеп ат чалу киц таралган була.
Болгарларда да елга бер тапкыр Кор-бан кене («кан кен») уткврелгвн. Ул хвзер-ге чвршвмбе кененв туры килгвн. Корбан ителгвн хайван, гадвттв, ак яисв сары теств ¿вм иц вЬвмиятлесе — вле эштв кулланыл-маган, колынламаган булуы шарт ителгвн22. Монголларныц иц яраткан ¿вм хермвт итквн теслвренец дв ак тес булуын вйтергв кирвк. Гомумвн, ак тес байтак диннврдв ¿вм халыкларда сафлык, пакьлек символы бу-лып саналган. А. Инан да ак тесле хайван-нарныц твцрелвр тарафыннан яратылган ¿вм рухларныц да хушына килв торган бу-луы турында яза23. Кыргыз халкыныц «Ма-нас» дастанында да Манас тугач, атасы ак буз бия суйдыра.
Ту бия дигвндвге «ту» сузе исв «колын-ламаган» мвгънвсендв килв. Колынламаган бия яшь булганга курв аныц ите дв йомшак ¿вм твмле була. Идегвй Акбелвкне котка-
198;
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
рып алып кайтканнан соц да, Шаh Тимер ту биялер суйдырып, туй ясый. Килген кунак-ка аш биру йоласыныц да бик борынгы чор-ларга барып тоташуы мегълум. Болгар па-дишаhы, кунакларны уз кеббесене чакы-рып, аларга аш езерлетуе турында Ибне Фазлан да язып калдырган24. Зурдан кубып, межлес-ашлар уткеру гадете Болгар чорын-да ук хас була.
Элек-электен терки халыкларда, бала тугач, ак биялер суелып, аш уткеру гадете — шатлык-сеенеч, бехет китерсен диген телек белен башкарылган25. А. Инанныц фикеренче, терки халыкларда корбан чалу heм акча, яисе берер ашый торган ризык сибу гадете — ул Тецре ризалыгы ечен, аннан ярдем сорап, телеклернец кабул ите-луе ечен де башкарыла торган булган26.
Лекин дастанда Туктамыш хан белен аныц хезметенде булган Идегей уткерген беби туйларында, дережелерге бейле ревеште, кайбер аермалыклар чагылыш тап-кан. Игезек кызлары тугач Туктамыш хан бейремне шулай уткере:
Ханнан ханны щыйдырды, Утыз квн уен кылдырды, Кырык квн туен кылдырды.
(36)
Мондый туйны дастанда бары тик та-гын бер кеше — шулай ук хекемдар булган Шаh Тимер гене уздыра ала. Кызы Акбелек Кара Тиен Алыптан коткарылгач ул шун-дый межлес оештыра:
Ша!г Тимернец сансыз кол — Барын-югын щыйдырды, Ту биялер суйдырды, Утыз квн уен кылдырды, Кырык квн туен кылдырды. (112)
Идегей исе, улы Норадын тугач уткерген беби туе турында, болай ди:
Син туганда, Норадын, Ту биялер суйдырдым, Алты квнлеп аш биреп, Галимнерне туйдырдым, Щиде квнлеп аш биреп, Ятимнерне туйдырдым... (194)
Куренгенче, Идегей уз хелене куре туй уздыра heм, иц eheмиятлесе, ул анда галимнерне де жыярга, ятимнерне де сеендерерге онытмый. Биреде инде Идегейнец кешелек-лелеге белен бейле куркем сыйфатлары ачыклана. Некъ моца охшаш момент «Ма-
нас» дастанында да бар — Манасныц атасы, улы тугач, туймаганнарны туйдыра, ачларга аш бире:
Щентекке сигез бия чалган, Туймаганны туйдырган, Тербияле хайваннарны суйган, Ач булганнарны туйдырган.
Халыкка хезмет иту, аны олылау, сый-лау — терки дастаннарда юмартлык чагы-лышы булып тора. Каhарманнарныц мон-дый юмартлыгын «Угыз» дастанында heм «Дедем Коркыт китабы»нда да куререге мемкин.
II. 4. Исем кушу.
Терки халыклар арасында исем кушу
— борынгыдан киле торган иц куркем йо-лаларныц берсе. Ул «Идегей» дастанында жирене житкереп башкарыла. Меселен, Туктамыш ханныц уз кызларына исемнер кушу шулай ейтеле:
Олы кызы айга тиц — Атын куеп Ханеке, Квче кызы квнге тиц — Атын куеп Квнеке, Куцелен анда тындырды.
(36)
Идегей де улына мегънеле исем куйды-
ра:
Хан каршында туды дип, Атын Норадын куйдырды.
(37)
Борынгы йола буенча, балага исемне атасы куша. Без моны алтай дастаны «Ма-гадай-Кара»да да куребез: Алтын-Тарга, баласына исем кушу ечен, иренец аудан кайтуын кете27. Кайбер дастаннарда бала-га исемне Хызыр куя. «Идегей» дастанын-да исе яца туган кызларына исемнерне Тук-тамыш хан, улына — Идегей куша.
Исемне балага изге телеклер телеп, зур еметлер баглап кушканнар. Бу—аерым бер eheмияткe ия булган йола. Балага исем кушу йоласы да тамырлары белен бик борынгы чорларга барып тоташа: кешелер еле тел яралган деверде ук ейбернец исеме жисе-мене туры килерге тиеш дип уйлап, денья-да heр нерсеге — жансыз ейберлерге, те-реклек иялерене, кешелерге исемне, алар-ныц берер узенчелеклереннен чыгып куш-каннар28. Борынгы hинд чыганагында ««исем
— кешелернец тормышларындагы иц eheмиятле нерседер. Исем кешенец язмы-шын билгели. Исеме белен кеше шеhрeт-дан казана. Шуца куре, исем кушу йоласы
«ИДЕГЭИ» ДАСТАНЫНДАГЫ КАИБЕР МОТИВЛАР
199
— иц зур мактауга лаек йоладыр», диелв29.
Гадвттв, яца туган баланы айга, кенгв (ягъни кояшка), нурга, йолдызга тицлвгвннвр. «Идегвй» дастанында телгв алынган исемнврнец, бетенесе диярлек, терки чыгышлы — Котлыкыя, ^антимер,
Кобагыл, Идегвй, Туктамыш, Урман, Суб-ра, Кара Тиен, Тимер, Норадын, Айтулы, Акбелвк, Ивникв, Ханвкв, Кенвкв, Ж^анбай. Хвтта гарвп теленнвн кергвн Кадыйр исе-менв дв терки компонент «бирде» кушыл-ган.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Идегвй. Татар халык дастаны. - Казан, 1988. - 254 б. (Мисаллар влеге чыганактан алынды Ьэм бит саннары шуннан курсвтелв. — Ч. З.-Ч).
2. Сулейманова-Валеева Г. Типология взаимодействия художественной культуры татар в системе «Восток — Запад» // Tatarica. Звездный час татарской истории. - Казань, 1997. - С. 113.
3. Jean-Paul, R. Türklerin ve Mogollarin Eski Dini / Qeviren A. Kazancigil. - Istanbul, 1998. - 2 baski. -S. 14.
4. Inan, A. Tarihte ve Bugün §amanizm. - Ankara, 1995. - S. 11-12.
5. Ergun, M. Alip Manas. - Ankara, 1998. - S. 102.
6. Inan, A. Makeleler ve Incelemeler. - Ankara, 1987. - Cilt 1. - S. 140-141.
7. Ögel, B. Türk Mifolojisi. - Ankara, 1993. - Cilt 1. - S. 105.
8. Tagi, G. Kazak Türklerinde Evlenme Gelenegi // Bitirme Qalüjmasi (yayimlanmami§). - Mugla, 2004. -S. 26.
9. Баязитова Ф. Гомернец еч туе (Татар халкыныц гаилэ йолалары). - Казан, 1992. - Б. 115.
10. Cingoz, S. M. Anadolu'nun Bazi Yorelerinde Gerdek Sabahi G eline Ilgili Adet ve Uygulamalar Üzerine Bir Atlas Denemesi // V. Villetlerarasi Türk Halk Kültürü Kongresi. Gelenek Gorenek Inan?lar Seksiyon Bildiriler. - Ankara, 1997. - S. 349.
11. Султангареева Р. А. Башкирский свадебно-обрядовый фольклор. - Уфа, 1994. - С. 99.
12. Akmataliev, A. Kirgiz Folkloru ve Tarühü Kaharmanlar // Atatürk Kültür Merkezi Ba^kanligi Yayinlari.
- Ankara, 2001. - S. 79-81.
13. Татар теленец ацлатмалы сузлеге. 3 томда. - Казан, 1979. - 2 т. - Б. 37.
14. Татар теленец ацлатмалы... - Казан, 1977. - 1 т. - Б. 33.
15. Jean-Paul, R. Türklerin ve Mogollarin... - S. 74-75.
16. Ibid. - S. 75-76.
17. Татар мифлары. - Казан, 1996. - Б. 267, 269.
18. Фэхретдинов Р. Болгар вэ Казан тереклэре. - Казан, 1993. - Б. 67.
19. Султангареева Р. А. Указ. соч. - С. 10, 23.
20. Там же. - С. 71.
21. Turan, O. Sel?uklu Tarihi ve Türk Islam Medeniyeti. - Istanbul, 1980. - 3 baski. - S. 401.
22. Jean-Paul, R. Türklerin ve Mogollarin. - S. 194.
23. Inan, A. Tarihte ve Bugün §amanizm... - S. 101.
24. Фвхретдинов Р. Курс. хез. - Б. 67-68.
25. Yildiz, N. Manas Destani ve Kirgiz Kültürü ile Ilgili Tespit ve Tahliller. - Ankara, 1995. - S. 252.
26. Inan, A. Eski Türk Dini Tarihi. - Istanbul, 1976. - S. 46-54.
27. Маадай-Кара. Алтайский героический эпос. - Горно-Алтайск, 1995. - С. 25.
28. Звкиев М. Исеме дисеменв туры килсен // Саттаров Г. Ф. Татар исемнвре сузлеге. - Казан, 1981.
- Б. 3.
29. Рандей П. Б. Древнеиндийские домашние обряды. - М., 1982. - С. 87.
Чулпан Зарипова-Четин,
филология фэннэре кандидаты, Мугла университеты доценты (Теркия)
РЕЗЮМЕ
В статье доцента университета г. Мугла (Турция) Ч. Зариповой-Четин рассматриваются некоторые семейно-бытовые мотивы, нашедшие отражение в тексте дастана «Идегей». Они анализируются в контексте устного народного творчества отдельных современных тюркских народов.
200:
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
