CC BY
1Антропонимнарга нигезлвнеп барлыкка килгэн татар фамилиялэре
Фамилия антропонимик кате-гориялэр арасында аерым бер урын алып тора. Телэсэ нинди телгэ караган фамилиялэрнец лексик нигезлэре тел елкэсенэ караган галим-нэрне генэ кызыксындырып калмый-ча, башка кешелэрнец дэ игътибарын узенэ ^элеп итэ.
Татар фамилиялэренец эчтэлеге гаять бай Ьэм кызыклы. Фамилиялэр ясалу ечен теп лексик чыганак булып исем, кушамат, этноним Ьэм топоним-нар хезмэт итэ. Лексик-семантик яктан караганда, антропонимнарга нигез-лэнеп барлыкка килгэн фамилиялэр аеруча кызыклы. Аларны ачыклау ечен мэ^усилек ышануларына, йолаларына нигезлэнеп барлыкка килгэн исемнэр-дэн ясалган фамилиялэрне кузэтеп утик.
Мэ^усилек ышанулары борынгы дини тешенчэлэрне китереп чыгарган. Шулардан иц беренчесе булып тоте-
»
мистик ышанулар санала, алар кеше-гэ исем бирудэ зур роль уйнаганнар. Тотем куренеше борынгы халыклар-ныц этногенез мэсьэлэлэренэ примитив, мистик карашларын чагылдыра. Борынгы кешелэр ыру-кабилэгэ, яисэ бетен бер халыкка нигез салучы кеше-не хайваннардан яки кошлардан туган дип санаганнар1. Кытай чыганаклары-на таянып, Л. Н. Гумилев терки халык-ларныц Ьэм монголларныц бабалары буредэн, э Тибет халыкларыныц — маймылдан туган булуына ышанган-нары турында яза2.
Казан татарларыныц кан-кардэш бабалары болгарлар да узлэренец килеп чыгышлары турында, башка борынгы халыклар кебек ук, бик примитив фи-кер йерткэннэр. Алар ыру-кабилэ баш-лангычында ниндидер хайван-баба тора дип уйлаганнар.
Борынгы терки чорда ук таралган генеалогик риваятьлэрнец берсен-
--------------------------ф-
дэ Ьуннарныц зур бер сазлык янында дошманнар тарафыннан кырып бете-релулэре хакында суз бара. Бу сугыш-та ун яшьлек бер малай гына исэн кала. Дошманнар аны табып алып, уц кулын, бер аягын чабып езэлэр Ьэм бер кузен чокып чыгарып, сазлыкка ташлыйлар. Улемгэ дучар ителгэн бу малайны ана буре табып, тэрбиялэп устерэ. Ун ел-дан соц, дошманнар белэн сугышта бу егет утерелэ. Э ана буре таулар белэн эйлэндереп алынган далага кереп яшеренэ Ьэм анда ун ир бала туды-ра3. Шуннан терки кабилэнец тарихы башлана. Буре тотемы терки-монгол кабилэлэре, халыклары атамаларында, кеше исемнэрендэ, фамилиялэрдэ ча-гылыш тапкан.
Терки кабилэлэрне берлэштереп,
VI йездэ Терки каганлыкка ашин ыруыннан чыккан Ашин нэселе ни-гез сала. Борынгы монгол телендэ «ашин» сузе «буре» тешенчэсен бел-дергэн. «Буре» мэгънэсенэ ия булган Ашин, Ашан дигэн кеше исемнэре болгар-татарларда да кулланылыш-та йергэн. Бу исемнэр Ашин, Ашанов фамилиялэрендэ сакланган. Борынгы терки ашин ыруы атамасына, куплек кушымчасы «т» кушылып, «ашыт» (бурелэр) кабилэсенец исеме барлык-ка килэ. Бу кабилэнец бер елеше IV-
VII гасырларда, башка терки кавемнэр белэн бергэ, Казан артына килеп чык-кан Ьэм монда Иллэт елгасына коючы Ашыт суына уз исемен биргэн булса кирэк. Иске Ашыт, Яца Ашыт, Ашыт-баш дигэн татар авыллары атамалары-ныц килеп чыгышы шушы елга исеме белэн бэйле. Ашыт исеме болгар кабер ташы язмаларында да очрый.
Буре сузенэ куплек кушымчасы «т» ялганып, монгол халыклары тер-кеменэ карый торган бурят (бурелэр) халкыныц атамасы барлыкка килгэн. Башкорт этнонимы да «баш» + «корт» (буре) компонентларыннан гыйбарэт. Терки теллэрнец угыз теркеменэ карый торган терек, терекмэн, азэрбай^ан, гагауз теллэрендэ корт сузе хэзер дэ буре мэгънэсендэ кулланыла. Хэзер-ге татар телендэ парлы кош-корт сузе
^ыйма мэгънэдэ: 1) йорт кошлары; 2) терле киек кош, вак ^анвар тешен-чэлэрен белдеру ечен кулланыла4.
Болгар-татарларда «буре» сузен изге, илаЬи сузгэ санап, кешегэ исем итеп биру йоласы барлыкка килгэн. Ир бала туганда ук тешле булып туса, яки тугач озак вакыт теш чыкмый торса, аца Буре исеме биргэннэр. Шушы ^ирлектэ тарихи антропонимиконы-бызда Буре, Буребай, Байбуре, Башбу-ре, Бурекэй, Бурехан исемнэре урын алган. Бу исемнэрдэн Буриев, Байбу-рин, Буркиев, Буркеев фамилиялэре ясалган.
Борынгы терки телдэ буре сузе-нец синонимы булып йергэн кашгар, кашкур, корт, ашан, чаны (соцгы ике-се монгол теленнэн) сузлэрен ир ба-лаларга исем итеп кушканнар. Шушы ^ирлектэ Кашкарев, Чанышев, Куртов, Куртаев, Куртбаев фамилиялэре барлыкка килгэн.
Кайбер болгар кабилэлэре узлэре-нец эттэн килеп чыкканнарына ышан-ганнар. Борынгы терки халыкларныц кубесендэ эт культы булган. Дунай болгарлары, хэзэрлэр, Идел болгарла-ры, соцрак чувашлар, Казан татарла-ры этне усал-яман кечлэрдэн саклый торган изге хайван итеп санаганнар, аца аерым хермэт курсэткэннэр. Кеше кумгэндэ, йорт салганда, борын-гы терки мэ^уси гадэт буенча, этне корбан итеп чалганнар. Эт бинаны усал кечлэрдэн саклый, аларны куып ^ибэрэ, дигэн ырымнарга ышанып, Идел болгарлары йорт нигезенэ эт ку-меп калдыра торган булганнар. Болгар дэулэте чорында салынган куп кенэ ташпулат нигезеннэн археологларныц эт сеяклэре, эт рэсеме тешерелгэн аму-летлар табуы шул турыда сейли.
Болгар-татарларда, эт культына нисбэтле ир бала талымсыз, авыру-ларга бирешми торган булсын дигэн телэктэн чыгып, «эт» тешенчэсен
белдергэн кечек, канчык, энчек, но-гай (монгол теленнэн), энэк, эче йыт, барак, кепэк-кубэк сузлэре кеше исеме булып йергэн. Алардан ир-ат исем-нэре, фамилиялэр барлыкка килгэн.
А
у\ ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ --------—-------------
Мэсэлэн, Кубяков, Кибяков, Кучуков, Нугаев, Нагаев.
Борынгы заманнарда болгар-та-тарларда хайваннарны: буга (угез), аю, арыслан, сыртлан, кабан, каплан, бо-лан, борындык, бурсык, кама, кондыз; кошларны: ябалак, куке, кугэрчен, карга, саескан, тукран, чыпчык, беркет, тургай; балыкларны: чабак, ташбаш, чуртан, чегэ Ьэм башкаларны изге итеп санау, аларны илаЬи кечкэ ия булган тереклек дип карау белэн бэйлэнеш-ле, асылларында элеге хайваннарга, кошларга, балыкларга нисбэтле берэр мотив яткан кеше исемнэре барлыкка килгэн. Мондый исемнэр нэсел-ыру кушаматларына, фамилиялэргэ, авыл атамаларына эверелеп, безнец кеннэр-гэчэ килеп ^иткэннэр.
Бога~буга~бука сузе борынгы терки телдэ «угез» тешенчэсен белдергэн. Буга тотемына нисбэтле Ьэм ир бала-ныц угез кебек кечле, куэтле булуын телэу йоласы нигезендэ, терки халык-лар «буга» сузен исем итеп биргэннэр. Борынгы терки телдэ Буга, Бугахан исемнэре кулланылышта йергэн. Буга исеме татарларда Букаев, Мукаев, Бугаев, Буков, Букин фамилиялэрендэ сакланган.
Татарларда олы аганы хермэт итеп, «аю бабай» дип атау гадэте бар. Мон-да аюны беренче бабай дип санау, аюга табыну чагылыш тапса кирэк. Аю тотемы Ьэм ир баланыц аю кебек таза-нык, кечле булуын телэу йоласы ниге-зендэ болгар-татарларда Аю, Аюбай, Аюби, Аюкай, Аюкач, Аюташ, Аюхан исемнэре барлыкка килгэн Ьэм урта га-сыр азакларына кадэр кулланылышта йергэн. Татар фамилиялэре арасында Аюбаев, Аюбиев, Аюбеев, Аюкаев фа-милиялэрендэ элеге исем компоненты сакланган.
Электэн терки халыкларда арыслан кеч Ьэм елгырлык, гайрэт Ьэм затлы-лык символы булып санала. Болгар-та-тарларда «арыслан» сузеннэн ясалган «сыртлан» сузе дэ кеше исеме булып йергэн. Шуца нисбэтле Арысланов, Сартаков, Сыртланов, Байсыртланов, Сыртланбеков, Сыртаков, Сыртаев,
Сыртиев фамилиялэре ясалган.
Татарларда яратып асралган йорт хайваны — атныц терле атамалары да, тотемистик ат культы тээсирендэ, кеше исеменэ эверелгэн Ьэм шуца нисбэтле барлыкка килгэн фамилиялэрдэ сакла-нып калган: Субаев (субай — хэрби ат), Байталов, Юртаков, Аргамаков, Чапта-ров, Юргин, Юргатаев.
Кыргый хайваннарны Ьэм кошларны гомумилэштереп атаучы зоология терминына нигезлэнеп, борынгы за-маннарда Киек, Киекбай, Киекхан ке-бек кеше исемнэре ясалган. Болардан Киеков, Киюков, Куеков, Киекбаев, Киекханов кебек фамилиялэр барлык-ка килгэн.
Ир баланыц кыю, батыр, ^итез бу-луын телэп, ау кошы атамасын да исем итеп кушу йоласы булган. Шушы то-темистик йолага нисбэтле рэвештэ борынгы заманнарда Беркет, Лачын, Каракош (беркет), Алчын, Чэркэс, Шоцкар, ШаЬбаз (фарсы телендэ беркет), ШаЬин (фарсы телендэ аксыл тестэге лачын) исемнэре барлыкка кил-гэн. Аларга нигезлэнеп Беркутов, Ал-чинов, Лачинов, Шонкарев, ШаЬбазов, Шагинов, Черкасов фамилиялэре бар-лыкка килгэн.
Терки халыкларныц имэн, тирэк, карагач, карагай, карама, нарат, артыш, каен, арча, тал усемлек агачларын изге итеп санаулары нэти^эсендэ лингвистик асылларында теге яки бу фитоним яткан кеше исемнэре барлыкка килгэн: Имэнбаев, Имэнголов, Юмангулов, Имэнэев, Имэнбэков, Имэнэй, Байти-рэков, Иштирэков, Куштирэков, Кара-ма, Камышев.
Борынгы заманнарда болгар-та-тарлар терле минерал Ьэм металлар-ны илаЬи кечкэ ия дип санаганнар, изгелэштергэннэр. Металл, минерал-лар, алардан ясалган тормыш-кен-куреш эйберлэре Ьэм сугыш коралла-ры (мэсэлэн, балта, ат дагасы, кылыч, сецге, ук, урак, хэн^эр) усал кечлэрне куркыта, аларны кешегэ якын ^ибэр-ми, дип ышанганнар. Шушы ^ирлектэ, усал кечлэр бала янына килмэсен, ул авыруларга бирешмэсен, сэламэт бу-
АНТРОПОНИМНАРГА НИГЕЗЛЭНЕП БАРЛЫККА КИЛГЭН
ТАТАР ФАМИЛИЯЛЭРЕ
лып уссен дигэн телэктэн чыгып, каты, нык минерал Ьэм металл исемнэрен, алардан ясалган эйбер атамаларын ба-лага исем итеп биру йоласы барлыкка килгэн. Мэсэлэн, Ташев, Исэнтиев, Бакыров, Балтаев, Балтин, Балтанов, Балтакулов, Балтуков, Алтынбаев, Ти-мербаев, Тимерясов, Биктимеров фа-милиялэре бар.
Исемнэребезнец аерым елеше ани-мистик карашларга — Ьэр эйбернец ^аны бар дип ышануларга нисбэтле рэвештэ барлыкка килгэн. Бик бо-рынгы заманнардан бирле кешелэр табигатьтэге тере Ьэм тере булмаган эйберлэрнец ^аны бар, ^ан мэцге яши дип уйлаганнар. Шул сэбэпле, «^ан» тешенчэсен белдерэ торган сузлэр кертеп, исемнэр биргэннэр. Борынгы татар антропонимиясендэ дэ, анимистик ышанулар тээсирендэ, «^ан» тешенчэсен белдеруче сузлэр чагылыш тапкан кеше исемнэре урын алган. Чал тарих дэвамында татар те-лендэ «^анны» белдерэ торган ен, ерэк~езэк~узэк (ер-ез-уз-ур, уз), ыз, кот, ^ан, рух тешенчэлэре Ьэм алар-га менэсэбэтле барлыкка килгэн кеше
исемнэренец синонимик оялары пэйдэ булган.
Борынгы терки телдэ «кот» сузе, «^ан» тешенчэсе белэн бергэ, «бэхет», «шатлык» мэгънэлэрен дэ белдерэ. Кот — бэхет, шатлык, байлык белэн тицлэштерелгэн. Исэн-иминлек, ях-шылык, бэхет-шатлык, байлык телэу белэн бэйле рэвештэ борынгы терки телдэ Ьэм иске татар телендэ Кутлуг, Котби, Котлыбэк, Котлыкай, Котлы-бекэш, Котчы Ьэм башка исемнэр барлыкка килгэн. Шуннан Кутчин, Кут -син, Котлин, Кутлин, Кутуков, Кутыев, Котаев, Кутаев фамилиялэре ясалган.
Татар телендэ фарсы теленнэн кергэн «^ан» сузе татар антропони-миясенец шактый актив лексемала-рыннан санала. Ул байтак кына кушма тамырлы кеше исемнэрендэ беренче Ьэм икенче компонент булып килэ. Мондый тезелешле исемнэрдэн шак-тый куп фамилиялэр барлыкка килгэн. Мэсэлэн, Еникеев, Еники, Тимер^а-нов, Биланов, Бикманов, Гариф^анов, Ахун^анов, Сэлим^анов, Закир^анов, Сэет^анов, Хэким^анов, Салих^анов, Эмир^анов h. б.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Гумилев Л. Н. Хунны в Китае. - Москва, 1974. - 236 с.
2. Шунда ук.
3. Шунда ук.
4. Гумилев Л. Н. Древние тюрки. - Москва, 1967. - С. 15.
Зилина Хуснуллина, филология фэннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ
Публикация кандидата филологических наук З. Хуснуллиной содержит анализ этимологии татарских фамилий.
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ -----—------------
