Научная статья на тему 'OLD TURKIC PERSONAL NAMES IN THE TATAR ONOMASTICON'

OLD TURKIC PERSONAL NAMES IN THE TATAR ONOMASTICON Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
73
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТАТАРСКИЕ ЛИЧНЫЕ ИМЕНА / АНТРОПОНИМИКА / ДРЕВНЕТЮРКСКИЕ ИМЕНА / ОРХОНО-ЕНИСЕЙСКИЕ ПАМЯТНИКИ / TATAR PERSONAL NAMES / ANTHROPONYMY / OLD TURKIC NAMES / ORKHON-YENISEI MONUMENTS

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хазиева Гузалия Сайфулловна

В статье анализируются особенности функционирования древнетюркских личных имен в татарском ономастиконе. Материалом исследования выбраны опубликованные тексты орхоно-енисейских памятников. Исследователи данных памятников до сих пор ограничивались лишь изучением палеографических проблем и попутно обращались к осмыслению отдельных антропонимов в орхонских и енисейских надписях. Однако до настоящего времени в тюркологии отсутствуют комплексные монографические исследования личных имен в орхоно-енисейских памятниках, выполненные в диахроническом аспекте. Автором отмечается, что описание развития и становления современных тюркских языков, в том числе их антропонимических систем, - это результат выявления общности и различий именника того или иного тюркского народа, чья антропонимическая система складывалась в течение тысячелетий - в процессе консолидации этноса с родственными и неродственными этносами. В статье показано, что в древнетюркской системе личных имен отразились ступени развития и формирования государственного строя тюркских народов, историческое развитие их языков. Рассмотрены особенности древнетюркского пласта личных имен, который проявляется в единой связи тюркских этнических групп эпохи орхоно-енисейских памятников. Обнаруживаются параллели между татарскими и тюркскими именами в других языках. Установлено, что соответствующие тюркоязычные этносы со времен первых письменных памятников уже достаточное время существовали отдельно друг от друга, что и заложило основы их антропонимической дивергенции. У древних тюрков имена давались при рождении, после рождения: в юности, в молодости, в старости. Имена, полученные при рождении, назывались «ада атым», «оглан атым», полученные после рождения - «эр (ир) атым», их получал любой юноша, достигший определенного возраста. Каждый воин обозначался термином эр (ир), получение которого было связано с обрядом инициации, которому предшествовало совершение юношей охотничьего или воинского подвига. К имени уже получившего мужское имя присоединяются различные титулы, указывающие на его известность или место в военно-административной иерархии каганата. В статье рассматриваются различные названия титулов, присоединяющихся к именам, полученным при рождении. В древнетюркской культуре именования изменение титула человека, повышение по социальной лестнице становилось причиной переименования. Резюмируя, следует сказать, что титулярные названия играли важную роль в образовании личных имен в древнетюркском языке.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «OLD TURKIC PERSONAL NAMES IN THE TATAR ONOMASTICON»

Аннотация

В статье анализируются особенности функционирования древнетюркских личных имен в татарском ономастиконе. Материалом исследования выбраны опубликованные тексты орхоно-енисейских памятников. Исследователи данных памятников до сих пор ограничивались лишь изучением палеографических проблем и попутно обращались к осмыслению отдельных антропонимов в орхонских и енисейских надписях. Однако до настоящего времени в тюркологии отсутствуют комплексные монографические исследования личных имен в орхоно-енисейских памятниках, выполненные в диахроническом аспекте. Автором отмечается, что описание развития и становления современных тюркских языков, в том числе их антропонимических систем, - это результат выявления общности и различий именника того или иного тюркского народа, чья антропонимическая система складывалась в течение тысячелетий - в процессе консолидации этноса с родственными и неродственными этносами. В статье показано, что в древнетюркской системе личных имен отразились ступени развития и формирования государственного строя тюркских народов, историческое развитие их языков. Рассмотрены особенности древнетюркского пласта личных имен, который проявляется в единой связи тюркских этнических групп эпохи орхоно-енисейских памятников. Обнаруживаются параллели между татарскими и тюркскими именами в других языках. Установлено, что соответствующие тюркоязычные этносы со времен первых письменных памятников уже достаточное время существовали отдельно друг от друга, что и заложило основы их антропонимической дивергенции. У древних тюрков имена давались при рождении, после рождения: в юности, в молодости, в старости. Имена, полученные при рождении, назывались «ада атым», «оглан атым», полученные после рождения - «эр (ир) атым», их получал любой юноша, достигший определенного возраста. Каждый воин обозначался термином эр (ир), получение которого было связано с обрядом инициации, которому предшествовало совер-

УДК 811.512.145'373.23 +39 (512.145)

Татар ономастиконында борынгы терки исемнэр

Г. С. Хащиева,

Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты, Казан шэк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

Old Turkic personal names in the Tatar onomasticon

G. S. Khaziyeva,

G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

шение юношей охотничьего или воинского подвига. К имени уже получившего мужское имя присоединяются различные титулы, указывающие на его известность или место в военно-административной иерархии каганата. В статье рассматриваются различные названия титулов, присоединяющихся к именам, полученным при рождении. В древнетюркской культуре именования изменение титула человека, повышение по социальной лестнице становилось причиной переименования. Резюмируя, следует сказать, что титулярные названия играли важную роль в образовании личных имен в древнетюркском языке.

Abstract

The article analyzes the peculiarities ofthe functioning ofthe Old Turkic personal names in the Tatar onomasticon using the example of the published texts of the Orkhon-Yenisei monuments. Up to now the researchers of these monuments have been restricted to the study of paleographic problems and simultaneously conceptualized certain anthroponyms in the Orkhon and Yenisei inscriptions. However, in Turkology still there are no comprehensive monographic studies ofpersonal names in the Orkhon-Yenisei monuments in terms of diachronic aspect. The author notes that the description of the development and formation of modern Turkic languages, including their anthroponymic systems, is the result of revealing their common traces and differences in the mark of a certain Turkic nation, the anthroponymic system of which was formed for thousands of years during the consolidation of an ethnic group with kindred and non-kindred ones. The article shows that the Old Turkic system of personal names reflected the stages of development and formation of the state system of the Turkic peoples and historical development of their languages. The work considers peculiarities of the Old Turkic layer of personal names which is manifested in a single connection of the Turkic ethnic groups belonging to the period of Orkhon-Yenisei monuments. The author finds parallels between Tatar and Turkic names in other languages. It is stated that the related Turkic ethnic groups existed separately from each other since the time of the first written monuments which laid the foundation for their anthroponymic divergence. Old Turks' names were given at birth or after birth - in youth, younger days and in old age. The names received at birth were called "ada atym" and "oglan atym", the ones received after birth - "er (ir) atym" which were given to any young man of a certain age. Each warrior was denoted by the term "er (ir)", the receipt of which was associated with the rite of initiation having been preceded by the accomplishment of a hunting or military feat by a young man. Having received a man's name, various titles were attached to it, indicating his fame or place in the military-administrative hierarchy of the Kaganate. The article describes various title names attached to the names obtained at birth. In the Old Turkic culture of naming the change of a person's title or rising on the social scale became the reason for renaming. In summary, it should be noted that title names played an important role in the formation of personal names in the Old Turkic language.

Ключевые слова

Татарские личные имена, антропонимика, древнетюркские имена, орхоно-енисейские памятники.

Keywords

Tatar personal names, anthroponymy, Old Turkic names, Orkhon-Yenisei monuments.

Татар теле Yзeнeц Yceшeндэ озын hэм катлаулы юл уткзн. Аньщ Yсеше терки халыкларньщ усеше белэн тыгыз карала. Теркилэрнец безнец эрага кадэр III-II мецьеллыкта яшэгэнлеклэре билгеле. Аларныц Yзлэрeнэ генэ хас теле, мэдэнияте, яшэу рэвеше булуы мэгълум. Теркилэр куккз, кояшка, айга табынып яшэгэннэр. Аларныц бердэнбер Алласы - Тэцре булган. Борынгы теркилэр тэцречелек культына буйсынганнар. Борынгы теркилэрнец тирэ-юнь чынбарлыгына булган кузаллаулары,

табигый ки аларныц антропонимик системаларына тзэсир итми калмый. Борынгы терки исемнэр катламы формалашканда, Ьэм телнец тарихи Yсеш узенчзлеклзрен терле субстрат, адстрат элементларныц бзйлзнешен уз эченэ туплап, терки халыкларыныц дэулэтчелеклэрен барлыкка китергзн Ьзм аларныц усеш этапларын да чагылдыр-ган катлаулы бер системасын булдырган. Борынгы терки катлам исемнэре терле дэрэж;элэрдэге, бердэм комплекстагы терки этник теркемнэрнец (болгар, кыпчак, угыз, карлук, уйгыр-угыз, кыргыз-кыпчак) узара бэйлэнеше белэн узенчэлекле. Татар антропонимикасыныц терки катламы терки теллэр усеше чорларында (Борынгы терки чорда, ягъни (V-Х гасырлар), Урта терки чорда (X-XV гасырлар), Яца терки чорда (XV-XX гасырлар) формалашкан Ьэм, шул нигездэ, халыкныц рухи Ьэм матди мэдэниятен тулы итеп чагылдырган. Терки халыкларда антропонимнарныц беренче урнэклэре орхон-енисей, уйгыр язмаларында билгелэнэ. Безнец эрага кадэр VIII-VI гасырларда Yзэк Азияне, Теньяк Кытай, Монголия, Себер, Казахстан, елешчэ Иран дирлэрен Y3 эченэ алган Терки каганлык - терки халыкларныц дэYЛЭте тезелэ. Терки каганлык чоры - гомумтерки мэдэниятнец оешып бетеп, узенэ курэ бер борынгы классик усешкэ ирешкэн вакыты. Шул чорда тэмам оешып жцткэн тэцречелек терки халыкларда ислам дине кабул ителгэнче гамэлдэ була1. Татар исемнэренец борынгы терки катламы тэцречелек концепциясендэ кеше Ьэм табигать стихиясе бэйлэнешен характерлый. Кеше Ьэм табигать бэйлэнеше турыдан-туры Кук-тэцре атрибутларын-нан саналган кояш, ай, йолдызлар культы атамаларыннан ясалган борынгы терки ир-ат исемнэрендэ чагыла. Мэсэлэн, бугенге кендэ дэ татарларда, башкортларда2, тереклэрдэ3, узбэклэрдэ4, казакъларда5 ай, кук-гек, офык, кен, тац кебек антропо-компонентлардан ясалган ир-ат исемнэре борынгы терки катлам ир-ат исемнэренэ карыйлар. Шулай ук космонимия, терле табигать куренешлэре атамалары нигезендэ ясалган ир-ат исемнэре борынгы катлам исемнэрен тэшкил итэлэр.

Тэцре - терки халыкларда синкретик куренеш. Ул, фэлсэфи субстанция була-рак, Ьэрнэрсэ Ьэм Ьэрнэрсэне барлыкка китерунец сэбэбе булып тора Ьэм, теистик субстанция буларак, нэсел башы, яхшылык Ьэм яманлык чыганагы да (Тэцребиргэн ! ). Руник язмаларда чынбарлык Тэцре тарафыннан яратылган дип языла. Тэцре - борынгы терки деньяныц югары хакимлеккэ ия кече. Теркилэр аны Кук-тэцре дип тэ атаганнар. Космосныц бер елеше, Тэцре буларак, руник текстларада «kök tenri» дип аталган Ьэм борынгы терки чыганакларда терле формада чагылыш таба, kök (kök qalyq, qalyq «Ьава»); шуца курэ аныц тагы бер мэгънэсе якын кук йезе, кошларга якын кук йезе белэн дэ бэйлэнешле ацлатыла6. Борынгы терки дини кузаллаулар буенча Тэцре - ул, беренче чиратта, Кук тэцресе. Тэцре деньядагы Ьэрнэрсэ белэн, кеше язмышы белэн идарэ итэ. Борынгы кеше галэмне яраткан Кук-тэцрегэ буйсына7. Билге каганнныц кече улыныц исеме Кук-тэцрегэ бэйле - орТэцре каган (734-741 еллар). Борынгы кеше галэм, хаос, диЬанны тудырган кук алласына буйсына, Тэцре кулында яши. ИлаЬи кечнец атамасы булган Тэцре сузе8 татар исемнэрендэ (Тэцребиргэн, Тэцребирде, Тэцрегол) Ьэм башкалар да кулланылган Ьэм казакъ9, узбэк10, кыргыз11, терек12 Ьэм башка терки халыкларныц уртак хэзинэсен тэшкил иткэн. Р. Эхмэтьянов чыцгыз исеменец этимологиясен тэцре атамасына бэйле карый. Аныц фикеренчэ, чынгыз < тыцыр < тацыр рэвешле фонетик узгэрешлэр кичереп, «кук алласы» дигэн мэгънэне белдерэ13.

Купсандагы антропонимик берэмлеклэр Култэгиннец Зур Ьэм Кече язмаларында (732 ел), Билге каганга (Могыйлэн ханга) (735), Теньюкукка (712-716), Кол Чурага (759), Енисей язмалары чыганакларындагы ядкэрлэрдэ сакланып калган. Бу язмаларда, антропонимик системадан тыш, борынгы теркилэрнец яшэгэн урыннары,

беренче терки дэYЛэтлэр, ил башлыклары, аларныц сэясэте, ул вакытларда яшэгэн халыклар турында да мзгълYматлар бирелэ. Рун haM Енисей язмалары татар антро-понимик системасыныц Yсешен чагылдырган зhзмиятле язма чыганак булып тора, ченки бу ташъязмаларда тегэл язылу датасы курсэтелэ. Орхон-Енисей язмаларын-да сакланып калган антропонимнар составында титуллар билгелзнз. Борынгы теркилэр бала тугач, аца башта кендек исеме кушсалар, Yсэ тешкэч, <^смер исеме» биргэннэр, гаскэр булгач исэ егет «гаскэр исемен» ала, батырлык курсэткэннэн соц янэ исеме узгэрэ. Бу куренеш Енисей язмаларында тубэндэгечэ яктыртыл-ган: oylan atim cubuc inal ärtä äti'm kümül ögä (минем Yсмер исемем - Чабуч-инал, гаскэри исемем - Огя кюмлей)14. Антропонимнарныц семантик составы лексик компонентларныц терлелеге, шул исэптэн, титулатур лексиканыц кулланылуы белэн билгелэнэ. Орхон язмаларында, нигездэ, югары катлауга караган исемнэр теркэлэлэр. Шуца курэ титул атаманыц исем составында кулланылуы табигый. Титул атамасы бары тик аерым бер иж;тимагый катлауны гына белдереп калмый, э шул ук вакытта фамилия функциясен дэ ути. Шулай ук фамилия функциясен кешенец этник кабилэсен белдергэн атамалар да башкара. Семантик мэгънэсеннэн чыгып, борынгы терки ташъязмалардагы исемнэрнец берничэ терен билгелэргэ мемкин: Титул атамасы нигезендэ ясалган борынгы терки кеше исемнэре Орхон-Енисей, уйгур чыганакларында теркэлгэннэр (Билге Каган, Кюл Тегин, Кюл Ич Чор, Кутлуг Шад, Бойла Бага Таркан h. б.). Борынгы терки телдэ Ьэм исемнэр составында TYбэндэге терки чыгышлы титул атамалары очрый: kagan, beg, buyruk, sad, katun, kan, tigin, tarkan, urungu, boyla, bilge, tamgan, inan£u, oglan, saqgun, gig§i h.б. Кайбер титул атамаларыныц исем составындагы кулланылышлары TYбэндэгечэ билгелэнэ: Buyruk / Buyuruk атамасы бетен титул атамаларын гомумилэштерэ Kutlug Baga Tarkan Öge Buyruku ben (Мин - Кутлуг Бага Таракан Оге Буйрук); Beg (бэк, князь): Bilge Beg, Beg Arslan, Beg Bars, Beg Boga, beg ^ur, Beg Timur, Beg Turmu§, Ürüng Beg; ^ur / ^or (югары дэрэдэгэ ирешкэнче бирелэ торган титул): Tegin, Beg ^ur, Kül £ur, Küli £or, Oglan £ur, Yegen £ur; Kagan (каган): Ay Kagan, Altun Kagan, Baz Kagan, Bilge Kagan, íltiri§ Kagan, Kül Bilge Kagan, Kapgan Kagan, Oguz Kagan; Boyla: Boyla Baga Tarkan, Boya Kutltug Yargan; Kan/Han (хан, ДЭYЛЭT башлыгы): Kan El$i, kan Ogul, Kan Toyin, bars Kan Sangun, Bögü Kan, Kara Kan Ьб. Таркан титулы терки каганлыкларныц югары гаскэри-административ иерарахиясен билгели15. Орхон-Енисей язмаларында таркан компоненты нигезендэ ясалган исемнэр: Aylu$ Tarkan, Altun Tamgan Tarkan, Kegilin9 Tarkan, Ogul Tarkan, í§bara Tarkan h.d Tigin / Tegin / Tekin атамасы хан гаилэсенец тубэн катлау эгъзаларында16 чагылыш таба. Тубэндэге исемнэр билгелэнэлэр: Alp Tegin, Esen Tegin, Yaruk Tigin, Kül Tigin, Kümü§ Tigin, Kutlug Tigin, Ogul Tigin, Özmi§ Tigin кб. Tutuk компоненты М. Кашгари сузлегендэ кеше исеме буларак билгелэнэ17. Борынгы терки язмаларда тутук компоненты икенче компонент буларак кулланыла. Бу CYЗ «баш командир» мэгънэсендэ йери: Tutuk, Adak Tutuk, Alp Tutuk, Budak Tutuk, Buza^ Tutuk, El Togan Tutuk, Yaba§ Tutuk, Yagmi§ Tutuk, Kök Ama§ Tutuk, Kün$ Tutuk, Öz apa Tutuk, Soyan Tu tuk, Tay Bilge Tutuk §ad (феодал): Mogilyan §ad, Kutlug §ad, Bögü §ad h.б. Cigsi/ciksi: Bagatur Qigsi, Qk Bilge Qksi, Kül Qigsi, Kadir ^igsi, Kutlug Qgsi, Urungu Tudun Qigsi Uruqu (гаскэри ранг)18: Urungu Sangun, urungu Tudun Qgsi, Alp Urungu Tutuk, InalUrungu, Kül apa Urungu кб. Er (ир кеше)19: Er Börü, Er Boga, Er San$mi§, Er Togmu§, Er Tonga, Er Ansak Tösek, Alp Er Tonga кб. Yabgu (ябгу) титулы каганнан соц бирелэ торган титулны ацлата. Тубэндэге кеше исемнэре составында кулланыла: Dip Yabgu, Agim Yavkuy, Kurs Yavkuy, Kay Yabgu Han, Ulamdur Yavkuy Han h. б.

Борынгы терки телдэ хатын-кыз исемнэре аз очрый. Хатын-кыз исемнэре katun компоненты нигезендэ ясалалар: Ilbige Katun, Oglagu Katun, Terken Katun, Kuma Katun, Kut Tengri Katun, Turu§ Katun Ь.б. Димэк, алдагы мисаллардан куренгэнчэ, исем Ьэм титул арасында чик булмый. Титул исем урынында да, аныц составында да йери. Терки антропонимиянец усеше процессында титуллар исем функциясен ути башлыйлар.

Орхон-Енисей язмаларында чагылыш тапкан исемнэрдэ кешенец физиоло-гик Ьэм рухи узенчэлеклэрен яктырткан исемнэр дэ билгелэнэлэр. Югары катлау вэкиллэрен характерлаган эпитетлар кеше исемнэре составында кулланылган: bilgä (акыллы)20, alp (укчы, герой, батыр)21, külüg (танылган)22, kûçlig (кечле, куэтле)23. Хан, каганнарныц исеменэ акыл, кеч, кодрэт кебек узенчэлеклэрне яктырткан сузлэр естэлу дэ очрый. Борынгы теркилэр кешегэ хас узенчэлеклэрнец Ьэм бу кешелэрнец узлэрен дэ Тэцре тарафыннан бирелуенэ ышанганнар. Орхон-Енисей язмаларында болай дип языла: Tengride bolmuç, Tengri teg kut bulmuç, Tengri kötürmü§, Tengride kut bulmuç. Bilgä (акыллы)24: Bilgä Kagan, Bilgä Içbara Tamgan Tarkan, Bilgä Köngül Sangun, Bilgä Küli Çur, Bilgä sangun, Bilgä Tonyukuk, inanöu Bilgä, Çik Bilgä Çiksi Ь.б. Külüg (нинди дэ булса характерга, узенчэлеккэ ия)25: Külüg Çigsi, Külüg Çur, Külüg inan Çaça Sengün, Külüg Çangun, Külüg Tirig, Külüg Tutuk, Külüg Urungu Ь.б. Kutlug (тормыш кеченэ ия; бэхетле, бэхет бируче)26: Kutlug, Kutlug Baga Tarkan, Kutlug Bayutmiç, Kuylug Bört, Kutlug Ogul, Kutlug Kagan Temir Ь.б. Küç «кеч»: Küç Barlig, K^ Kül Tutuk, Küç Tegin, K^ Temir, Kiliç Küç Kara, K^ Kiyagan Ь.б. Esаn (сэламэт, нык)27: Esen, Esаn Buka, Esen Kaya, Esen Tegin Esen Timur, Esen Tutuk Ь.б. Ulug (зур, кечле)28: Ulug ordu Beg, Ulug Türük Ь.б.

Билгеле булганча, борынгы теркилэрдэ исем алыштыру йоласы була. Л. Н. Гумилев болай яза: «Терки халык, европалылар кебек, туганнан бирле бер ук исемне йертмилэр. Терки кешенец исеме аныц иж;тимагый тормышта тоткан урынын курсэтеп торган: бала вакытта ул - кушамат йертэ, усмер вакытта - чин, ир булгач - титул, эгэр ул хан булса, аныц исеме чин баскычы нигезендэ узгэреш кичерэ»29. Борынгы терки Ьэм башка терле тарихи чыганаклардан мэгълум булганча, Орхон-Енисей язмалары адресат тарафыннан языла. Шуца курэ ташъязмаларда кешенец вазифасы, тоткан урыны турында гына тугел, исеме турында да мэгълумат бирелэ. Татар антропонимиясендэ ай антропокомпоненты борынгы теркилэрнец уртак хэзинэсе булып тора30: Ay Kagan, Ay, Ay Ölüt^ü, Ay Toldu, Ay Silig, Ay Çeçek, Ay Han Ь.б. Димэк, ай компонентлы исемнэрдэ ел, ай календаренэ бэйле традициялэр чагылыш таба. Айтуды, Айбарс, Айкилде, Айтуган, Айбулат кебек ир-ат исемнэре, татарлардан тыш, казакъларда, башкортларда, терекмэннэрдэ, узбэклэрдэ, тереклэрдэ дэ кулланыла. Мэсэлэн, тереклэрдэ Айбарс, Айтимер, Айхан, Гекай, Аканай, Бирай, казакъларда Айтуган, Айдан, Айбас, башкортларда Айбэк, Айкилде, кыргызларда Айзат, Айнурзат кебек ир-ат исемнэре актив кулланылып, борынгы терки катлам ир-ат исемнэрен билгелилэр. Кузэтулэребезгэ караганда, бугенге ай антропокомпо-нентлы Айзат, Айсаф, Айнур кебек ир-ат исемнэрендэ «ай» исемнэрнец компонены буларак кына кабул ителэ, ул билгеле бер ышану-йолаларга бэйле тугел.

Орхон-Енисей язмаларында Kün, Kün Bermiç Sengün, Kün Dogdu кебек исемнэрнец кулланылышы кузэтелэ. Элеге антропокомпонент нигезендэ Кенбай, Кенбак, Кентимер, Кенбирде, Кентумыш, Кенсылу кебек исемнэр ясалганнар. «Кен - яктылык, матурлык, ирек символына нигезлэнеп ясалган ир-ат исемнэре терки халыкларда, шул исэптэн болгар-татарларда кулланылышта актив йергэннэр»31. Бу

компонент нигезендэ ясалган ир-ат исемнэре, матурлык, яктылык символы булып килу белэн бергэ, баланыц туу вакытын да билгели булса кирэк.

Татар антропонимиясендэ борынгы терки катламны тэшкил итуче бер теркем ир-ат исемнэре хайван, кош-корт культы белэн бэйле атамалар нигезендэ ясалганнар hэм ир-ат исемнэренец спецификасын тэшкил итэлэр. Ир-ат исемнэрендэ ерткыч хайван атамалары кулланылса, хатын-кыз исемнэрендэ матур хайван атамалары кулланыла: Ваге ( тигр)32: Bars Beg, Bars Kan Sangun, Bars Urungu, Kutadmiç Bars, Kûç Barslig, Bars Boga, Tüz Bay Bars, Kara Bars, Ogul Bars; Arslan (арслан)33: Arslan Tegin, Arslan Balban, Arslan Çik Togril, Çigil Arslan; Togrul (ерткыч кош)34: Adam Togrul, Alp Togrul, Basa Togril, Ozmi§ Togrul, Kutan Togril. Хайван, кош-корт культы татар хатын-кыз исемнэрендэ аз чагылуы белэн характерлана. Гомумтерки буре культы бик борынгы заманнардан килэ. Шулай ук кучмэ, мал асраучылык белэн шегыльлэнгэн халыклар тормышында буре зур роль уйнаган дип эйтэ алабыз. Борынгы Кытай чыганакларына Караганда, терки атлы гаскэрлэренец иц яхшыларын «бурелэр» дип йерткэннэр, борынгы терки язмаларда «аларга кук кеч биргэнгэ курэ, минем атам каганныц гаскэре буре кебек» диелэ. «Буре сузе борынгы теркилэрдэ кеше исемнэре ясалышында да киц кулланыла. Моны аеруча затлы нэселдэн чыккан кеше исемнэрендэ куреп була»35. Болгар-татарларда буре сузен изге, илаЬи суз санап кешегэ исем итеп биру йоласы барлыкка килэ. Буре сузе борынгы терки телдэ боро, боруг формасында килеп, аныц синонимы булган кашкар, кашкур, корт сузлэрен, монгол телендэге ашан Ьэм чаны сузлэрен ир балаларга исем итеп кушканнар36. Р. Эхмэтьянов буре сузенец борынгы ирани теллэрдэн алынуын hэм мари телендэ пириге, пирагу, мукшыда виргас сузлэренец кулланылуын искэртеп китэ37. Татарларда буре антропокомпоненты Буребай, Бурекэй, Буриш, Бурехан, Башбуре hэм башка ир-ат исемнэрендэ кулланылган. Болгар дирендэ табылган Ьэм борынгы генеологик риваятьне чагылдырган сыннарда гомумтерки тотем - буре болгар тотемы - барска алыштырыла38.

Татар антропонимиясендэ барс культы ир-ат исемнэрендэ чагылыш тапкан. Г. Ф. Саттаров болгар-татарларда изге барс тотемына нисбэтле рэвештэ ир бала барс кебек кечле, кодрэтле булып уссен дигэн телэктэн чыгып та Ьэм борынгы терки календарь буенча барс елында туган ир балага барс исемен кушу йоласы булуын билгели39. Барс компоненты нигезендэ Барсбай, Барсби, Барсбуга, Барсбэк, Барсхан кебек ир-ат исемнэре ясалган. Борынгыдан килгэн ышануларга Караганда, терки халыкларда данварлар арасында арыслан кеч, гайрэт hэм затлылык символы булып санала. Татарларда, шул исэптэн, башка терки халыкларда да Арслан-Арыслан-Аслан исеме кушыла торган булган. Галимнэр бугенге кендэ ир балалар арасында еш кушылучы исемнэрнец берсе Руслан исемен Арслан исеменец славянлашкан формасы дип карыйлар40.

Терки халыкларда кайбер металл атамаларыннан ясалган ир-ат исемнэре борынгы терки катламны тэшкил итэлэр. Терки халыкларда корал кою ечен кирэкле металл - тимер дансыз предметларны олылау, изгелэштеру стихиясен чагылдырган. Тимер терки халыкларныц килеп чыгышы белэн бэйле куп кенэ легенда-риваятьлэрдэ дэ телгэ алына. Ьуннар римлыларда «Марс кылычы» булып саналган тимергэ табын-ганнар, кесэлэрендэ бети урынында йергэн тимер пычакны узлэре белэн йерткэннэр.

Терки империясенец чиклэрендэ Византия илчелэренэ дини тантаналы кичэлэр барышында тимер булэк иткэннэр. Милли исемнэрдэн саналган Тимер, Тимерташ, Бичшиксез, дини эчтэлеккэ ия ир-ат исемнэре булырга тиеш», дип билгели Л. Гумилев41. Борынгы терки сузлектэ temür tuya, baj temür, eltemür, esân

temür кебек ир-ат исемнэре теркэлгэн42. Бу антропокомпонент бары тик ир-ат исемнэренец Yзенчэлекле компоненты булып килэ. Мисал итеп тимер антропоком-понентлы Тимербай, Тимерэй, Тимэш, Тимеркэй кебек ир-ат исемнэрен курсэтергэ мемкин. Тимер исеме терки халыклардан русларга утеп кереп фонетик узгэреш кичергэн хэлдэ, XX гасыр урталарында татар антропонимикасына Тимур форма-сында кире эйлэнеп кайта. Шулай ук, татарларда Тимерхан «тимер+хан», Тимерлан «тимер+олан» (бор. тат. [о > у] оглан > углан), «асыл-зат егет, гвардия солдаты», Минтимер «миц+тимер», Тимербулат «тимер+булат» кебек исемнэр кулланы-лышка керэ башлады.

Исем - ул тарих, аерым бер кешенец тарихы, гаилэ тарихы, миллэт тарихы, ил тарихы. Борынгы терки катламга караган исемнэр бYген дэ антропонимик систе-мабызда актив кулланылышта, исем системасыныц Yзэген тэшкил итэлэр hэм яца исемнэр ясауда зур роль уйныйлар. Татар халкыныц гасырлар дэвамында кардэш Ьэм кардэш булмаган халыклар белэн сэяси-идтимагый-мэдэни багланышлары антропонимик системаныц Yсеш Yзгэрешенэ, тулылануына, аерым бер катлам исемнэрнец барлыкка килYенэ китерсэ дэ, борынгы терки катламга караган исемнэр кицкырлы функциягэ ия дип эйтергэ нигез бар. Шуца курэ билгеле бер тарихи-лингвистик Ьэм географик алшартларда, терле кавем халыкларныц Yзара коммуникатив арадашлы-гы процессында формалашкан татар исемиятендэ этнолингвистик катламнарныц терлелеге исемнэренец тарихи-лингвистик Yсешен «катып калган» система эчендэ генэ тугел, бэлки кеше эшчэнлеге нэтиж;эсе итеп карарга мемкинлек бирэ. Элеге Yзенчэлек бары тик татар антропонимик системасы ечен генэ тYгел, мисаллардан кYренгэнчэ, башка терки антропнимик системаларда да Yзэк урынны алып тора.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Дэулэтшин Г. Терки-татар рухи мэдэнияте тарихы. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1999. -Б. 429.

2. Шайхулов А. Г. Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения. -Уфа, 1983. - 72 с.

3. Erol A. Adlarimiz. - Istanbul: Turan Kültür Vakfi, 1999. - S. 345.

4. Бегматов Э.А. Узбек исмлари маъноси (изохли лугат). - Тошкент: Узбекистан миллий энциклопедияси (лугат), 2007. - S. 45

5. Жанузак Т. Еймдер сыры. - Алматы, 2004. - Б. 40.

6. Кляшторный С. Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. - М.: Наука: Изд-во вост. лит, 1981. - С. 138.

7. Исхаков Д.М. Измайлов И.Л. Этнополитическая история татар (III - середина XVI вв.). - Казань: РИЦ «Школа», 2007. - 356 с.

8. Гумилев Л. Древние тюрки. - М.: Наука, 1967. - С. 51; Дэулэтшин Г. Курс. хез. - Б. 429; Мехэммэтщанова Л.Х. Татар дастаннарында миф Ьэм эпик контаминациялэр гармония-се // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2018. - Б. 159-172.

9. Жанузак Т. Еймдер сыры. - Алматы, 2004. - Б. 40.

10. Бегматов Э. А. Узбек исмлари маъноси (изохли лугат). - Тошкент: Узбекистон миллий энциклопедияси (лугат), 2007. - S. 68.

11. Жапаров Ш. Адам аттары - эл байлыгы. - Бишкек, 2009. - Б. 43.

12. Erol A. Adlarimiz... - S. 234.

13. Эхмэтьянов Р.Г. Татар теленец этимологик сузлеге: 2 том (М-Я). - Казан: Мэгариф -Вакыт, 2015. - 67 б.

14. Кормушин И. В. Тюркские енисейские эпитафии: грамматика, текстология. - М.: Наука, 2008. - С. 42.

15. Кляшторный С. Г. Указ. соч. - С. 115.

16. Древнетюркский словарь. - Л.: Наука, 1969. - С. 547.

17. Ka§garli M. Divanü lügat-it-Türk. C. V. - Ankara: Türk Dil Kurumu, 2006. - S. 661.

18. Кормушин И. В. Указ. соч. - 34 с.

19. Древнетюркский словарь... - С. 175.

20. Там же. - С. 99.

21. Там же. - С. 36.

22. Там же. - С. 26.

23. Там же. - С. 3.

24. Там же. - С. 86.

25. Там же. - С. 56.

26. Там же. - С. 76.

27. Там же. - С. 96.

28. Там же. - С. 76.

29. Гумилев Л. Указ. соч. - С. 82.

30. Древнетюркский словарь. - С. 27.

31. Саттаров Г. Ф. Татар антропонимикасы. - Казан: Казан ун-ты нэшр., 1990. - Б. 56.

32. Древнетюркский словарь. - С. 84.

33. Там же. - С. 76.

34. Там же. - С. 56.

35. Дэулэтшин Г. Курс. хез. - Б. 65.

36. Саттаров Г. Ф. Курс. хез. - Б. 26.

37. Эхмэтьянов Р. Г. Татар теленец этимологик сузлеге. 1 том (А-Л). - Казан: Вакыт, Мэгариф, 2015. - Б. 222.

38. Дэулэтшин Г. Курс. хез. - Б. 98.

39. Саттаров Г. Ф. Курс. хез. - Б.76.

40. Суперанская А. В. Словарь русских личных имен. - М.: Эксмо, 2005. - С. 222.

41. Гумилев Л. Указ. соч. - С 123.

42. Древнетюркский словарь. - C. 533.

Эдэбият исемлеге

Ашмарин Н.Г. Материалы по исследованию чувашского языка. - Казань: Типо-литогр. Имп. ун-та, 1898. - 392 с.

Булатова М. Р. Термины родства в курмантауском говоре татарского языка // Традиционная культура народов Поволжья: материалы IV Всероссийской научно-практической конференции с международным участием. - Казань: Ихлас, 2018. - С. 64-69.

Гарипов Т.М. О древних кипчакских именах в антропонимии башкир // Ономастика Поволжья. - Уфа, 1973. - Вып. 3. - С. 52-54.

Гумилев Л. Древние тюрки. - М.: Наука, 1967. - 501 с.

Дэулэтшин Г. Терки-татар рухи мэдэнияте тарихы. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1999. -512 б.

Дмитриев Н. К. Строй тюркских языков. - М.: Изд-во вост. Литературы, 1968. - 342 с. Жанузак Т. Еамдер сыры. - Алматы, 2004. - 208 б. Жапаров Ш. Адам аттары - эл байлыгы. - Бишкек, 2009. - 343 б. Исхаков Д.М. Измайлов И.Л. Этнополитическая история татар (III - середина XVI вв.). - Казань: РИЦ «Школа», 2007. - 356 с.

Кляшторный С. Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. - М.: Наука: Изд-во вост. лит, 1981. - С. 115-138.

Кормушин И.В. Тюркские енисейские эпитафии: грамматика, текстология. - М.: Наука, 2008. - 342 с.

Курышжанов А. К. Исследование по лексике старокыпчакского письменного памятника XIII в. - «Тюрко-арабский словарь». - Алма-Ата: Наука, 1970. - 232 с.

Саттаров Г. Ф. Татар антропонимикасы. - Казан: Казан ун-ты нэшр., 1990. - 276 б.

Шайхулов А. Г. Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения. -Уфа, 1983. - 72 с.

Хакимзянов Ф. С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и их язык. - М.: Наука, 1987. - 191 с.

Хаков В. Тел - тарих кезгесе. - Казан: Татарстан китап нэшр., 2003. - 295 б.

Хазиева Г С. Татарские личные имена в этнокультурном пространтстве. - Казань: Магариф-вакыт, 2017. - 444 с.

Хусаинова А.Я. Термины свойственного родства в татарских говорах Оренбуржья // Вестник ВЭГУ - 2013. - № 4. - С. 208-211.

Юсупов Г. В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. - М.: Наука, 1960. - 165 с.

Erol A. Adlarimiz - Istanbul: Turan Kültür Vakfi, 1999. - 610 s.

Ka§garli M. Divanü lügat-it-Türk. C. V - Ankara: Türk Dil Kurumu, 2006. - 873 s.

Tekin T. Orhon Yazitlari. - Ankara: Türk Dil Kurumu, 2008. - 200 s.

References

Ashmarin N. G. Materialy po issledovaniyu chuvashskogo yazyka [Materials on the study of the Chuvash language]. Kazan, Tipo-litogr. Imp. un-ta publ., 1898, 392 p.

Bulatova M. R. Terminy rodstva v kurmantauskom govore tatarskogo yazyka [Kinship terms in Kurmantau subdialect of the Tatar language]. IN: Traditsionnaya kultura narodovPovolzhya: materialy IVVserossiyskoy nauchno-prakticheskoy konferentsii s mezhdunarodnym uchastiem [Traditional culture of the Volga Region peoples: proceedings of the IV Russian Scientific And Practical Conference with international participation]. Kazan, Ikhlas publ., 2018, pp. 64-69.

Garipov T. M. O drevnih kipchakskih imenah v antroponimii bashkir [On Old Kipchak names in Bashkir anthroponymy]. IN: Onomastika Povolzhya. Ufa, 1973, vol. 3, p. 52-54.

Gumilev L. Drevnie tyurki [Old Turks]. Moskow, Nauka publ., 1967, 501 p.

Davletshin G. Torki-tatar ruhi medeniyate tarihy [History of the Turko-Tatar culture]. Kazan, Tatar. kit. rnshr. publ., 1999, 512 p.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Dmitriyev N. K. Stroy tyurkskihyazykov [Structure of Turkic Languages]. Moskow, Izd-vo vost. Literatury publ., 1968, 342 p.

Erol A. Adlarimiz [Our names]. Istanbul, Turan Kültür Vakfi publ., 1999, 610 p.

Zhanuzak T. Esimdersyry [The mystery of the name]. Almaty, 2004, 208 p.

Zhaparov Sh. Adam attary - ehl baylygy [The names of the state's wealth]. Bishkek, 2009, 343 p.

Ishakov D. M., Izmaylov I. L. Etnopoliticheskaya istoriya tatar (III- seredinaXVI vv.) [Ethno-political history of Tatars]. Kazan, Shkola publ., 2007, 356 p.

Klyashtorny S. G. Mifologicheskie syuzhety v drevnetyurkskih pamyatnikah [Mythological themes in the Old Turkic monuments]. IN: Tyurkologicheskiy sbornik. Moskow, Nauka: Izd-vo vost. lit publ., 1981, pp.115-138.

Kormushin I. V Tyurkskie yeniseyskie epitafii: grammatika, tekstologiya [Turkic Yenisei epitaphs: grammar, textology]. Moskow, Nauka publ., 2008, 342 p.

Kuryshzhanov A. K. Issledovanie po leksike starokypchakskogo pismennogo pamyatnika XIII v. - "Tyurko-arabskiy slovar" [Research on the vocabulary of the Old Kypchak written monument of the 13th century. - Turkic-Arabic dictionary]. Alma-Ata, Nauka publ., 1970, 232 p.

Sattarov G. F. Tatar antroponimikasy [Tatar anthroponymy]. Kazan, Kazan un-ty rnshr. publ., 1990, 276 p.

Ka§garli M. Divanü lügat-it-Türk. Ankara, Türk Dil Kurumu publ., 2006, 873 p. Khusainova А. Y. Terminy svoystvennogo rodstva v tatarskih govorah Orenburzhya [Terms of kinship peculiar to the Tatar subdialects of Orenburg region]. IN: Vestnik VEHGU, 2013, no. 4, pp. 208-211.

Khakimzyanov F. S. Epigraficheskie pamyatniki Volzhskoy Bulgarii i ih yazyk [Epigraphic monuments of the Volga Bulgaria and their language]. Moskow, Nauka publ., 1987, 191 p.

Khaziyeva G. S. Tatarskie lichnye imena v etnokulturnom prostrantstve [Tatar personal names in the ethnocultural space]. Kazan, Magarif-vakyt publ., 2017, 444 s.

Khakov V. Tel - tarih kuzgese [Language is the mirror of the nation]. Kazan, Tatarstan kitap ^shr publ., 2003, 295 p.

Shaykhullov А. G. Tatarskie i bashkirskie lichnye imena tyurkskogoproishozhdeniya [Tatar and Bashkir personal names of Turkic origin]. Ufa, 1983, 72 p.

Yusupov G. V. Vvedenie v bulgaro-tatarskuyu ehpigrafiku [Introduction to the Bulgar-Tatar epigraphy]. Moskow, Nauka publ., 1960, 165 p.

Tekin T. Orhon Yazitlari [Orkhon inscriptions]. Ankara, Türk Dil Kurumu publ., 2008, 200 p.

Сведения об авторе

Хазиева Гузалия Сайфулловна, доктор филологических наук, старший научный сотрудник Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: guzhaz@mail.ru.

About the author

Guzaliya S. Khaziyeva, Doctor ofPhilological Sciences, Senior Researcher at Department of Lexicology and Dialectology, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: guzhaz@mail.ru.

В редакцию статья поступила 19.07.2019, опубликована:

Хащиева Г. С. Татар ономастиконында борынгы терки исемнэр // Гасырлар авазы - Эхо веков. -2019. - № 3. - С. 16-25.

Submitted on 19.07.2019, published:

Khaziyeva G. S. Tatar onomastikonynda boryngy torki isemner [Old Turkic personal names in the Tatar onomasticon]. IN: Gasyrlar avazy-Eho vekov, 2019, no. 3, pp. 16-25.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.