CC BY
21Аннотация
В статье рассматриваются татарские легенды и предания о святых и сакральных местах Закамья, связанных с именами святых. Предпринимается попытка научного осмысления семантики и этимологии легенд и преданий через призму религиозных верований, в частности - суфизма. Подвергаются исследованию сюжеты и образы, их притязания на достоверность. В основу статьи легли материалы фоль-клорно-этнографической экспедиции в Аксу-баевский район Республики Татарстан (16-19 августа 2019 г.).
Abstract
The article deals with Tatar legends and tales about Saints and sacred places associated with the names of Saints. The work presents an attempt of scientific understanding of semantics and etymology of legends and tales from the perspective of spiritual beliefs, particularly Sufism. Plots and characters, as well as their authenticity claim, are analyzed. The article is based on the materials of a folklore-ethnographic expedition to Aksubayevsky district of the Republic of Tatarstan (August 16-19, 2019).
Ключевые слова
Легенды, предания, татарский фольклор, сакральные места, национальные традиции, религия, мистика, образы святых, семантика.
Keywords
Legends, tales, Tatar folklore, sacred places, national traditions, religion, mysticism, images of Saints, semantics.
Татар фольклоры терле яклап ейрэнелгэн булса да, озак вакытлар галимнэр игътибарыннан читтэ калып килгэн темалар бар. Шуларньщ б ер се дин белэн бэйле. Элеге тема естенда инде рус галимнаре гасырдан артык вакыт эзланалар. Рус hам Европа фоль-клористикасында сакраль урыннарны ейранган, «изгелар» культы белан байле риваять-легендаларныц этимологиясен ачуга багышланган фанни чыганак-лар байтак. Масалан, А. Дж. Арберри,
УДК 398(=512.145)
Татар фольклорында изгелэр образы
С. Г. Сэмитова,
Республика традицион мздзнияте устеру узэге, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Images of Saints in Tatar folklore
S. G. Samitova,
The Republican Centre for Development
of Traditional Culture, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
В. Н. Басилов, В. В. Бартольд, А. Гольциер, Р. Р. Исхаков, И. Р. Насыров, А. Г. Селезнев hэм И. А. Селезнева кебек галимнэрнец хезмзтлзрен атарга була1. Бу хезмзтлзрда дини мистик сюжетларга корылган халык зсзрлзре, аларда тасвирлаган вакыйгалар hэм изгелэштерелгэн персонажлар, алар исеме белзн бэйле изге урыннар ейрзнелз.
Татар халык идатында Ьэм этнографиясендэ бу тема соцгы берничэ дистэ ел эчендэ генэ ейрэнелэ башлауга карамастан, дитди хезмэтлэр денья ^рде. Фольклорчы галимэ А. Х. Садыйкова татар фольклорына ислам идеологиясенец йогынтысын, аерым образларны hэм мотивларны ейрэнде2. Галимэ Хозыр Ильяс hэм теркилэрдэ изгелэштерелгэн Искэндэр Зелкарнэй образларына киц туктала. Фольклордагы аерым дини, мифологик образлар турында Ф. И. Урманчеевньщ еч томлык «Татар мифологиясе» энциклопедик сузлегендэ мэгълумат табарга мемкин3. Татар шигъриятендэ дини мистик hэм мифологик кузаллаулар, теш алымы, аларны юрау узенчэлеклэренэ Ф. З. Яхин тирэн анализ бирэ, татар эдэбиятында суфичылык йогынтысын 9. Т. Сибгатуллина ейрэнэ4. Болгар hэм Алтын Урда чорлары татар авыз идатына бэйле рэвештэ И. Г. Закирова хезмэтлэрендэ ачыла5. Бу мэкалэдэ тикшерелгэн изге образлар сакраль урыннарга бэйле рэвештэ Ф. Х. Ж^эуЬэрова, Р. К. Уразманова, Г. Ф. Габдрахманова, А. Р. Мухаметзянова хезмэтлэрендэ ачыклана6. Бу хезмэтлэрдэ Татарстан дирлегенэ булган сакраль урыннар барлана, бу урыннар белэн бэйле ритуал-йолаларныц структурасы ейрэнелэ.
Безнец максатыбыз - татар фольклорында таралган изгелэр образын барлау, алар белэн бэйле риваять-легендаларны ачыклау, тематикасын классификациялэу изге персонажлар hэм урыннарга менэсэбэтле туган халык ышануларын ейрэну аларныц этимологиясен ачыклау.
Изгелэр образыныц формалашуы мэжусилек чорыннан башлана. Ислам дине изгелэрне канонлаштыруга каршы, ченки Аллаh бердэнбер табынуга лаеклы зат. 9гэр дэ без кемне дэ яки нэрсэне дэ булса культ дэрэдэсенэ кутэрэбез икэн, бу исламда Аллаh тарафыннан кичерелмэс генаh санала. Шулай да, халык фантазиясе, аерым шэхеслэрне гайре табигый кечкэ ия итеп сурэтли. Аларны гадэттэ «изгелэр» атамасы белэн йертэлэр. Галимнэр фикеренчэ, бу куренеш тамырлары белэн бик борынгы, hэр токымныц, hэм кавемнец уз культы, уз алласына табынган дэвергэ барып тоташа hэм терле илаhи затларга гыйбадэт кылган мэжусилек (Тэцречелек) дине йогынтысында формалаша. Тэцре - ул кояш, Кук-ата, Ж|ир-Ана белэн бэйле илаhи зат. Борынгы теркилэр, ислам динен кабул иткэнче, аца гыйбадэт кылганнар. Тэцречелек эзлэре хэзергэ кадэр ышану-табынуларда да яхшы саклана. Тэцречелек эзлэреннэн кузгэ ташланганы: ул Аллаhыны - Тэцрем, Ходай дип атау. Алай гына да тугел, Тэцречелек - яца эраныц башында гына барлыкка килгэн ИбраЬим пэйгамбэр диннэренец (иудалык, христианлык Ьэм Ислам) нигезе булып тора, дип эйту дереслеккэ хилафлык булмас7. Бу уцайдан христианлык динендэ бугенге кендэ дэ шэхеслэрне илаhилаштыру естендэ эш алып барыла. Ислам инкарь итуга карамастан, бу куренеш ислам динендэ дэ очрый. Кайбер меселман халыкларында аерым изгелэрнец, изге бабаларныц, нэсел-ыру башында торган кайбер шэхеслэрнец бYгенге кендэ дэ «ярдэм итYЛэре» хакында ышанулар хэзер дэ популяр. Ислам дине йогынтысында купмедер Yзгэреш кичергэн мондый ышанулар татарларда да мэгълум.
Татарларда изге затлар, алар белэн бэйле вакыйгаларны бэян иткэн хикэятлэр шактый. Татарлар яшэгэн hэрбер регионда «изгелэр» белэн бэйле, яки изге, дип саналган чишмэлэр, таулар, зиратлар, каберлэр очрый. Бу объектларныц изгелеге биредэ яшэгэн, улгэн яки берэр вакыйга уцаеннан билгеле булган шэхес яки шэхеслэр
исеме белэн бэйлэп атала. Татарларда бYгенге кендз дз элеге культларны олылау изгелэр каберенэ зыярат кылу, алар кылган изге гамэллэрне искэ алу, дога укыганда аларныц исемен атап багышлау кебек йола-ритуаллар комплексы гамэлдэ.
Ислам динендэ, нигездэ, Алл^ка якын булган, шэригать кануннарын тегэл утэгэн, шушы юлда шаЬид киткэн Ьэм Yзе артыннан башкаларны да ияртэ алган шэхеслэрне изгелэштергэннэр. Ф. Х. Ж^Ьэрова изгелэр турындагы сюжетларны ейрэнеп, бу турыда «Изге исэплэнсен ечен аныц изгелеген дэлиллэуче фактлар комплексы булуы зарур. Бу тер легендаларны KYЗ алдында тоткан тагын бер нзрсзне искэ алырга кирэк. Ул легендаларныц тулы, комплекслы туплау булганда гына аларны тикшереп, бэялэп була. Тулы комплекска нинди тер легендалар керэ соц? Беренче чиратта элеге урынныц гади урын тугел, э изге икэнлеген дэлиллэуче, килеп чыгышы-на бэйле сейлэк-легенда исэпкэ алынырга тиеш»8, - дип яза. Мондый комплексныц меЬим Yзенчэлеге - элеге изге урынныц халык тарафыннан изге итеп кабул ителгэн шэхес исеме белэн бэйле булуы. Икенчесе - халыкныц бу объектныц могдизалы кеченэ ышануы, бирегэ сихэт, файда, шифа эзлэп йерYе белэн бэйле. Фольклорда бу урынныц могдизалы булуы Ьэм элеге сихэт-могдизаныц озак вакытлар дэвамында дэлиллэнэ килYе бэян ителэ.
Бу сюжетка корылган риваять-легендаларны ейрэну ата-бабалардан килгэн дини-мэдэни мирасны ейрэн^ Ьэм саклау ягыннан да эЬэмиятле. Изгелэр турын-да, алар ^рсэткэн могдизалы вакыйгалар турысындагы мотивларныц татарларда популяр булуы суфичылык идеялэренец чагылышы белэн дэ бэйле булырга мемкин. Суфичылык - ислам динен тотучыныц илаЬият белэн кушылуына юнэлдерелгэн терле системадагы дини-фэлсэфи карашлар Ьэм йолалар дыелмасы9. Аныц нигезендэ ислам белэн бэйле мистика, аскетлык ята, шул ук вакытта аннан бераз хисси якка тайпылуга китерэ. Суфи идтимагый тормыштан читлэшергэ, нэфес белэн керэшергэ, бары Аллаh исеме белэн яшэргэ тиеш. Суфичылык юлыннан киткэн кешелэрне татарларда суфи, дэрвиш, «акыл иясе», «изге» дип атыйлар. Гади халык арасыннан чыккан суфилар иц элек Yзенец яшэY рэвеше, Y3-Yзен тотышы, кылган гамэллэре белэн башкаларга урнэк, сузлэре белэн эш-гамэллэре аерылгысыз кешелэр булганнар. Yз мисаллары белэн халыкны тешенкелеккэ бирелмэскэ, фани денья кыйммэтлэрен кайгыртып, бакыйлыкны онытмаска ендэгэннэр.
Суфичылык формалашуга яhYД, христиан диннэре, шулай ук мэдYCилек зур йогынты ясый. Суфичылык, уз нэубэтендэ халык тормышында терле яклап чагылыш таба. Бу матур эдэбиятта да куренэ. МэшhYр эдэбиятчы галимнэребез Г. Рэхим, Г. Газиз «Рэсми дин белэн бергэ безнец татарлар арасында, бик борынгы заманнардан ук алып, тасаувыф (суфичылык) эдэбияты да таралды. Шуныц ечен Yзебезнец дини эдэбиятыбызда суфилыкныц бик кечле тээсирен KYрэбез»10, - дип язалар. Гомумтерки эдэбияты Yрнэге «Котадгу белег» поэмасы (Йосыф Баласагуни, XI гасыр) суфичылык идеологиясеннэн азат дип саналуга карамастан, анда ислам диненец, суфичылыкныц йогынтысы ачык KYренэ. Ул аскет, сукбай, дэрвиш Одгурмыш образында ачык чагыла. ^п кенэ эдэбият галимнэре аны шэех11, - дип бирэ.
Халык эдэбиятына, гомумэн, халык идатына суфичылык йогынтысын ассызык-лап М. Т. Степанянс болай ди: «Как бы ни была противоречива роль суфизма в истории мусульманства, не подлежит сомнению, что его влияние в области литературы было исключительно благотворным. Именно в поэзии в полной мере проявила себя "раскрепощающая" роль мистического восприятия, позволяющего через символы, метафоры выразить полет человеческой фантазии, неукротимый порыв к поиску
Идeaлa-Иcтины. Единственный peaльный cпocoб пepeдaчи иcтиннoгo знaния (xoтя и oн не дo кoнцa эффективен) - язык cимвoлoв и зташв, cтимyлиpyющиx вooбpa-жение. Пoэтoмy тaк мтош в cyфийcкoй литepaтype ^итч, инocкaзaний, мeтaфop и т. п. ^му, ктo не знaкoм c cyфийcкoй знaкoвoй cиcтeмoй, пpaктичecки не дocтyпeн глу6ИННЫЙ cмыcл миcтичecкoгo тeкcтa»12.
Taтap фoльклopындa кешег9 xac бyлмaгaн ку9тк9 ия булган, вaкыт Ь9м пpocтpaн-cтвoдa C9яx9т кылучы ш9xecл9p тypындaгы cюжeтлap caклaнa. Алap ж^дэге бapлык н9pc9нe Д9 KYp9 h9м a^aram биp9 aлaлap, кеше фикepeн укый бeл9л9p, aвыpyлapны дэвaлыйлap, haвaдaн яки cy^ йepилэp, бep ук вaкыттa бepничэ ypындa бyлa aлaлap. Xэзep тaтap фoльклopындaгы cюжeтлap бел9н тaнышып китик. Алapдa изгeл9p oбpa-зы тepлe яклaп aчылa.
Taтapлapдa Бoлгap чopыннaн килг9н pивaятьл9pд9 иcлaм aAbm килг9н C9xaбэ oбpaзлapы тypындa CYЗ бapa. Алap apacындa иц пoпyляpы Мex9мм9Д п9Йгaмб9pнeц тyгpы x9лифe 96y69^p (Гaбдyллa бине H9h9дe бине Cэгыйть бине Хим). Ул Xyж;виpинeц «Kэйф-yль-Мэxж;Yб» 9C9peнд9 иц бepeнчe cyфи cэxaбэ бyлapaк телгэ aлынa13. C9xaб9Л9p - Мexэммэт п9йгaмб9pнe KYpeп-бeлг9н кeшeл9p. Taтapлap иc9 шгел-нэ^бе ч^бы^и X9зp9ти 96y69^p яки C9лм9н Ф9pcи белэн бэйлэп aцлaтa. Ривaятьл9p ДYpт C9xaб9 Xэзpэти ЭбYб9кep, X9зp9ти ^ли, X9зp9ти RM9p, X9зp9ти Гocмaн иceмн9pe белэн бэян ителэ.
Илне caклayчылap тypындaгы pивaятьлэp Бoлгap h9м Kaзaн xaнлыгы чopы-нa кapый. М9C9Л9н, Бaтыp Kb^ap тypындaгы cюжeт бaшкa тepки xaлыклapдa дa мэгълум. Аныц KYпcaнлы вepcиялэpe h9м вapиaнтлapы Taтapcтaнныц куп кенэ paйoннapындa дa язып aлынгaн. Бу pивaятьлэpдэ кы^ы^ унике, ж;иде кыз тypындa CYЗ бapa. Шундый pивaятьнeц бep вapиaнты «Taтap xaлык и^ты» куптoмлbпынbIц «Ривaятьл9p h9м лeгeндaлap» тoмындa ypын aлгaн14. Акcyбaй paйoны Taтap Ceнчэлece aвылындa ypнaшкaн fomap тaвы, узенец aтaмa тapиxы белэн rnM^apra лaeклы. Аны без 2019 елныц 16 aвгycтындa Акcyбaй paйoнынa фoльклop-этнoгpaфик экcпeдиция вaкытындa Бaйдyгaнoвa Kaycapия Шигaпoвнaдaн язып aлдык.
«Шул диpл9pд9 яшэгэн бep xaн узенец бик мaтyp кызын икенче бep xaн егетенэ кияугэ биpepг9 тели, 9ммa кызныц ceйг9н егете бyлa. Этиce, элбэттэ, ул егетне кияу итеп Kypepre телэми. Ko иc9 ceйм9Г9н кешетенэ бapyдaн бaш тapтa. Xaн кызы узенец дyc кызлapы белэн туган йopттaн кaчa. Уpмaндa oзaк кыш кaчып йepг9нн9н coц, бep чoкыpлы ж^гэ килеп чыгaлap h9м шул ypындa тиpм9 кopып яши бaшлыйлap.
Keнн9pд9н бep кeннe aтa кызын a^m кaйтыpгa дип гacк9peн ®^9p9. узенец иптэш кызлapы белэн xaн гacк9peн9 кapшы тицceз кepэшкэ чыгa. Tигeзceз кep9шт9 aлap бapыcы дa h9лaк бyлa. Kaнлы бэpeлeш бyлгaн ж^дэ кызлapныц уле гэYДэлэpeннэн тay eeл9. Менэ шул тayны бугенге кeнд9 "fo^ap тaвы", дип йepтэлэp».
Бу ypын xaлык apacындa изгeл9pд9н caнaлa. Kopылык бyлгaндa мoндa килеп кopбaн чaлaлap, яцгыp copaп нaмaз yKM^ap. Гэмумэн, бу ypын KYпмeдep Д9p9ж;9ДЭ Илahи зaтлapгa тaбынy ypыны дa булып тopa.
Taтap xaлкындa изге ypыннap, диндap кеше иceмнэpe белэн бэйле pивaятьл9p дэ бик куп. Лeгeндaдa тacвиpлaнгaн кahapмaннapныц бapлbIK cыйфaтлapы дa KYпepтeп гипepбoлaштыpып биpeл9. Алapныц иц пoпyляpы - Бoлгap xaны кызы тypындaгы «Янмый тopгaн кыз» дигэн pивaятe15. Taтapлapдa Иcлaм дини мифoлoгияce aшa кepгэн Xoзыp Ильяc oбpaзы гaять пoпyляp. Xoзыp Ильяc - тepeк cy эчеп кыямэткэчэ улмичэ яши тopгaн п9Йгaмб9p. Ул гaд9TT9 юлчы яки яpлы aK caкaллы кapт кыяфэтендэ
очрый, кешелэрдэн ярдэм итуне утенэ. Ярдэм иткэн кешенец килэчэге якты, ризыгы мул була. Шуца да татар халкында «Мохтадларга ярдэм ит», дигэн гыйбарэ яши.
Риваятьлэрдэ ^згэ KYренми торган изгелэргэ багышланганнары да очрый. Аларныц асылында дереслек эзлэу тэртип урнаштыру омтылышы ята. Гадэти шэхеслэрне изге дип атау ечен, алар берничэ сыйфатка ия булырга тиешлэр. Алар бетен деньяви телэклэргэ дэ битараф, АллаЬныц яраткан колы, нэфсе тыюлы, сейлэгэне хак, куцеллэре пакь булырга тиеш. Ьэм дэ бу урында искэрмэ ясау сора-ла. Алар ниндидер бер аерым миллэткэ бэйле тугел. Телэсэ кайсы миллэт кешесе, телэсэ нинди денестэн була ала.
Ишаннарны, шэехлэрне изгелэштеругэ багышланган сюжетлар халык яшэеше белэн тыгыз бэйлэнгэн. Бугенге кендэ мондый вакыйгаларга реаль тесмер салып, конкрет дирлек белэн бэйлилэр.
«Авылда бер кеше улгэн. Ни сэбэптэндер (сэбэплэре ачыкланмады, тик мэчет манараларын кискэн заман булуына ишэрэ ясалды, сэбэбе терле булырга мемкин, укый белуче кешелэрнец совет хекумэтеннэн куркуыннан башлап, муллаларныц шэхес культы корбаны булуына кадэр) авылда деназа намазын укырга кеше булмый. Халык мэетне озатырга дыела, борчылышып тора, ченки гасырлар дэвамында килгэн йолаларны утэу мемкин тугел.
Шул чак Кызлар тавы ачыла hэм тарантаска утырып, яшел чапанлы, ак чалма-лы ике ак сакаллы карт зияратка килэ. Намаз укыла, мэетне тиешенчэ дирлилэр. Халык шаккатып торган арада чапанлы картлар юкка чыгалар. Лэкин бу килгэн кешелэрнец ничек юкка чыгуларын беркем дэ курми кала», - дип сейлэде информант Мифтахова Фэридэ Миншакир кызы (Аксубай районында фольклор-этнографик экспедициясендэ язып алынды).
Аксубай районы Яца Ибрай авылы зиратында Хэмит бабай кабере бар. Аны авыл халкы эулия буларак телгэ ала. Ул кумелгэн урынны Чэтрэн кабере дип, изге урын буларак хермэтлилэр, барып намаз укыйлар, дога кылалар. Хэмит бабайныц исеме белэн бэйле вакыйганы бетен авыл халкы горурланып сейли. Бу картныц тылсым-могдиза элементларына ия булуы - аны изгелэр рэтенэ кертергэ мемкинлек бирэ. Бу яктан аныц исеме дэ меhим: Хэмд (хэмед, хэмид, хэмит) - гарэпчэ мактау, шекер иту.
Жир йезендэ яшэуче бар халыкларныцда оча торган кешелэр турында риваятьлэре байтак. Очу сэлэтенэ ия булган иц борынгы геройлардан Хуандины (Кытай мифологиясе), Сампати hэм Эатайюс (Ьинд, «Рамос» эпосы) hэм башка бик куп образларны атап булыр иде. Бу уцайдан, татарлар да искэрмэ тугел. Куп риваятьлэрдэ кешелек туган чордан башлап хыялланган очу куренеше узэккэ куеп тасвирлана. Кешене очарга этэруче кеч - Аллаhныц кодрэте булуы ассызыклана.
Казан татарлары фольклорында изге Касыйм шэех образы бик популяр. Аны карэмэт иясе - изгелек кылырга сэлэтле, могдиза тудыра алучы, ярдэм-булышлык итэ белуче санап, шэЬэр халкы максатларына ирешер ечен нэзер эйтеп, бу шэех рухына сэдака бирэлэр, корбан чалалар.
Бу уцайдан игътибарга лаек «Изге кеше» риваяте:
«Бервакыт Болгарга бер изге кеше килгэн. Болгарларныц падишасы хатыны белэн икэве авыру булып сэламэтлэнудэн еметлэре тэмам беткэн икэн.
Шул изге адэм аларга эйткэн:
- 9гэр дэ сез минем динемне кабул итсэгез, мин сезне дэва кылырмын, - дигэн.
Падиша хатыны белэн, аныц динен кабул итмэк булганнар. Бу кемсэ дэва кылганнан соц, падиша хатыны белэн икесе дэ сэламэтлэнгэннэр Ьэм исламны кабул
иткэннэр. Мэмлэкэт зhлисе дз алар белэн бергэ меселман булды. Бу вакыйганы Хзззр падишасы ишеткэн Ьэм зур гаскэр белэн килеп, алар белэн сугыш кылган.
Бу изге адэм аларга эйткэн:
- Сез курыкмагыз, аллага тэвэккэл итеп, Yзлэренэ каршы торыгыз!
Ьэм шул эйткэнчэ, каршы торып, Хэзэр падишасын дицделэр. Шуннан соц Хэзэр падишасы алар белэн солых кылышты Ьэм эйтте:
- Мине сезнец гаскэрегездэ олуг кешелэр курдем. Алар кук атларга атланганнар Ьэм минем гаскэремне утерделэр, - ди.
Ул. изге кеше аларга эйтте:
- Алар алланыц безгэ ярдэм ечен дибэргэн гаскэрлэредер, - ди.
Бу изге адэмнец исеме "Белар" иде, шуны Yзгэртеп "Болгар" диделэр»16.
Эсэрнец исеменнэн куренгэнчэ, халыкка АллаЬ сузен диткеруче изге кеше турында CYЗ бара. Аныц тегэл исеме дэ юк. Риваятьнец эчтэлегенэ карасак, Болгар патшасыныц Ислам динен кабул итY вакыйгасы тасвирлана. Бу вакыйгага илткэн сэбэплэр турында бэян ителэ. Алда эйтелгэнчэ, изгелэр табигать кечлэренэ таянып, АллаЬныц ярдэме белэн, авыру кешелэрне дэваларга, дошман гаскэрлэрен дицеп чыгарга сэлэтле. Бу кечне аларга АллаЬка тирэн ышану бирэ.
Татарлар арасында легенда-риваятьлэр жанры бугенге кендэ дэ киц тарал-ган. Урнэклэрен татарлар яшэгэн бетен тебэклэрдэ табарга була. Алар тематик яктан гаять куптерле, нигезендэ ислам дине, бигрэк тэ, суфичылык аркылы кергэн мистик, тылсымлы вакыйгалар ята. КаЬарман-персонажларга килгэндэ, алар: туган дирен сакларга чыгучы гади кешелэр, хэтта кызлар, гадел патшалар, эулиялэр, экияти тылсымлы кечкэ ия булган затлар, фэлсэфи фикер иялэре, хэдислэрдэн килгэн пэйгамбэрлэр.
Тормышта буталчыклар килеп чыкканда халык кубрэк илаЬи кечлэргэ мерэдэгать итэ, алардан ярдэм емет итэ, гомумэн, тылсым-могдиза кетэ. Халык мэдэният, милли традициялэренэ игътибар арту нэтидэсе буларак, соцгы вакытларда изге образларга, сакраль урыннарга ышаныч ныгый бара.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Арберри А. Дж. Суфизм. Мистики ислама. Пер. с анг. - М.: Сфера, 2002. - С. 272; Баси-лов В.Н. Культ святых в исламе. - М.: Изд. «Мысль», 1970. - С. 144; Бартольд В.В. Сочинения. Т. 5 // Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. -М.: Изд. «Наука», 1868 - С. 757; Гольдциер И. Лекции об исламе. - Санкт-Петербург: Брокгауз-Ефрон, 1912. - С. 302; Исхаков Р. Р. Миссионерство и мусульмане Волго-Камья (Последняя треть XVIII - начала ХХ в.). - Казань: Татар. книж. изд., 2011. - С. 221; На-сыров И. Р. Основания исламского мистицизма (генезис и эволюция). - М.: Языки славянских культур, 2009. - С. 552; Селезнев А. Г., Селезнева И. А. Сибирский ислам: Региональный вариант религиозного синкретизма. - Новосибирск: Изд. Института археологии и этнографии СОРАН, 2004. - С. 72.
2. Садекова А.Х. Идеология ислама и татарское народное творчество. - Казань: Изд-во «Фикер», 2001. - С. 208.
3. Урманче Ф.И. Татар мифологиясе. Энциклопедик сузлек. 3 т.: 1 т. (А-Г). - Казан: Мэгариф, 2008. - 303 б.; 2 т. (Д-С). - Казан: Мэгариф, 2009. - 343 б.; 3 т. (С-Я). - Казан: Мэгариф, 2011. - 199 б..
4.Яхин Ф. З. Татар шигъриятендэ дини мистика Ьэм мифология. - Казан: ТДГИ нэшрияты, 2000. - Б. 268; Сибгатуллина Э. Т. Суфичылык серлэре (терки-татар шигъриятендэ ди-
ни-суфичыл символлар, образлар, атамалар). - Казан: «Матбугат йорты»нэшр., 1998. -Б. 368.
5. Закирова И. Г. Болгар чоры халык идаты (Народное творчество булгарского периода). -Казан: Фикер, 2003. - 144 б.; Эпический фольклор периода Золотой Орды: мифологические и исторические основы. - Казань: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова АН РТ, 2011. - С. 268; Эувэл башлап ни бетте. - Казан: ТЭЬСИ, 2017. - Б. 152.
6. Завгарова Ф. Х. Татар изге урыннары Ьэм сакраль территориялэренэ кагылышлы леген-даларны туплау узенчэлеклэре // Татарская фольклористика. Исследование молодых. -Казань: Ихлас, 2013 - С. 4-13.; Комплексный подход в изучении татарских святынь и сакральных территорий / / Татар халык идаты. Фэнни эзлэнулэр Ьэм фольклор урнэклэре. Материалы научно-практических конференций, проведенных РЦРТК. - Казань: Ихлас, 2013. - С. 12-14; Уразманова Р. К. Симбиоз этнического и конфессионального в современной праздничной культуре татар / / Этнографическое обозрение. - 2010. - № 2. - С. 69-83.
7. Сибгатуллина Э. Т. Суфичылык серлэре... - Б. 17.
8. Завгарова Ф.Х. Изге урыннарга бэйле легенда // Урта Идел буе татарлары традицион мэдэнияте (материал туплау ечен сораулыклар дыентыгы). - Казан: Ихлас, 2013. - Б. 128.
9. Татар эдэбияты тарихы. 6 т.: 1 т. Урта гасырлар дэвере. - Казан: Татарстан китап нэшрияты, 1984. - Б. 357.
10. Рзхим Г., Газиз Г. Татар эдэбияты тарихы. Феодализм дэвере. 2 басма. - Казан, 1925. -Б. 149.
11. Борынгы терки Ьэм татар эдэбиятыныц чыганаклары. - Казан: Казан университеты нэшрияты, 1981. - Б. 29; Фомкин М. С. О суфийских мотивах в «Благодатном знании» Юсуфа Баласагуни // Советская тюркология. - 1990. - № 5. - С. 70; Сибгатуллина Э. Т. Татар дини-суфи эдэбияты: югары уку йортлары ечен дэреслек-кулланма. - Казан: Казан унив-ты нэшрияте, 2013. - Б. 21.
12. Степанянц М. Т. Поиск скрытого смысла // Предисловие к книге: В поисках скрытого смысла. Духовное учение Руми. - М.: Ладомир, 1995. - С. 10, 18.
13. Сибгатуллина Э. Т. Суфичылык серлэре. - Б. 48.
14. Татар халык идаты. Риваятьлэр Ьэм легендалар/Томны тез., кереш мэкалэ Ьэм искэрмэлэрне язучы С. М. Гыйлэдетдинов. - Казан: Татар. китап нэшр. 1987. - Б. 35.
15. Шунда ук. - Б. 34.
16. Борынгы татар эдэбияты. - Казан: Татар китап нэшрияты, 1963. - Б. 31-32. Эдэбият исемлеге
Бартольд В. В. Сочинения. Т. 5 // Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. - М.: Изд. «Наука», 1868. - С. 757.
Басилов В.Н. Культ святых в исламе. - М.: Изд. «Мысль», 1970 - С. 144. Завгарова Ф.Х. Татар изге урыннары Ьэм сакраль территориялэренэ кагылышлы леген-даларны туплау узенчэлеклэре // Татарская фольклористика. Исследование молодых. -Казань: Ихлас, 2013 - С. 4-13.
Исхаков Р. Р. Миссионерство и мусульмане Волго-Камья (Последняя треть ХУШ - начала ХХ в.). - Казань: Татар. книж. изд., 2011 - С. 221.
Татар халкыныц мифологик ышанулары (ХХ гасыр ахыры - ХХ1 гасыр башы экспедиция язмалары буенча)/Кереш мэкалэ авторы Дзулзтшина Л.Х., тез. Дзулзтшина Л.Х., Ж,зфзрова Ф. Х. - Казан: Ихлас, 2016. - Б. 199.
Урманче Ф.И. Татар мифологиясе. Энциклопедик сузлек. 3 т.: 1 т. (А-Г). - Казан: Мэгариф, 2008. - Б. 303.
References
Bartold V. V Sochineniya. T. 5 [Essays]. IN: Rabotypo istorii i filologii tyurkskih i mongolskih narodov [Works on the history and philosophy of Turkic and Mongolian peoples]. Moscow: Izd. "Nauka" publ., 1868, p. 757.
Basilov V N. Kult svyatyh v islame [Saints cult in Islam]. Moscow: Izd. "Mysl'" publ., 1970, p. 144.
Zavgarova F. Kh. Tatar izge urynnary hem sakral territoriyalyrene kagylyshly legendalarny tu-plau uzencheleklere [Research peculiarities of Tatars' sacred places]. IN: Tatarskaya folkloristika. Issledovanie molodykh [Tatar folkloristics. Young people's research]. Kazan: Ikhlas publ., 2013, р. 4-13.
Iskhakov R. R. Missionerstvo i musulmane Volgo-Kamya (Poslednyaya tret XVIII - nachala XX v.) [Missionary activities and Muslims of the Volga-Kama region (last third of the 18th -early 20th century]. Kazan: Tatar. knizh. izd. publ., 2011, р. 221.
Tatar halkynyn mifologikyshanulary (XXgasyr ahyry - XXIgasyr bashy ekspeditsiyayazmalary buencha). Keresh mekale avtory, toz. L. Kh. Davletshina, F. Kh. Zheukherova [Davktshina L. Kh., Zheykherova F. Kh. (eds.) Myths and legends of Tatar people (records of expeditions of the late 20th - early 21st century)]. Kazan: Ikhlas publ., 2016, p. 199.
Urmanche F. I. Tatar mifologiyase. Entsiklopedik suzlek: 3 tomda: 1 t. (A-G) [Tatar mythology. Encyclopedic dictionary: in 3 volumes. Vol. 1]. Kazan: Magarif publ., 2008, р. 303.
Сведения об авторе
Самитова Савия Гималтыновна, кандидат филологических наук, научный сотрудник Республиканского центра развития традиционной культуры, e-mail: savilas@yandex.ru.
About the author
Saviya G. Samitova, Candidate of Philological Sciences, Researcher at the Republican Centre for Development of Traditional Culture, e-mail: savilas@yandex.ru.
В редакцию статья поступила 13.11.2019, опубликована:
Сдмитова С. Г. Татар фольклорында изгелэр образы // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2019. - № 4. -С. 166-173.
Submitted on 13.11.2019, published:
Sаmitova S. G. Tatarfolklorynda izgeler obrazy [Images of Saints in Tatar folklore]. IN: Gasyrlar avazy -Eho vekov, 2019, no. 4, pp. 166-173.
