CC BY
16УДК 930.2
БОТ: 10.22378/Ье.2019-4-2.284-293
«МИЛЛИ БАЙРАК» ГАЗЕТАСЫНДА РИЗАЭТДИН ФЭХРЕТДИН ЭШЧЭНЛЕГЕ ЯКТЫРТЫЛЫШЫ
Ш.Ф. Садыйков
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец
Ш.Мэрщани исемендэге Тарих институты
Казан, Россия Федерациясе
те^еп777@таИ ги
Куренекле галим, педагог, тарихчы hэм дин эhеле Ризаэтдин Фэхретдин исеме татарлар арасында гына тYгел, э барлык меселман деньясы ечен таныш. Анын белем елкэсе купкырлы hэм уникаль, дини эшчэнлек белэн беррэттэн, ул актив рэвештэ мэгърифэтчелек hэм нэшрият эшчэнлеген алып барган. Элеге мэкалэдэ Япониядэ ун ел дэвамында (1935-1945) басылып килгэн «Милли Бай-рак» газетасында Р. Фэхретдин эшчэнлегенэ карата басылып чыккан кайбер мате-риаллар карала. Мефти буларак, Р. Фэхретдин илдэге барлык терки-меселман халыкларыньщ ижтимагый фикер Yсешендэ hэм мэдэниятендэ Yзэк урыннарнын берсен алып тора. Анын даны бетен терки, хэтта ислам деньясында hэм Аурупа иллэрендэ кин таралган була. Элеге шэхеснен шундый абруена карамастан, совет матбугатында анын вафаты турында бер хэбэр дэ басылып чыкмый. Бу чорда чит ил матбугаты Россиядэ барган процессларны бэялэYДЭ hэм яктыртуда ^пкэ местэкыйль була. «Милли Байрак» газетасында Р. Фэхретдингэ багышланган ма-териалларны ейрэну анын татар мэгърифэтчелек Yсешенэ керткэн елешен, тор-мыш юлын, ислам деньясынын эшчэнлегенэ менэсэбэтен билгелэргэ, объектив рэвештэ бэялэргэ hэм шунын белэн анын татар миллэте язмышында олуг шэхес булуын ассызыкларга мемкинлек бирэ.
Ачкыч сузлэр: Ризаэтдин Фэхретдин, мефти, «Милли байрак» газетасы, ва-кытлы матбугат, татар миллэте, Ерак Кенчыгыш, терки денья
Цитата ечен: Садыков Ш.Ф. «Милли байрак» газетасында Ризаэтдин Фэхретдин эшчэнлеге яктыртылышы // Историческая этнология. 2019. Т. 4, № 2. С. 284-293. БО1: 10.22378/Ие.2019-4-2.284-293
2019 ел татар халкынын усешенэ зур елеш керткэн олуг галимнэребез юбилейларына бай. Алар арасында тарихыбызда тирэн эз калдырган куре-некле шэхесебез - мэгърифэтче, галим, педагог, тарихчы, мефти Ьэм дин эЬеле - Ризаэтдин Фэхретдин (1859-1936) дэ бар. Бугенге кендэ анын тор-мышын, эшчэнлеген Ьэм кенкурешен яктырткан хезмэтлэр шактый. Элеге мэкалэдэ «Милли Байрак» газетасында Р. Фэхретдингэ багышланган мэгълуматлар белэн уртаклашасыбыз килэ. «Милли Байрак» газетасы -Ерак Кенчыгыш татарларынын ихтыя^ларын яктыртучы даими чыгып
килгэн вакытлы матбугат чарасы. Аныц денья кYPYe Гаяз Исхакый исеме белэн бэйле (Аурупага кYчкэннэн соц аныц мехэррире итеп Ибраhим ДэYлэт-Килди билгелэнэ). Элеге газета 1935 елныц 1 ноябреннэн 1945 елныц 20 мартына кадэр чыга. Бу вакыт аралыгында 400 сан денья кYрэ. Киц таралышына карамастан, элеге басма СССР территориясендэ тарал-мый [3, 4 б.].
Р. Фэхретдин исеме белэн бэйле мэкалэлэр элеге газетада шактый урын алган. Эмма кYпчелеге аныц 1936 елдагы вафаты белэн бэйле. «Милли байрак» газетасыныц 30 нчы саны тулысынча Р. Фэхретдингэ ба-гышланган. Монда аныц гыйльми эшчэнлеген, хезмэтлэрен hэм терек-татар деньясына керткэн елешен бэялэYДЭн тыш, элеге шэхеснец Ерак Шэрыкта да зур абруйга лаек булуы ассызыклана. Бу иц беренче чиратта Токио, Нагоя, Фузанда, Ки^уда, Тянсзин, Мукден, Кобе, Харбин, Синзин шэhэрлэрендэ бу кеннец меселманнар тарафыннан матэм кене итеп билгелэнYендэ кYренэ. Моннан тыш, элеге санда аныц рухына hэм олуг-лыгына багышланган аерым шигырьлэр дэ китереллэ. Бу Солтан исеме белэн имзаланган авторныц «Риза хэзрэт», Арсланбэк дигэн кешенец «Та-гын бер корбан» hэм Заhидэнец «Олуг мефтиебез Ризаэтдин бине Фэхретдин хэзрэтлэренэ багышлана» исемле шигырьлэре. Газетада Ризаэтдин Фэхретдинныц «Дини вэгазь», «Олуг мефтиебез Ризаэтдин бине Фэхретдин хэзрэтлэренец мэк^блэре», «Ризаэтдин бине Фэхретдин хэзрэтлэре-нец Шиhабетдин Эл-Мэржани хакында кайбер язулары» hэм башка мэкалэлэр урын алган. Болар ^бесенчэ аныц «Шура» журналында чыккан мэкалэлэре. Без иц беренче чиратта Р. Фэхретдиннец вафаты белэн бэйле булган кайбер мэкалэлэргэ игътибар итэргэ булдык.
XX гасырныц 20-30 елларында дингэ карата сэясэт Yзгэргэч, кYп кенэ дин эhеллэре, милли хэрэкэттэ катнашучы интеллигенция бик зур эзэрлеклэYлэргэ, репрессиялэргэ дучар була. Аларныц исемнэре озак ел-ларга онытылып кала. Диния нэзарэтенец башлыгы Р.Фэхретдинныц вафаты турындагы мэгьлYмат Россиянец матбугат битлэрендэ яктыртылыш тапмый, киресенчэ тавышсыз уздырыла. Совет чорында хакимият Yзенэ кирэкле караш тудыра дигэн фикергэ 1979 елда З.А. Ишмехэммэтовныц «Социальная роль и эволюция ислама в Татарии» исемле китабы ачык ми-сал булып тора. Автор китабында милли хэрэкэттэ катнашкан дип дин эhеллэрен, шул исэптэн Р. Фэхретдинне да буржуаз миллэтчелектэ гаепли, аларныц и^атларына hэм эшчэнлеклэренэ реакционлык меhире суга. Ту-ганнары hэм аерым белгечлэр тарафыннан элеге бэялэмэне тешереп кал-дыру буенча омтылышлары бернинди нэти^э бирми [1, 102 б.]. Шунлык-тан элеге тоталитар чиклэYлэрдэн читтэ булган hэм Y3 фикерлэрен ирекле, местэкыйль белдерэ алган авторларыныц карашларын ейрэнY Р. Фэхретдинныц ул вакыттагы эшчэнлегенэ объектив бэя бирергэ мемкинлек бирэ.
Р. Фэхретдинныц меселман деньясында ихтирам ителYе турында аныц хакында чит иллэрдэ басылган мэкалэлэр сейли. «Милли байрак» газетасыныц Тимур исемле автор тарафыннан язылган «Мефти Ризаэтдин
биж Фэxpeтдин xэзpэтлэpe xaкындa ислaм вэ aлмaн мaтбyгaты» мэкaлэсe моныц aчык мисaлы. Автоp мондa Mисыpдa чыгa TOpraH «Эл-Бaлaг» гaзeтaсыныц 16 сeнтябpь (1936 eл) бaсмaсыннaн e3eK тэкьдим итэ. Бу мэкaлэнeц aвтоpы Кahиpэдэ яшэYчe Хэмзэ Tahиpбэк бyлa. Элeгe мэкaлэдэ P. Фэxpeтдинныц эшчэнлeгe hэм ислaм дeньясындaгы pолe aссызыклaнa. Mоннaн тыш, Tимyp Лaxypдaдa чыгa тоpгaн «И^н» гaзeтaсыныц 14 ок-тябpь caHbiHbi^ мeфти xэзpэт xaкындa язылгaн мэкaлэнeц (идapэгэ кил-гэн) кыскaчa эчтэлeгeн биpeп y3a. Mэкaлэ xэзpэтнeц Уфa шэhэpeнэ килeп элэгYeннэн бaшлaп, «Ba^ro», «Шypa» жypнaллapындaгы эшчэнлeгeн Y3 эчeнэ aлa. P. Фэxpeтдин тapaфыннaн жypнaлдa бaстыpылгaн aepым шэxeс-лэpнeц тэp^eмэи xэллэpeн hэм aныц гыйльми эсэpлэpeн aepым бYлeклэpгэ бYлeп кYpсэтэ. P. Фэxpeтдинныц большeвиклap кyлыннaн нилэp кYPYeнэ тyктaлa hэм aныц кичepгэн aвыpлыклapын тaсвиpлap e4eH aныц xaтлapын тэp^eмэ итэ. «MэpxYмнeц pyxынa догa кылып Yтим hэм aныц кeбeк бeeк дин бaшлыгы биpсeн», - дигэн CYЗлэpe бeлэн тэмaмлый [5, 2 б.].
«Meфти Pизaэтдин бинe Фэxpeтдин xэзpэтлэpe xaкындa ислaм вэ aл-мaн мaтбyгaты» мэкaлэсeндэ Дэhлидэ чыга тоpгaн «Эл ^эмгыя», «Зaмин-дap», «Mэдэния» исeмлe гaзeтaлap дa иска aлынa hэм aлapдa мeфти xэзpэт xaкындa pэсeмнэp бeлэн биpeлeп, озын мэкaлэлэp бaсылyы тypындa эйтeлэ.
«^илли бaйpaк» бeлэн бepлeктэ «Mилли юл» мэ^мугасы Yзлэpeнeц бep сaннapын мэpxYмнeц исeмeнэ бaгышлaп чыгapyлapы hэм ислaм мaт-бyгaтлapындa мeфти xэзpэтeнeц вaфaты xaкындa язылуы тypындa xэбэp ш^лэ.
Алмaн мaтбyгaтынa килгэндэ, Tимyp, «Ост Евpопa» мэ^мугасыныц aвгyст - œrn^pb сaннapындa, Бepтольд Шпyлepныц CCCP мeсeлмaннa-pыныц дини бaшлыклapыныц Yлeмe бeлэн бэйлe бyлгaн мэкaлэнeц кьюга-4a эчтэлeгeн тэкьдим итэ. Бу мэкaлэ мeфти Pизaэтдин бинe Фэxpeтдин xэзpэтлэpeнeц вaфaты, Pyсиядэ яшэYчe мeсeлмaннap e4eH никaдэp 3yp югaлтy бyлyыннaн бaшлaп, тepки-тaтap мeсeлмaннapынa эдэби-сэяси hэм тэpбияви xeзмэт кYpсэткэн гaлимнe югaлтyлapы ислaм дeньясы e4eH, Pyсиядэ яшэYчe тepки xaлыклapгa кapaгaндa дa зyppaк икэжц aepым a^ сызыклый. Tepeк миллэтчeлeгe бeлэн ислaм динeнeц тиpэнтeн бэйлэнYe xaкындa фикep aлышып, Pyсиядэ яшэYчe тepкилэpeнeц тоpмышы госмaн-лы тepeклэpeннэн бeтeнлэй бaшкa булуын кYpсэтэ. Госмaнлы тepeклэ-peнeц иц 3yp ^инYeн ул, миллэт нигeзeндэ бepлэшeп, бYгeнгe Tepкия ^eмhYpиятeн коpyлapындa дип сaный. Pyсиядэ xaкимият дингэ, миллэткэ кapшы бyлгaнгa, дин нигeзeндэ бepлэшYДЭ Диния нэзapэтeнeц мeсeл-мaннap e4eH эhэмиятлe булуын билгeли hэм P. Фэxpeтдиннeц дин бaшлы-гы бyлapaк чын миллэт ^rn^^e^ ypынын aлyын бэян итэ. Шул кapaштaн чыгып большeвиклapныц ислaмияткэ, тepкичeлeккэ кapшы килYлэpeн hэм совeт xaкимиятeнeц pyсия тepкилэpeнeц иц бepeнчe дэpэ^эдэ кeчлe бep гач бyлгaн мeфти xэзpэтлэpeнeц вaфaтын мeмкин кaдэp тaвышсыз-тынсыз гынa yздыpыpгa тыpышyлapы P. Фэxpeтдиннeц тepки кыйблaлapны бep-
лэштерудэ зур роль уйнавын курсэтэ. Советларнын мефти вафатыннан сон да анын улеме тээсиреннэн куркуларын ассызыклап, Русия теркилэре ечен бу галимнен вафаты нинди зур югалту икэнен билгелэп, мэкалэсен тэмамлый [5, 2 б.].
«Милли байрак» газетасындагы мэкалэлэрне укыганда, аларнын рус цензурасыннан бэйсез булуы кузгэ ташлана. Бу ин беренче чиратта милли темаларны, вакыйгаларны яктыртуда куренэ. Мэсэлэн, Русия эсире терек-леге; миллэтебезне ^имерелуенэ каршы фидакарь хезмэт алып бару; иле таланган, милли минлеге хур ителгэн халык; коллык тормышыннан чыгу; большевикларынын мэгънэви зинданында гомер итуе; илебезне тоткынлык-та тотучы Совет иле; Русия коллыкка тешергэн миллэтлэрне, милли-мэгънэви мэсьэлэлэрдэ аякка бастыру Ьэм башка сузтезмэлэр кин кулланы-ла. Моннан тыш, мэкалэлэрдэ еш кына бэйсезлек сузе белэн беррэттэн местэкыйльлек, мохтарият, истикляль кебек синонимнар урын алган.
Р. Фэхретдин турында мэкалэлэр авторлары, анын мехэррирлек елла-рында матбугат битлэрендэ чыккан хезмэтлэренен бугенге кендэ кулла-рында юклыгына ачыналар. Алар фикеренчэ, анын бетен иж;атын, эсэр-лэрен белмичэ, аннан-моннан кулга элэккэн материалларга таянып кына хезмэтен бер улчэугэ салу ^инел мэсьэлэ тугел [5, 2 б.].
Икенче мэкалэ «Мэрхум мефтиебез Ризаэтдин Фэхретдин хэзрэтенен газиз рухына» дип атала. Анын авторы - элеге газетанын теп хезмэткэре Рокыя Мэхэммэдиш. Бу мэкалэ Солтан исемле авторнын икеюллык шигы-ре белэн башлана:
Миллэт белэн динне урнэк итеп,
Хезмэт итте иле, дин, миллэт ечен.
Элеге мэкалэ Ризаэтдин Фэхретдин вафатына биш ел тулу унаеннан бастырыла. Автор большевикларнын мэгънэви зинданда гомер итуче, сонгы елларында мона кушылган ачлык, мохтащлык эчендэ вафат булган мефти Ризаэтдин бин Фэхретдин хэзрэтлэре халкыбызнын кунелендэ калуын Ьэм еметлэрен узендэ гэудэлэндергэн беек шэхеслэрнен берсе булуын ассызык-лый. Рокыя Мэхэммэдиш «Диния нэзарэте»нен оешуын Ьэм Русия месел-ман халкы ечен коллыктан чыгу, уз дэулэтчелеген торгызу кыйбласы булуын курсэтэ. Диния нэзарэтенен халык арасында хермэт Ьэм мэхэббэт ка-зануын ул Р. Фэхретдин исеме белэн бэйли. Yз сэлэте, тырышлыгы Ьэм шэхеслеге белэн хезмэт курсэткэн Р. Фэхретдин «казый» исеменэ лаек була. «Риза казый» Диния нэзарэтенен эшлэрен тэртипкэ куюы, халык анларлык эмерлэр таратып, мэхэллэлэрне нэзарэтка баглау аркылы дини эшлэрен берлек ^ебенэ тоташтыручы булуын курсэтэ. Казый булып торган елларында ук Ризаэтдин хэзрэттэ халыкны уяту, агарту Ьэм милли ан тирэсендэ миллэтне берлэштеру омтылышы туып, бу омтылыш олуг остазнын бетен гомере дэвамындагы эшлэренен нигезе булын билгели.
Автор анын Диния нэзарэтендэге иске язуларын, эш дэфтэрлэрен тэртипкэ салуын, тарихны, уткэнне ейрэнуне, халкыбызны коллык каран-гысыннан чыгару ечен чит мэдэниятлэргэ игътибар итуен, Ш. Мэрж;ани
hsM К. Насыйри дэвамчысы булуын бэян итэ. Русия астындагы терки елкэлэрдэ коллыкны бетерY юлында хезмэт итYе белэн Исмэгыйл Гаспра-лы, Йосыф Акчуралар белэн кулга-кул тоташып, миллэтне агарту, уяту юлында хезмэт туен кYрсэтэ. Ул милли-мэгънэви яктан коллыкка тешкэн миллэтне, башка миллэтлэр белэн буй Yлчэшэ алырлык хэлгэ китерY, милли местэкыйльлек хисен булдыру юлында зур эш куйган шэхес, ди автор.
Русиянец японнар тарафыннан ^ицелYе мэрхYм мефтиебезнец язу эшенэ кYЧYенэ сэбэп була. 1905 елда Идел-Урал милли матбугаты оешкан вакытта, казый булып торган Ризаэтдин Фэхретдиннец сэлэтле калэменэ киц алан ачыла. 1907 елда «Вакыт» газетасы янында чыга башлаган «Шура» мэ^мугасы мэрхYмне казыйлыгыннан аера. Большевик баш кYтэрYенэ кадэр ун ел буе чыгып торган «Шура» мэрхYмнец борынгы бееклэре-безнец тормышларына, ислам денясыныц мэшhYP адэмнэренэ багышлан-ган язулары «Асар» га киц мэйдан ачу белэн бергэ халкыбызныц милли-мэгънэви хэятенец барометры тесенэ эверелэ. Монда Р. Фэхретдиннец милли тэрбиядэн башлап халкыбызныц бетен тормышына караган язмала-ры янында ул чорлардагы зыялаларыбыз hэм язучыларыбызныц мэка-лэлэре урын алалар.
Мехэрир Р. Фэхретдиннец бай калэменэ ике атнага бер чыга торган бу мэ^мугада бик тар урын булганга, балалар ечен язылган дэреслеклэре, яшьлэрнец милли тэрбиясенэ, хатын-кызларныц гаилэ тормышына hэм гомум миллэт Yлчэвендэ тоткан урыннарына багышлап язылган китапла-ры, нэсыйхэт вэ дин мэсьэлэлэрен эченэ алган эсэрлэре аерым рэвештэ басылып баралар.
Ерак Шэрыкта, чит иллэрдэ яшэYче меhащирлэр моннан биш ел элек большевик хе^мэте мэсхэрэлэреннэн, халкыбызныц дини, милли явыз-лыгын кYкрэге белэн калкан шикелле саклап килгэн мефти Р.Фэхретдин хэзрэтлэренец вафаты хэбэреннэн тирэн кайгыда кала. Ченки мэрхYм мефтиебез халкыбызныц милли минлеген саклавын, милли барлык дэрэ-^эсен кYтэрY аркылы милли местэкыйльлеккэ омтылуын, Y3 гомереннэн килэчэк буыныбызга кыйммэтле мирас калдырган беек шэхесе.
«Илебезнец беек угылы онытылмас, хермэтле остазыбызныц рухы, халыкныц омтылышы бYген дэ аныкы белэн бер тесле икэнец тоеп шат булсын! Башта казый булып, ахырда халык телэге белэн бетен эсир тереклэрнец мефтие булырлык, халыкныц Yзен-Yзе идарэ итэргэ телэвен Yзендэ гэYДЭлэндереп килгэн бердэнбер учреждение, аныц вафатыннан соц да Yзе белэн бергэ миллэт-дин юлында хезмэт иткэн казыйларныц ку-лында дэвам итYен кYреп, халкыбызныц кызыл руслык кысалары эчендэ дэ сэламэт калуына кYреп тыныч булсын!» - дип тэмамлый [4, 1 б.].
«Ризаэтдин бин Фэхретдин хэзрэтлэре (вафатына 6 ел тулу уцаен-нан)» исемле мэкалэнец авторы Бикбау. Элеге мэкалэдэ шулай ук Р. Фэхретдиннец эшчэнлегенэ киц бэя бирелэ.
«Хермэтле дин башлыгыбызныц деньядан кшуе белэн буш калды-рылган урыны илебездэге большевик хакимиятенец авырлашып киткэн
дэверлэрдэ дэ бергэлэп Диния нэзарэтебезне яшэтергэ тырышып, дин галимнэребездэн казый Габдрахман Зэйнулла РэсYл тарафыннан алынган мэктублэрдэн [хат] генэ белэбез. Узган алты ел эчендэ диния нэзарэтебез янында нинди Yзгэрешлэр булгандыр бер Ходайныц Yзенэ генэ мэгълYм. Бу хакта hичбер мэгълуматыбыз юк» [2, 2 б.].
Большевиклар хакимиятенец сэясэте нэти^эсендэ бетенлэй ^име-релYгэ дучар ителгэн Диния нэзарэтен бу кендэ бер булып саклау, автор фикеренчэ, бик меhим вазыйфа. Халкыбыз тарафыннан бик хермэт ителгэн hэм халкыбызныц даИи мирасы саклануына зур хезмэт иткэн мефти Р. Фэхретдиннец илнец зур афэтле елларында да Диния нэзарэтен саклау, аныц милли hэм дини Yзэк итеп калуында зур кеч куюын ассызыклый.
Русия инкыйлабыннан файдаланып, илебезнец милли идарэсен Y3 кулларына алырга тырышкан терки халыклар Диния нэзарэтендэ зур ярдэм hэм таяныч кYргэннэр. Халкыбызныц Yзе телэп сайлаган беренче мефтиебез Г. Баруди туган илебезнец Y3 кененэ Yзе ху^а булуы ечен халкыбызныц милли ацын кYтэрY юлында хезмэт куюы белэн танылган булса, мефти Р. Фэхретдин миллэтне диннэн аерган вакытта бетен меселман илебезнец милли иреклегенэ багышлавы hэм соцгы авыр елла-рына кадэр Y3 фикерен Yзгэртмэве белэн зур абруйга лаек.
Yз фикерлэре аркылы тарихта Y3 эзен калдырган Р. Фэхретдин, татар халкыныц беек шэхеслэре Г. Курсави, Ш. Мэр^ани, К. Насыйрилар кебек ук, Y3 Ватаны ечен янып торуы, илебезнец бэйсезлек хэрэкэтендэ катна-шуы белэн милли тарихыбызныц тYрендэ урын алган олуглаларыбызныц берсе. Р.Фэхретдин хезмэте милли тарихыбызны тикшерY, милли эхла-гыбызны тирэнэйтY, милли матбугатыбызны яцарту гына тугел, хэтта милли эдэбият аланыбызда да эхлак эсэрлэре белэн чыккан hэм уку-укыту эшлэребезгэ дэ бик куп елеш чыгарган галимебез. Илебезне ирекле итэр ечен халкыбызга милли мэдэниятта усу юлларын курсэтуе hэм бу юлда илле ел бер буйдан эшлэве Р.Фэхретдин исемен хермэтле милли мехэ-^ирлэр арасына китереп куя.
Бетен гомерен калэм хезмэтенэ багышлаган Р. Фэхретдиннец, 1917 елда Россия империясе ^имерелгэч, илебезнец милли хэрэкэтендэ иц куренекле урын алган, илебезгэ ирек талэп иткэн угларыбыздан берсе булуы мэрхумнец хэтерен безнец ечен тагын да кадерлерэк итэ.
Болардан башка, ул милли тарихыбызны кайтару, онытылып югалу куркынычыннан азат иту юлында зур кеч куйган. Бу ^ирлектэ аныц эшчэнлеге буген беек Теркия ^емhуриятендэ хаким серэ торган милли тарих, милле телне устеру, теркичелек фикерен тикшеру, ейрэну омты-лышы белэн уртак. Р. Фэхретдин олуг милли юлыбызныц тугры маяклары булган hэм терки деньяда танылган hэм теркичелектэ зур хезмэт калдырган казанлы Йосыф Акчура, кырымлы И. Гаспралы, терек Зыя Кук алып-лары белэн уртак урынны тота.
Терек халкыныц милли-мэдэни барлыгын устеру hэм туган иленец гыйльми горефен булдыру юлында актык сулышына кадэр керэшэ.
«Илeбeзнe читлэpгэ тaныткaн Р. Фэхpeтдин хэзpэтлэpeнeц pyxbi илeбeзнeц бYгeн лад мeмкинлeклэp aлдындa тоpyын KYpen шaт 6УЛСЫН hэм amiR исeмe, хeзмэтлэpe хглык кYцeлeндэ мэцге онытылмaсын», - дип тэмaмлый CYзeн aвтоp [2, 2 б.].
Шyлaй итeп, миллэт Yсeшeнэ, милли бepдэмлeккэ зyp кeч кyйгaн Proa-этдин Фэхpeтдин эшчэнлeгe hэм миpaсы мehaщиpлeктэ яшэYчe миллэт-тэшлэp apaсындa югapы бэялэнэ. Аньщ дaны бeтeн тepки, хэтга ислaм дeньясындa hэм Aypyna иллэpeндэ киц тapaлгaн hэм мэгълYм бyлгaн. Ул гомep 6ye Yзeнeц дини эшчэнлeгeн hэм фэнни хeзмэтлэpeн тyгaн хглкыныц aц-бeлeм дэpэ^эсeн, эхлaкый тэpбиясeн кYтэpY мaксaтлapынa хeзмэт иттepYгэ бaгышлый. Русиядэ мeфти хэзpэтeнeц вaфaты хaкындa кeчкeнэ гeнэ 6ep хэбэp биpeлмэсэ дэ, мehaщиpлeктэ яши тоpгaн тepкилэp eчeн бу зyp югглту бyлa hэм amiq кaдepeн югapыдa биpeлгэн мэкaлэлэpдэн кYpepгэ мeмкин. Р. Фэхpeтдинньщ вaфaты мeнэсэбэтe бeлэн язылгaн мэкaлэлэpнeц кYплeгe amiR олуг шэхeс hэм фидaкapь зaт булуын дэлилли.
Pэсeм 1. 1936 eлныц 16 сeнтябpeндэ Pэсeм 2. «Милли бaйpaк» гaзeтaсынын «Эл-Бaлaг» (Мисьф) гaзeтaсындa 257 номepы (1941 eлныц 44 aпpeлe).
Р. Фэхpeтдин тypындa чыккaн мэкaлэдэн сypэт. «Милли бaйpaк» гaзeтaсыннaн aлынгaн (1936 eлнын 4 дeкaбpe).
Садыков Ш.Ф. «Милли байрак» газетасында Ризаэтдин Фэхретдин эшчэнлеге яктыртылышы
ЭДЭБИЯТ
1. Абдуллин Я. Миллэт язмышы: уйланулар. Казан: Фэн, 1999. 317 б.
2. Бикбау. Ризаеддин бине Фэхреддин хэзрэтлэре (вафатына 6 ел тулу унаенда) // Милли байрак. 1942. № 306 (22). Б. 2.
3. Ерак Кенчыгыштагы терки-татар меИа^ирлэренен мирасы («Милли байрак» газетасынын библиографик кYрсэткече). Казан: ТФАнен Ш.Мэржани исем. Тарих институты, 2015. 284 б.
4. Рокыя Мехэммэдиш. МэрхYм мефтиебез Ризаетдин бине Фэхреддин хэзрэтлэренен газиз рухына // Милли байрак. 1941. № 257 (20). Б. 1.
5. Тимур. Мефти Ризаетдин бине Фэхреддин хэзрэтлэре хакында ислам вэ алман матбугаты // Милли байрак. 1936. № 55(5). Б. 2.
Автор турында белешмэ: Садыйков Шамил Фэнис улы - педагогика фэн-нэре кандидаты, елкэн фэнни хезмэткэр, Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге, Татарстан республикасы Фэннэр академиясенен Ш.Мэрж;ани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин урамы, 7А, Казан, Россия Федерациясе); mergen777@mail.ru
ОСВЕЩЕНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ РИЗАЭТДИНА ФАХРЕТДИНА НА СТРАНИЦАХ ГАЗЕТЫ «МИЛЛИ БАЙРАК»
Ш.Ф. Садыков
Институт истории им.Ш.Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
те^еп 777@mail.ru
Имя великого ученого, педагога, историка, религиозного деятеля Ризаэтдина Фахретдина известно не только в татарском, но и в мусульманском мире в целом. Область деятельности ученого многогранна и уникальна, наряду с религиозной он вел активную просветительскую и издательскую работу. В статье рассматриваются отдельные материалы о Р. Фахретдине из газеты «Милли Байрак», издаваемой в Японии в течение десяти лет (1935-1945 гг.). Политика большевиков, направленная на борьбу с религией, на долгие годы наложила табу на изучение наследия многих татарских просветителей и религиозных деятелей. В периодической печати не нашлось места даже некрологу Р. Фахретдина. Зарубежные же издания были намного свободнее в оценке происходящих процессов в России. Изучение материалов газеты «Милли Байрак» о Р. Фахретдине позволяет объективно оценить его вклад в развитие просвещения татарского народа, проследить его жизненный путь, увидеть отношение исламского мира к его деятельности и тем самым подчеркнуть его личность в судьбе татарской нации.
Ключевые слова: Ризаэтдин Фахретдин, муфтий, газета «Милли байрак», пресса, татарская нация, Дальний Восток, тюркский мир
Для цитирования: Садыков Ш.Ф. «Милли байрак» газетасында Ризаэтдин Фэхретдин эшчэнлеге яктыртылышы // Историческая этнология. 2019. Т. 4, № 2. С. 284-293. DOI: 10.22378/he.2019-4-2.284-293
Сведения об авторе: Садыков Шамиль Фанисович - кандидат педагогических наук, старший научный сотрудник Центра истории и теории национального образования, Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); mergen777@mail.ru
PRESENTATION OF RIZAETDIN FAKHRETDIN' ACTIVITY IN THE NEWSPAPER "MILLI BAYRAK"
Sh.F. Sadykov
Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
mergen 777@mail.ru
The name of the great scientist, teacher, historian, and religious figure Rizaetdin Fakhretdin is known not only among Tatars, but also in the whole Muslim world. His field of knowledge is multifaceted and unique, along with religious work, he conducted active educational and publishing activities. This paper discusses some materials about R. Fakhretdin from the newspaper "Milli Bayrak", which had been published in Japan for ten years (1935-1945). The policy of the Bolsheviks aimed at combating religion for many years imposed a taboo on the study of the heritage of many Tatar educators and religious figures. There was no place even for the obituary of the death of R. Fakhretdin in the periodical press. Foreign editions had more freedom in assessment of the processes occurring in Russia. The study of the materials of the newspaper "Milli Bayrak" about R. Fakhretdin gives an opportunity to objectively assess his contribution to the development of the Tatar people's education, to trace his life path, and see the attitude of the Islamic world to his activities, thus emphasizing his personality in the fate of the Tatar nation.
Keywords: Rizaetdin Fakhretdin, mufti, the newspaper "Milli Bayrak", mass media, the Tatar nation, Far East, the turkic world
For citation: Sadykov Sh.F. Presentation of Rizaetdin Fakhretdin' activity in the newspaper «Milli bayrak». Istoricheskaya etnologiya - Historical Ethnology, 2019, vol. 4, no. 2, pp. 284-293. DOI: 10.22378/he.2019-4-2.284-293
REFERENCES
1. Abdullin Ya. Millat jazmyshy: ujlanular [The fate of the nation: Reflections]. Kazan, Fэn Publ., 1999. 317 p. (In Tatar)
2. Bikbau. Rizaeddin bine Fahreddin hazratlare (vafatyna 6 el tulu щaenda) [Hazrat Rizaetdin Fakhretdin (commemorating 6 years since his death)]. Milli bajrak -National Flag, 1942, no. 306 (22), p.2. (In Tatar)
3. Erak Kenchygyshtagy terki-tatar meha^irlareney mirasy («Milli bajrak» gazetasynyц bibliografik kYrsatkeche) [The legacy of the Turkic-Tatar Muhajirs in the Far East (bibliographic index of the newspaper "Milli Bayrak")]. Kazan, RT Academy of Sciences Institute of History Publ., 2015. 284 p. (In Tatar)
4. Rokyja Mehammadish. MarhYm meftiebez Rizaetdin bine Fahreddin hazrat-lareney gaziz ruhyna [In memory of the deceased mufti Rizaetdin Fakhretdin]. Milli bajrak - National Flag, 1941, no.257 (20), p.1. (In Tatar)
5. Timur. Mefti Rizaetdin bine Fahreddin hazratlare hakynda islam va alman matbugaty [Islamic and German press about mufti Rizaetdin Fakhretdin]. Milli bajrak -National Flag, 1936, no. 55(5). p.2. (In Tatar)
About the author: Shamil F. Sadykov is a Candidate of Sciense (Pedagogy), Senior Research Fellow of the Center of History and Theory of National Education, Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7 A, Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); mergen777@mail.ru
