CC BY
13Аннотация
Одной из важнейших задач современных этнографии и фольклористики является изучение обрядовой культуры в исторической ретроспективе и исследование современного состояния обрядового фольклора, выявление утраченных и «живых» традиций, систематизация форм бытования обрядов. Данная статья направлена на изучение календарной обрядовой традиции татар, системы верований, а также некоторых окказиональных обрядов, непосредственно связанных с явлениями природы, в их современном бытовании. Актуальность выбранной темы обусловлена тем, что несмотря на наличие трудов по календарному обрядовому циклу татар, а также отдельных работ по региональным традициям, большинство из них дают характеристику обрядовой культуры конца XIX - начала XXI в. с отсылкой к их исторической реконструкции, тогда как первоочередной задачей на современном этапе является целостный анализ этого пласта культуры в аспекте «живой» традиции. В статье впервые вводятся в научный оборот полевые записи, собранные в ходе фольклорно-эт-нографических экспедиций Республиканского центра развития традиционной культуры на территории Республики Татарстан, а также в регионах компактного проживания татар Российской Федерации в 2002-2018 гг. Хронологические рамки исследования определились имеющимся материалом, который, в основном, представляет традицию начала XXI в. Автора интересовало, прежде всего, современное состояние традиционного слоя календарной обрядовой культуры татар весенне-летнего цикла, в аспекте бытования «живых» традиций и особенности их трансформации. В ходе исследования автор проводит последовательный анализ календарной обрядовой культуры по весеннему и летнему циклам, выявляя традиционные формы обрядов и определяя их нынешнее состояние, фиксируя видоизменения, произошедшие на современном этапе. Проведенная работа позволяет сделать выводы о том, что календарные обряды являются на сегодняшний день одной из наиболее уяз-
УДК 398.33
Татар йола фольклорыньщ бугенге яшэеше: язгы hdM ж;эйге йолалар
Л. Х. Дэулэтшина,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге тел, эдэбият hsM сэнгать институты, Казан шэк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Modern existence of the Tatar ritual folklore: spring and summer rites
L. Kh. Davletshina,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
вимых частей традиционной культуры, поскольку они постепенно теряют свою практическую значимость и магическую мотивировку, что приводит к унификации обрядовой составляющей.
Abstract
One of the most important tasks of the modern ethnology and folkloristics is the study of ceremonial culture in its historical context and the current status of ceremonial folklore, as well as the identification of the lost and "living" traditions and the classification of modern forms of ceremonies. This article deals with the study of the calendar ceremonial tradition of Tatars, the beliefs associated with it, as well as some occasional rites directly related to natural phenomena in their modern existence. The relevance of the chosen topic is due to the fact that despite the presence of works on the calendar ceremonial cycle of Tatars, as well as certain works on regional traditions, most of them characterize the ceremonial culture of the late 19th - early 21st century referring to their historical reconstruction, while the primary task at the modern stage is a holistic analysis of this layer of culture in the context of the "living" tradition. The article for the first time introduces into scientific discourse the field records collected during the folklore and ethnographic expeditions ofthe Republican Center for the Development of Traditional Culture in the Republic of Tatarstan, as well as in the areas of compact settlement of the Tatars of the Russian Federation during 2002-2018. The chronological framework of the study was determined by the available material, which mainly represents the tradition of the early 21st century. The author was primarily interested in the modern state of the traditional layer of the calendar ceremonial culture ofTatars of the spring-summer cycle in the context ofthe existence of "living" traditions and the peculiarities oftheir transformation. During the study, the author conducts a consistent analysis of the calendar ceremonial culture according to the spring and summer cycles, identifying the traditional forms of rites and determining their current status, and recording changes that occur at the present stage. The work carried out allows us to conclude that calendar rites are today one of the most vulnerable parts of traditional culture since they gradually lose their practical significance and magical motivation, which leads to the unification of the ceremonial component.
Ключевые слова
Обряд, традиция, ритуал, календарь, цикл, обычай, поверье. Keywords
Ceremony, tradition, ritual, calendar, cycle, custom, belief.
ЯшэY дэверендэ елньщ hэр мизгеле, кене, ае hэркемнэн билгеле бер кагыйдэлэрнец утэлуен талэп итэ. Адэм баласыньщ Ьзр адымы, хэтта ният-максат-лары эувэлдэн билгеле кануннарга яраклаштырылган, алар бетен кешегэ дэ фарыз исэплэнгэн. Ьэркем тарафыннан утэлергэ тиешле элеге кануннар кешенец борын-борыннан табигатьнец кырыс кечлэренэ, дэмгыятьтэ, гаилэдэ Ьэм шэхси тормышта туып торган узгэрешлэргэ узе телэгэнчэ йогынты ясарга Ьэм аларга яраклашырга тырышуыннан бар булган.
Фольклористика Ьэм этнография фэннэрендэ кабул ителгэн гомуми классификация нигезендэ халыкныц йола мэдэниятен ике тергэ булеп йертэлэр: 1) ел фасылла-ры белэн бэйлэнгэн календарь йолалар, 2) гаилэ-кенкуреш йолалары (П. Богатырев, К. Чистов, Н. Савушкина, А. Новикова, В. Аникин, Ю. Круглов, Ф. Урманче, М. Бакиров, Р. Мехэмэтданов h. б.). Шул ук вакытта элеге буленешне тулыланды-ра торган классификация дэ яшэп килэ, аныц нигезендэ югарыда эйтелгэн терлэргэ окказиональ (лат. «occasio» - очрак, очраклы, зарурият белэн бэйлэнмэгэн) йолалар дигэн теркем дэ естэлэ. Календарь hэм гаилэ-кенкуреш йолалары билгеле бер датага я булмаса кешенец яшэешендэге вакыйгага бэйле булып, мэж;бури утэлергэ
тиеш булса, окказиональ йола исэ билгеле бер коллективныц социаль яшэешендэ барлыкка килгзн кризис нэтидэсендэ гадэттэн тыш хзлдзн арыну максатында гына гамэлгэ куела1. Галимнэр фикеренчэ, йолаларньщ hэм йола фольклорыныц эволю-циясе окказиональ йоладан календарь йолага таба барган, ягъни ихтыяж; яки кирэк булганда гына утэлэ торган элементлардан оешкан йола тора-бара бэла-казаларны булдырмау максатында мэдбури утэлэ башлаган2. Бу тер йолаларга яцгыр телэу (ящыр булмаган очракта гына уткэрелсэ), беренче кету куу, яца йортка кучену hэм башка тегэл уткэрелу вакыты hэм мэдбурияте билгелэнмэгэн йолаларны кертеп карыйлар. Бугенге кендэ исэ элеге процессныц капма-каршысы, ягъни календарь белэн бэйле аерым йолаларныц мэдбури статусы югалып, кирэк булган вакытта гына уткэрелуе кузэтелэ.
Календарь йолалар алмашынып тора торган ел фасылларын hэм табигатьтэге узгэрешлэрне куп гасырлар буена кузэту, худалык эшчэнлеген Ьэм тормыш-кенкурешне шуларга яраклаштырып алып бару нэтидэсендэ барлыкка килгэн. Шул кузэтулэргэ Ьэм узлэренец эш тэртибенэ, шулай ук хезмэт Ьэм тормыш тэжрибэсенэ таянып, безнец ата-бабаларыбыз терле календарьлар кулланган. Борынгы терки Ьэм болгар бабаларыбыз башта 12 еллык хайван календареннан файдаланганнар. Идел буе болгарлары ислам динен кабул иткэч, Болгар дэулэтендэ hэм аныц варисчысы булган Казан ханлыгында фарсы Кояш календаре киц таралыш тапкан. Бу календарь буенча Яца ел кен белэн тен тигезлэшкэн чордан - хэмэл дип аталган айдан, ягъни хэзерге календарь буенча 21 марттан башланган. Болардан тыш, болгар hэм татар-ларда ислам дине белэн кергэн hэм hиж;ри ел исэбенэ нигезлэнгэн вакыт хисабы булуы да билгеле. Элеге вакыт хисабы Петр I заманында рэсми рэвештэ христиан ел исэбе, ягъни Иисус Христос туган кеннэн дип саналучы милади календарь кабул ителгэннэн соц да яшэвен дэвам итэ. Э Юлиан календаре («иске стиль») дип йертелгэн hэм Петр I керткэн ел исэбе татарлар арасында XIX йезнец урталарында hэм икенче яртысында гына урнашып дитэ3.
Рус hэм халыкара календарь системасы Россиядэге терки халыклар арасында да таралыш алганнан соц, рус йола бэйрэмнэренэ (Семик, Рождество / Раштуа, святки) бэйлэнешле аерым йолалар, эйтик, урманга барып, каен бэйлэу-бизэу, такыялар уреп, суга агызу, суга йезек салып юрау, курэзэлек иту кебек магик гадэтлэр ныклап урнашканнан соц, рус дини бэйрэмнэренэ бэйлэнешле табигать сынаулар татарлар арасында да барлыкка килэ, эмма кайбер йолаларныц уткэрелу вакыты борынгыдан килгэн халык календаре нигезендэ тэгаенлэнэ. Керэшеннэрдэ, элбэттэ, христиан (чиркэу) календаре белэн турыдан-туры бэйлэнештэ булган йола-бэйрэмнэр дэ гамэлгэ керэ. Шул ук вакытта татарларда меселман календарена бэйле дини йола-бэйрэмнэрне уткэру традициясе таралыш таба hэм традицион йолаларныц струк-турасына ислам дине белэн бэйле ышанулар, гадэтлэр кереп китэ, узлэшэ, йоланыц аерылгысыз элементына эверелэ.
Ел фасылларына бэйле рэвештэ барлыкка килгэн календарь йола комплексы фэндэ дурт чорга: язгы, дэйге, кезге Ьэм кышкы йола-бэйрэм циклларына булеп карала. Аграр халык календаре буенча иген игугэ, сабанашлык культураларыннан уцыш алуга юнэлдерелгэн худалык елыныц башланып китуе элек Шэмсия / Кояш елыныц хэмэл аена туры килгэн. Язгы кен белэн тен озынлыгы тигезлэшкэн кояш торышын-нан - 21 марттан башлангыч ала торган элеге ай Яца ел башы булып та исэплэнгэн. Бу уцайдан уткэрелэ торган бэйрэм - Нэуруз - Шэрекъ халыкларында урта гасырлардан ук билгеле булып, Эфганстан, Иран Ьэм Азэрбайдан иллэрендэ буген дэ саклана Ьэм
21-23 мартта уткзрелз торган зур йола-бэйрэм буларак тэгаенлэнэ. Тарихи чыганак-ларга Караганда, татарларда Нзуруз XIX йездэ Ьзм ХХ гасыр башында уткзрелз торган булган. Моныц мисалын Ш. Мзрданинец «Местзфадел-зхбар фи зхвали Казан вз Болгар» хезмзтендз дз курзбез: «Эйтелгзн гасырында еллар элек) зувзл хзмзлдз (март башында) тирзн чана хззерлзп, аньщ уртасына авыл мулласы кереп утырып, кырык-илле кеше дигелеп тартып, авылныц бер башыннан икенче башына нзуруз зйтеп, мулла файдасына ашлык дыеп йергзннзр. Мзмсз карьясендз. Бу змер башка авылларда да шулай»4. Нзуруз уткзрелгзн кенне мздрзсз шзкертлзре Ьзм балалар йорттан-йортка кереп, худаларны Яца ел белзн котлап, телзклзр тели-тели булзклзр дыеп йергзн, аларныц теп максаты худаларга килзсе елда бзхет-шатлык, уцышлы, мул ел телзу булган. Элеге йола 1917 елгы Октябрь революциясенз кадзр дзвам итсз дз, ХХ гасырда инде уздырылмый башлый. Соцгы елларда уткзрелз башлаган Нзуруз исз замана талзплзренз туры китерелгзн Ьзм элекке традициядзн шактый ераклашкан йоланыц яца форматын тзшкил итз.
Яз кене табигатьнец уянуына турыдан-туры бзйле йолаларныц берсе - татарларда терлечз аталып йертелз торган - боз озату, боз карау, боз багу, боз озатма, ташу карау, бозлар акканны карау йоласы. Аныц дирле узенчзлеклзре булса да, теп уткзрелу тзртибе нигездз уртак. Боз кузгалган кенне авыл халкы дыелып су буена тешз, терле уеннар уйный-уйный куцел ача, боз естенз ут ягып, кыш белзн бзйле суык Ьава торышын озата, ышанып яки символик мзгънз салып, бзла-казаларын, кайгы-борчуларын су белзн агызып дибзрз. «Башта яна торган нзрсзлзрне боз естенз ут тертеп дибзрзлзр. Бу кызык ечен, матурлык ечен. Ут янып бара бит инде су уртасыннан. «Су белзн чирлзр агып китсен, хзсрзтлзр агып китсен, тынычлык алып килсен бу сулар, - дип хззер дз телибез инде аны. Боз утырып калса, авырлык була икзн дип сейлилзр иде. Боз китмичз кырыйларда кала торган ие кайсы вакытта, агып китмичз. Менз шул вакытта зйтзлзр ие инде, авырлык була икзн, боз китмзгзч, дип» (Татарстан Республикасы, Саба районы, Юлбат авылы). Язгы сулар авыру-ларны алып китсен ечен, суга тзцкзлзр ыргытканнар, «Чирем-чорым коелсын, боз белзн агып китсен» дип, иске зйберлзрне суга агызып дибзргзннзр (Татарстан Республикасы, Апас районы, Урта Балтай авылы). «Боз китз, чирем-чорым да китсен, жулзрлеклзребез дз китсен», дип тели-тели бозлы су белзн кулларны-битлзрен юганнар (Татарстан Республикасы, Апас районы, Зур Куккуз авылы), махсус курчак ясап, кайгы-хзсрзтлзрен аца кучереп, суга агызганнар (Татарстан Республикасы, Биектау районы, 0лз авылы).
Татар халкында «Бозлар калмасын. Бозлар калса - кызлар кала», ягъни кызлар кияугз чыкмыйча «утырып» кала, гаилз кора алмыйча, бзхетсезлеккз дучар була дип ышанганнар. Татарлар яшзгзн кайсы гына тебзкне алсац да, боз озату йоласыныц теп катнашучылары - яшьлзр. Авыл халкы белзн берлектз уткзрелгзн магик ритуаллардан соц, яшьлзр иртздзн кичкз кадзр су буенча куцел ачканнар, узлзренз пар сайлаганнар. Галимнзр фикеренчз, боз озату белзн бзйле йола идаты комплексына мишзрлзрдз, Ык буе татарларында башкарыл-ган, змма бугенге кендз дуелган Ж^имчзчзк (умырзаяныц диалекталь аталышы) уены да керз5. Элеге уен вакытында кызлар, егетлзр, кара-каршы ике сафка тезе-леп, дыр зйтешкзннзр. Гадзттз, кызлар - егетлзрне, егетлзр - кызларны учеклзп, шаян дырлар башкарганнар. Уен язгы ташу вакытында атна-ун кен буена (су килгзн кеннзн алып су киткзнче) Ьзр кенне кич белзн уйналган. Бугенге кендз традициянец уцдырышлылык-урчем культына бзйле елеше инде югалса да, язгы
суга, аныц кеченэ бэйле ышану-ырымнар уз функциясен саклый. Боз озату йоласы эле буген дэ татарлар яшэгэн терле тебэклэрдэ, Татарстанныц Азнакай, Актаныш, Апас, Кама Тамагы, Минзэлэ, Норлат, Саба, Чупрэле районнарында яшэвен дэвам итэ, йоланыц hэр хэрэкэте табигатьтэ hэм кендэлек тормышта яцарыш башлануга ишарэлэп, килэчэккэ еметлэр баглап эшлэнэ.
Иртэ язда дир кардан ачыла тешкэч (ала карда) Ьэм кара каргалар килгэч, (кайбер якларда авылныц аксакаллары махсус билгелэгэн кенне) балалар иртэ тацнан йорттан-йортка йереп, такмаклар эйтэ-эйтэ, ботка пешерер ечен ярма, май, сет, йомырка кебек ризык дыялар. Татарлар яшэгэн терле тебэклэрдэ элеге йоланыц исеме дэ терле: карга боткасы, карга туе, дэрэ боткасы, зэрэ боткасы, бэрмэнчек боткасы h. б. Балалар тарафыннан дыелган ризыктан соцрак авылныц абруйлы худабикэлэре авыл читендэ, гадэттэ, су буенда яки дирле исеме-аталышы махсус билгелэнгэн урында ботка пешерэлэр. Элеге ботканы бетен авыл халкы бергэ дыелып ашагач, уеннар уйнала, ботканыц калганы кошларга бирелэ. Бу йоланыц локаль варианты Татарстан Республикасыныц Кукмара районы Кенэбаш авылында бугенге кендэ дэ сакланып килэ. Югарыда эйтелгэн тэртип буенча башкарылган йола, бетен авылны бер урынга дыя. 1 май кенне иртэ тацнан малайлар hэм усмер егетлэр бергэлэшеп, «Абыстайлар-тутэйлэр, чыгарыгыз кукэйлэр» дип такмак-лый-такмаклый ботка пешерер ечен hэр йорттан ярма, токмач, май, сет дыялар. Йорт худалары (хатын-кыз) куккэ карап мерэдэгать итэ, телэклэр тели. 2004 елда уздырылган карга боткасы вакытында, апа кешенец куккэ мерэдэгать итуен язып алдык. «Жир-суыц мул булсын. Кояш вакытында яктыртсын. Ждллэрец дерес иссен. Болытларыц булсын, болытларыцнан су ицсен. Болыннарда печэн, кырларыцда иген булсын. Чэчэсе орлыкларыбыз тиешле вакытында тешеп, бэрэкэтле ризыклар бирсен. Патшаларыбызга - гаделлек, илебезгэ иман бир», - дип, елдан-ел кабатлана бу телэклэр. Элеге мерэдэгать карга боткасыныц башкарылу сэбэбен, семантик структурасын билгели. Ризык дыю тэмамлангач, эшкэ елкэннэр керешэ. Махсус билгелэнгэн урында (су буендагы калкулыкта) авылныц абруйлы остабикэсе ботка пешерэ. Элеге вазыйфаны бары тик бер кеше генэ башкара ала, ул картаеп, хэленнэн килми башлагач, аны янында еллар буе булышып йергэн ярдэмчесе алыштыра. Ботка эзер булгач, авыл кешелэре су буена дыелып, бергэлэп ризыктан авыз итэлэр, балалар уйный, куцел ачалар. Шунысы меhим: карга боткасы уткэрер вакыт диткэч, авылныц hэр кешесе, авылдан читтэ яшэгэннэре дэ теп нигезлэренэ кайта. Яз кене килгэн беренче кошларга атап ботка пешеру гадэте табигать кечлэренэ тээсир итеп, килэсе елныц уцышлы булуына ирешу максатыннан эшлэнэ. Кара каргалар алып килгэн яца елныц имин булуы элеге хэрэкэт-гамэллэргэ бэйле дип ышану йоланыц тотрыклылыгын тээмин итэ.
Татар халкыныц календарь йола-бэйрэмнэре арасында аерым урынны заманын-да яз кене уткэрелгэн Сабан туе йола комплексы алып тора. Таралыш территориясенэ бэйле рэвештэ Р. К. Уразманова элеге йоланыц дурт вариантта уткэрелгэнлеген курсэтэ Ьэм аларныц терлелеген Сабан туе йола комплексына кергэн йомырка дыю, ат тоягы кыздыру, серэн, ат чабышы, булэк дыю, мэйдан, кичке уен кебек йолаларныц узара терле рэвештэ керешуе белэн ацлата6. Бэйрэмнец Ьэр йоласын, Ьэр гадэтен колачлау мемкин булмаганлыктан, биредэ, башлыча, Урта Идел - Кама -Урал регионында яшэуче татарлар арасында таралыш тапкан йола узенчэлеклэре генэ игътибар узэгендэ булыр.
Сабан туе - календарь йола, ул кыр эшлэренэ чакыра Ьэм табигать кечлэреннэн мул уцыш алуга юнэлдерелэ. Игенчелек белэн бэйле элеге йоланыц революциягэ кадэр
язгы кыр эшлзре башланганчы уткзрелуе дз аны табигать кечлзреннзн куркып-еркеп яшзгзн чорга якынайта7. Аныц борынгы тамырлары турында язылган чыганаклар сакланмаган диярлек. Болгар чорыннан калган бер кабер ташъязмасында мзрхумнец улгзн кене турында «Сабан туй кене иде» диелз. Эле ташьязманы ейрзнгзн галим Ф. Хзкимданов бу язуныц 1292 елныц 15 июнендз барлыкка килуе мемкин дип саный8. Сабан туе тибындагы йоланыц Идел-Урал регионында яши торган рус булма-ган халыкларныц кубесендз уткзрелуенз нигезлзнеп, Р. Исхаков аныц теркилзрнец уцдырышлылык культы белзн бзйле рзвештз Идел буе Болгарында формалашуы турында нзтидз ясый9.
Сабан туена бзйле йолалар комплексын традицион рзвештз икегз булергз мемкин: 1) бзйрзмгз ззерлзну; 2) бзйрзм узе. Халык йоласы буенча, бзйрзмгз ззерлек алдан ук башлана. Аксакаллар бзйрзмне уздыру кенен Ьзм урынын билгелилзр. Булзклзр дыю, гадзттз, яшь егетлзргз тапшырыла, дирле традициягз бзйле рзвештз аларны «бирнз дыючы», «селге дыючы», «булзк дыючылар» дип атыйлар. Булзк дыю узе ук бзйрзм тесен ала, терле уен-келке белзн бара. Йола комплексыныц теп структурасы бугенге кендз шактый узгзреш кичерсз дз, булзк дыю традициясе Сабан туеныц иц торыклы елешлзренец берсе буларак сакланып килз, локаль узенчзлеклзр белзн билгелзнз. Саба районыныц Олы Шыцар авылында булзк дыю кененз бзйле уткзрелз торган бирнз тзбзсе дип аталган традиция яшзп килз. Булзк дыю тзмамлангач, бирнзчелзр махсус урынга (авыл уртасы) дыелалар Ьзм бергзлзп, бу вакытка тзгаенлзп ззерлзнгзн йомырка тзбзсеннзн авыз итзлзр. Экренлзп алар янына авыл халкы да килеп кушыла, ритуаль ризык ашау процессы куцел ачу белзн дзвам итз.
Сабан туена ззерлек йолалары арасында Р. К. Уразманова «серзн сугу» («серзн», «серзн чабу») йоласын аерып курсзтз10. Серзн «Идел-Урал бассейнын-дагы куп халыкларга мзгълум Ьзм башкортларда "Ьерзн", чувашларда "серзн", мари-ларда "сюрем", удмуртларда "сурен" дип атала. Борынгырак заманнарда "серзн" апрель аенда, кар сулары аккан вакытта, язны каршылау бзйрзме буларак уткзрелгзн. Йоланыц магик функциясе - авылны, ейлзрне явыз рухлардан арындыру, уз-узецне генаЬлардан чистарту»11. Серзн сугуда теп катнашучылар - яшусмер егетлзр, уткзрелу урынына карап, бу кенне терлечз эш иткзннзр: атларга атланып яки дзяу ей борынча йереп, яз диту Ьзм худалар хермзтенз кычкырып оран (серзн) салган-нар, йола такмазалары зйткзннзр. Соцыннан серзнчелзр авылдан читкз чыгып, йорт худалары биргзн ризыклар белзн сыйланганнар. Кайбер якларда боларга учак ягып, ут аша сикеру йоласы да килеп ялганган. Татарстан Республикасыныц Кукмара районы Кукшел авылында Серзн Сабан туе комплексы эчендз бугенге кендз дз саклануын дзвам итз. Армиягз китзсе Ьзм зле яца гына кайткан егетлзрнец дыелып, йорттан-йортка йереп, кунак булып бзйрзмгз булзк дыюларын монда эллеккечз серзн дип атыйлар, лзкин хззер инде Сабан туе йолаларында магия, мифологик ышанулар белзн бзйлелек эзлзрен сиземлзу Ьзм табу шактый кыен.
Идел-Урал регионында яшзгзн татарларда Болгар заманыннан ук башлан-гыч ала торган Сабан туе элек яз чорында уткзрелз торган булган Ьзм баштарак анда уцдырышлылык культына, игеннзрдзн мул уцыш алуга юнзлдерелгзн йолалар естенлек иткзн. Алар кагыйдз буларак, чзчугз чыгуга яки беренче буразна яру йола-сына барып тоташканнар. Э инде тора-бара злеге йола-бзйрзм халыкныц сабанга Ьзм чзчугз нинди ззерлек белзн килуен сынау Ьзм мзйданда курсзтугз хезмзт итз торган терле бзйгелзр (ат чабыштыру, керзшеп кеч сынау) белзн тулыланган. Ахыр
килеп, яшьлэрнец кичлэрен дыелып, эйлэн-бэйлэн уйнаулары, дырлап-биеп куцел ачулары бэйрэмнец тагын бер аерылгысыз елеше булып эверелгэн.
Чэчу эшлэре тэмамланганнан соц, крестьян тормышында, элгэреге ышанулар буенча, аграр культлар белэн турыдан-туры бэйлэнгэн Ьэм илгэ тынычлык, мул уцыш телэу, корылык булдырмау максатыннан угкэрелэ торган келэулэр вакыты диткэн. Табигать кечлэренэ атап корбан биру идеясына корылган бу тер йолаларныц уткэрелу вакыты Ьэр урынчалык ечен узенчэ булган: этнографик эдэбиятта «арыш башакланганда», «игеннэр баш кысар алдыннан», «безнец кыр диде ел аша корбан сорый иде» дигэн ацлатмалар очрый. Элеге йолалар казан татарларында «сабан корбаны», «тэкэле келэу», «изгелэр ашы», мишэрлэрдэ «корбан», «яцгыр келэве», Пермь татарларында «корбэнлек», себер татарларында «кук корманлык», керэшеннэрдэ «корман боткасы», «олы корман», «кыр келэве» дигэн исемнэрдэ язып алынганнар12. Алар, ягына карап, изгелэштерелгэн терле урыннарда Ьэм канун-га эверелгэн билгеле бер тэртиптэ (корбан чалу; кумэклэп дога кылу, намаз уку, Азан эйту; корбан ашын авыл халкы белэн дыелып авыз иту) уткэрелэ торган булганнар.
Татарлар ечен календарьга бэйле конкрет вакытта уткэрелэ торган келэулэрдэн тыш, яцгыр булмаганда, корылык килгэн елларда уздырыла торган яцгыр телэу йолалары да хас. «Яцгыр боткасы», «чулмэнчеки», «су боткасы», «яцгыр бола-мыгы» кебек исемнэр белэн аталып йертелэ торган бу тер йолалар урынына бэйле рэвештэ гадидэн катлаулыга бара торган терле вариантларда очрый: изге урынга барып намаз уку; зиратка барып Азан эйту; ей борынча дыелган ризыклардан ботка пешеру яисэ корбан итеннэн шулпа эзерлэу Ьэм авыл халкы белэн дыелып дога уку, телэклэр телэу; су сибешу Ь. б. Алар изгелэштерелгэн урыннарда, шул исэптэн кайбер якларда иске зират территориясендэ, изгелэр кумелгэн дип исэплэнгэн яки эрвахларга якын булган дирлэрдэ уткэрелэ. Этнограф Р. Г. Мехэмэдова моны ата-бабалар культына ышану, Ходайдан ярдэм сораганда, аларны арадашчы-булышчы иту телэге белэн бэйли13.
Соцгы елларда язып алынган мэгълуматларга караганда, хэзерге традициядэ келэулэр белэн яцгыр телэу йолаларыныц берлэшуе сизелэ. Татарстан Республикасыныц Кама Тамагы районы Олы Карамалы авылында ким дигэндэ бер гасыр дэвамында уткэрелеп килэ торган шыйлык йоласы да элеге узгэрешкэ дучар булган. Информантлар сейлэвенчэ, ХХ гасыр башында бу йола ел саен чэчу эшлэре тэмамланганнан соц уткэрелсэ, бугенге кендэ исэ шыйлык бары тик яцгыр яумаган очракта гына уздырыла. Йоланыц теп структурасы (корбан чалу, корбан итеннэн пешерелгэн шулпаны бергэлэп ашау, намаз кылу, багышлау), уткэрелу урыны (келэу куагы) еллар дэвамында узгэрешсез сакланса да, аны оештыручы теп персонажлар (мулла - ир-атлар / абыстай - хатын-кызлар), корбанга бирелэ торган хайван (ак ат / сарык / тавык) вакытлар узган саен узгэреш кичерэ. Бугенге кендэ шыйлык махсус билгелэнгэн урында корбан чалу, корбан итеннэн шурпа пешеру, яцгыр догасы укып намаз кылганнан соц, «Яраббы, мэрхэмэтле Аллам, яцгыр яудыр (еч тапкыр). Безгэ зыян китерми торган, безгэ файдалы булган яцгыр яудыр, Яраббым» дип телэк телэудэн гыйбарэт14. Теп структурасы нигездэ охшаш булган элеге тер йолаларныц функциональ якынаюы Ьэм календарь йоланыц кирэк булганда гына уткэрелэ торган окказиональ йолага кучуе бер яктан, келэулэрнец практик эЬэмияте югалу, икенче яктан элеге йолаларныц функциональ якынлыгы - табигать кечлэренэ мерэдэгать иту, яцгыр сорау, ата-бабалар культына барып тоташу белэн ацлатылырга мемкин.
Ж,зй кене, язгы кыр эшлзре Ьзм урак естенз кадзрге аралыкта ыручылык мензсзбзтлзренз бзйле барлыкка килгзн дыеннар уткзру гамзлдз булган. Ж^ыен узара туганлык деплзре белзн бзйлзнгзн Ьзм тарихи яктан караганда берничз ырудаш гаилздзн чыккан авылларны уз эченз алган, шул рзвешле купчелек дыеннар заманында бер ыруны берлзштергзн авылларныц иц зурысыныц исеме белзн аталган (Ашит дыены, Шимбер атнасы, Бзрзскз дыены, Пошалым дыены Ьзм башкалар), яисз шул дирлеккз мензсзбзтле географик объектлар исемен (Кала тау дыены, Биек тау дыены, Куш капка, Каравыл тавы Ьзм башкалар) йерткзн15. Этнографик здзбиятта дыеннар ике тергз буленз: беренчесе (Казан губернасыныц Казан, Зея, Мамадыш, Тзтеш еязлзренз, шулай ук Уфа губернасыныц Минззлз, Бзлзбзй еязлзренз Ьзм Нократ губернасыныц Малмыж, Сарапул, Уржум, Алабуга еязлзренз караганы) берничз атна дзвамында Ьзр дыенга кергзн авылларныц чиратлашып узара кунакка йерешуен Ьзм яшьлзрнец кичке уеннарын уз эченз алса, икенчесе (Казан губернасыныц Лаеш, Мамадыш, Тзтеш еязлзренз Ьзм Уфа губернасыныц Бзлзбзй, Бирск еязлзренз мензсзбзтлесе), гадзттз, рус авылларында утз торган ярминкз вакытына туры китереп, читтзн килгзн кунаклар белзн ярминкздз йеру Ьзм, булзклзр дыеп, яланда Сабан туе ечен хас булган ярышлар Ьзм уеннар уткзру кебек чараларны берлзштергзн. Революциядзн соц совет идеологиясенз буйсын-дырылып, Сабан туеныц чзчудзн соц, ягъни дзй кене уткзрелз башлавы Ьзм дыен белзн Сабан туеныц узара охшашлыгы зкренлзп дыеннарныц кендзлек яшзештзн югалуына китергзн.
Шулай итеп, татар халкыныц календарь йола комплексы яз, дзй, кез, кыш циклларына буленеп, традицион структурасын хззер дз саклап килз. Бугенге кендз, злбзттз, татар халкында яз Ьзм дзй айларында уткзрелгзн йолаларныц барысы да сакланмаган, заманалар узгзру, худалык эшлзренец автоматлашуы, шзЬзр тормы-шына кучу белзн алар борынгы магик нигезен югалткан Ьзм яшзештзн тешеп калган. Шуца да карамастан татар традицион мздзниятенец нигезен тзшкил иткзн тотрыклы элементлар зле буген дз анализланган йолаларныц асылын билгели Ьзм ел фасыл-ларына бзйле рзвештз уткзрелеп килгзн традицион йола системасын чагылдыра. Фзнни здзбиятта XIX-XX гасыр башында калыплашкан йола структурасы традицион дип кабул ителсз дз, заманалар узгзру белзн, злбзттз, йола мздзнияте узгзрешлзргз дучар була, яца формаларга кучз, персонажлар составын узгзртз, магик нигезен югалта. Эмма барлыкка килгзн узгзрешлзр халыкныц билгеле бер тарихи чордагы яшзешен Ьзм кузаллавын билгели, шуца да терле елкзлзрдз эшлзгзн галимнзрнец, белгечлзрнец терле тарихи чорларга караган йола фольклорын бер система буларак ейрзнуе фарыз.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Байбурин А. К. Ритуал в традиционной культуре. Структурно-семантический анализ восточнославянских обрядов. - СПб., 1993. - С. 18.
2. Толстой Н. И., Толстая С. М. Заметки по славянскому язычеству. 1: Вызывание дождя у колодца // Русский фольклор. Материалы и исследования. Т. ХХ1. - М., 1981. - С. 97.
3. Мэхмутов Х. Ш. Ел тзулеге - 12 ай. - Казан, 1971. - Б. 15-21.
4. Рахим Г. Избранные труды / Сост. М. И. Ибрагимов, А. Г. Гайнутдинов. - Казан, 2018. -Б. 250.
5. Бакиров М. Х. Татар фольклоры. - Казан, 2008. - Б. 54; Исхакова-Вамба Р. А. Татарское народное музыкальное творчество (Традиционный фольклор). - Казань, 1997. - Б. 21;
Мехзммзтщанов Р. М. Башкортстан Ык буе татарларыньщ йола и^аты. - Уфа, 1982. - Б. 2324; Мухамедова Р. Г. Татары-мишари: Историко-этнографическое исследование. - М., 1972. - С. 198; Сарварова А. И. Этнический компонент песенной культуры татар-мишарей: Вопросы звуковысотной и фактурной организации: автореф. дис. ... канд. искусствоведения. - Казань, 2006. - С. 6.
6. УразмановаР. К. Обряды и праздники татар Поволжья и Урала (Годовой цикл. XIX - нач. XX вв.) / Историко-этнографический атлас татарского народа. - Казань, 2001. - С. 45-54.
7. Мехзммтзщанов Р. М. Башкортстан Ык буе татарларыныц йола и^аты. - Уфа, 1982. -Б. 35.
8. Дзулзтшин Г. М. Терки-татар рухи мэдэнияте тарихы. - Казан, 1999. - Б. 126.
9. Исхаков Р. Р. Очерки истории традиционной культуры и религиозности татар-кряшен (XIX - нач. XX вв.): монография. - Казань, 2014. - Б. 93.
10. Уразманова Р. К. Обряды и праздники татар Поволжья и Урала... - С. 32-36.
11. Надиров И. Н. Татар халык и^аты. Йола hэм уен ^ырлары. - Казан, 1980. - Б. 10.
12. Уразманова Р. К. Обряды и праздники татар Поволжья и Урала... - С. 62.
13. Мухамедова Р. Г. Татары-мишари: Историко-этнографическое исследование. - Казань: Магариф, 2008. - С. 236.
14. Давлетшина А. Х. Моления о дожде в традиции казанских татар // Филологические науки. Вопросы теории и практики. - 2017. - № 12 (78). - С. 17.
15. Татары Среднего Поволжья и Приуралья / [Отв. ред. Н. И. Воробьев и Г. М. Хисамут-динов]. - М., 1967. - С. 198.
Список литературы
Байбурин А. К. Ритуал в традиционной культуре. Структурно-семантический анализ восточнославянских обрядов. - СПб., 1993. - 253 с.
Бакиров М. Х. Татарский фольклор. - Казань, 2012. - 399 с.
Давлетшина А. Х. Моления о дожде в традиции казанских татар // Филологические науки. Вопросы теории и практики. - 2017. - № 12 (78). - С. 16-18.
Исхаков Р. Р. Очерки истории традиционной культуры и религиозности татар-кряшен (XIX - нач. XX вв.): монография. - Казань, 2014. - 332 с.
Исхакова-Вамба Р. А. Татарское народное музыкальное творчество (Традиционный фольклор). - Казань, 1997. - 262 с.
Мухамедова Р. Г. Татары-мишари: Историко-этнографическое исследование. - Казань, 2008. - 236 с.
Рахим Г. Избранные труды / Сост. М. И. Ибрагимов, А. Г. Гайнутдинов. - Казань, 2018. -560 с.
Сарварова А. И. Этнический компонент песенной культуры татар-мишарей: Вопросы звуковысотной и фактурной организации: автореф. дис. ... канд. искусствоведения. - Казань, 2006. - 23 с.
Толстой Н. И., Толстая С. М. Заметки по славянскому язычеству. 1: Вызывание дождя у колодца // Русский фольклор. Материалы и исследования. Т. XXI. - М., 1981. - С. 87-98.
Уразманова Р. К. Обряды и праздники татар Поволжья и Урала (Годовой цикл. XIX -нач. XX вв.) // Историко-этнографический атлас татарского народа. - Казань, 2001. -198 с.
References
Bayburin A. K. Ritual v traditsionnoy kulture. Strukturno-semanticheskiy analiz vostochnoslavyanskih obryadov [Rituals in traditional culture. Structural and semantic analysis of East Slavic rites]. St. Petersburg, 1993, 253 p.
Bakirov M. H. Tatarskit folklor [Tatar folklore]. Kazan, 2012, 399 p. Davletshina L. H. Moleniya o dozhde v traditsii kazanskih tatar [Prayers for rain in the tradition of Kazan Tatars]. IN: Filologicheskie nauki. Voprosy teorii i praktiki [Philological sciences. Theory and practice]. 2017, no. 12 (78), рр. 16-18.
Iskhakov R. R. Ocherki istorii traditsionnoy kultury i religioznosti tatar-kryashen (XIX - nach. XX vv.): monografiya [Essays on the history of traditional culture and religious commitment of Kryashen Tatars (the 19th - early 20th century): a monograph]. Kazan, 2014, 332 p.
Iskhakova-Vamba, R. A. Tatarskoe narodnoe muzykalnoe tvorchestvo (Traditsionniy folklor) [Tatar folk musical art (Traditional folklore)]. Kazan, 1997, 262 p.
Mukhamedova R. G. Tatary-mishary: Istoriko-etnograficheskoe issledovanie [Mishar Tatars: historical and ethnographic research]. Kazan, 2008, 236 p.
Rakhim G. Izbrannye Trudy. Sost. M. I. Ibragimov, A. G. Gaynutdinov [Ibragimov M. I., Gaynutdinov A. G. (comp. by) Selected works]. Kazan, 2018, 560 p.
Sarvarova L. I. Etnicheskiy komponentpesennoy kultury tatar-misharey: Voprosy zvukovysotnoy i fakturnoy organizatsii: avtoref. dis.... kand. iskusstvovedeniya [Ethnic component of the song culture of Mishar Tatars: Sound and texture arrangement: autoref. dis. ... cand. art hist.]. Kazan, 2006, 23 p.
Tolstoy N. I., Tolstaya S. M. Zametki po slavyanskomu yazychestvu. 1: Vyzyvanie dozhdya u kolodtsa [Notes on Slavic paganism. 1: Calling rain by the well]. IN: Russkiy folklor. Materialy i issledovaniya. T.XXI [Russian folklore. Materials and research]. Moscow, 1981, рр. 87-98.
Urazmanova R. K. Obryady i prazdniki tatar Povolzhya i Urala (Godovoy tsikl. XIX - nach. XX vv.) [Ceremonies and holidays of the Volga and Ural Tatars (Annual cycle. The 19th - early 20th century)]. IN: Istoriko-etnograficheskiy atlas tatarskogo naroda [Historical and ethnographic atlas of the Tatar people]. Kazan, 2001, 198 p.
Сведения об авторе
Давлетшина Лейла Хасановна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: leyla.davletshina@yandex.ru
About the author
Leyla Kh. Davletshina, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher at G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: leyla.davletshina@yandex.ru
В редакцию статья поступила 16.07.2020, опубликована:
ДэYЛЭтшина Л. Х. Татар йола фольклорыньщ 6Yrem-e яшэеше: язгы haM ж;эйге йолалар // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 3. - С. 184-193.
Submitted on 16.07.2020, published:
Davletshina L. Kh. Tataryola folklorynyn bygengeyasheeshe: yazgy hem zhеygeyolalar [Modern existence of the Tatar ritual folklore: spring and summer rites]. IN: Gasyrlar avazy-Eho vekov, 2020, no. 3, pp. 184193.
