CC BY
112018
159
УДК 82-131
Татар дастанында тарих, миф Ьэм эпик контаминациялэр гармониясе
Л. X. Мвхзммзтщанова,
Татарстан Республикасы фэннэр академиясенец Г. ИбраЫмов исемендэге тел, здзбият Ьзм сзнгать институты, Казан шзк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Harmony of historic, mythic and epic blends in Tatar dastans
L. Kh. Mukhametzyanova,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
Аннотация
История татар уходит в глубокую древность, что отчетливо запечатлено в татароязычном эпосе. «Кахарман Катил» - образец дастанного эпоса, сформировавшийся в более позднее время, хранивший в себе исторические сведения о большой миграции населения, о некоторых причинах расселения этноса на разных территориях земли, о взаимовлияниях генетически родственных и соседних культур, о ранних взаимосвязях народов и традиций. Созданная в дастане эпическая картина отражает крупные исторические события и большие идеологические воззрения, совмещает социально-экономические и исторические контакты этнически разных народов -иранцев и тюрков. История, мифы и эпические коллизии, находясь в удивительной гармонии в сюжете дастана, с легкостью переносятся через века в период активного распространения «Кахарман Катил» среди населения. Начиная с рукописей, относящихся к XVIII в., и до многократных и многотиражных изданий в начале XX в. да-стан «Кахарман Катил» в жизни народа был не только духовной пищей, но и на решающем этапе исторического развития народа выполнял своеобразную идеологическую функцию. Дастан на татарском языке повествует о героических похождениях исламских войск в исповедующей языческую религию стране. Здесь обнаруживаются и древнетюркские, и древнеиранские компоненты идейно-структурного характера, пронизанные мусульманской идеологией и более поздними инновациями. Образная система, имена персонажей, обычаи, деяния героев, топонимика, мифология, упоминаемая в дастане, созвучны с жизнедеятельностью дисперсно расселенного татарского народа. Главное внимание в произведении направлено к художественной эпичности, именно это качество делает да-стан увлекательным и живым.
Abstract
This work is devoted to the study of the folklore and the epic heritage item of the Tatar people
160
1918
named "Kakharman Katil". The author's interest in the study of the epic of the Volga region Tatars, dedicated to the heroic deeds of the rulers and batyrs, is not accidental due to a number of reasons. The history of the Tatars goes back to the high antiquity, which is vividly captured in the Tatar epic. "Kakharman Katil" is a sample of the dastan epic which was formed during a further period and contained historical information on mass migration of the population, some reasons for the settlement of the ethnic group in different territories of the Earth, mutual interaction of the cognate and neighboring cultures and early interconnections of peoples and traditions. The epic picture created in the dastan reflects major historical events and great ideological views, combines socio-economic and historical contacts of ethnically different peoples - the Iranians and Turks. The worldview of ancient ancestors is integrated into the folklore material representing a picture of the real world and enriching it with mythical images of the people. The long way starting from the creation, formation, and spread of the epic dastan was influenced by different periods. History, myths, and epic collisions, being in surprising harmony in the dastan's plot, can easily be transferred through the centuries to the period of the active spread of "Kakharaman Katil" among the population. Starting with the manuscripts relating to the 18th century and up to multiple and large-circulation editions in the early 20th century, the dastan "Kakharman Katil" was not only spiritual food in the life of people, but also fulfilled a kind of ideological function during the crucial stage of the historical development of the nation. The dastan in Tatar narrates the heroic adventures of Islamic troops in the country with pagan religion. Here, Old Turkic and Iranian components of ideological and structural nature, steeped in Muslim ideology and further innovations, can be found. The imagery, character names, customs, deeds of the heroes, toponymy and mythology, mentioned in the dastan, are in tune with the life activity of the dispersely settled Tatar people. The main focus of the work is on the artistic epicism, which makes the dastan fascinating and vivid.
Ключевые слова
Национальное наследие, Поволжский регион, рукопись, дастан, эпос, источники, сюжет, татарский, исторический, миф, культура, древний, ислам, тюркский, персидский, героический, мировосприятие.
Keywords
National heritage, Volga region, manuscript, dastan, epic, sources, plot, Tatar, historical, myth, culture, ancient, Islam, Turkic, Persian, heroic, world view.
«КаЬарман Катил» дастаны - Идел буе регионында стадиаль ж;зЬзттзн караганда шактый соц формалашкан эпос. Билгеле вариантларын чагыштырып тикшеру курсзткзнчз1, географик Ьзм хронологик яктан терле тарихи катламнарга хас этник Ьзм мэдэни узенчзлеклзрне берлэштергэн бу ядкарь Казан татарлары-на XVIII гасырдан (иртзрзк булуы да ихтимал) мзгълум булган. Эсзр зувзл кулъ-язма несхзлзр булып таралган (дастан кулъязмалары Казан фзнни яисз мздзни уззклзреннзн Казан федераль университеты2, Татарстан фзннзр академиясе3 архивларында, Милли китапханздз4 саклана), соцрак - 19125, 19136, 19147, 19158, 19189 елларда - китаплар рзвешендз нзшер ителгзн. Шул рзвешле кимендз ике гасыр аралыгында дастан милли мирасыбызда ныклы урын алган.
Татарларныц «КаЬарман Катил» дастаны узенец тамырлары белзн Борынгы Иран мздзниятенз барып тоташа. Борынгы фарсы истзлеге «КаЬарманнамз» -XI-XIII йезлзргз караган, бик борынгы фарсы эпосы йогынтысында барлык-ка килгзн авторсыз зсзр10. Татар дастаныныц чишмз башы булган фарсы « КаЬарманнамз» сенец архаик тамырларына мерздзгать итсзк, биредз борынгы Иран эпик традициялзренз Авеста диненец зур йогынты ясаганлыгы сизелз.
2018
161
jCvfvj* u^yssSji.
■àttftS/,! ■// -"Ол
J ■ ___Ärf «У./
*
№
'--OUS*
¡ДО.Т£Н t
TT Г'.
ücE
1Р*ИКРЯЩЕ pmçJin.;^ М^МВа» ra«r HHCTKTTTtaîMi junutï »«тгаСл.и.г«?,^,
< , j , ^ ^ >
vJjJ1
у.
" ^ it** . '
IT
J.J, , ,, '
«Какарман Катил» кулъязма китабы. Татарстан Фэннэр академиясе Г. Ибракимов исемендэге Тел, эдэбият кэм сэнгать институтыныц музыкаль кэм язма мирас узэге, 39 колл., 6121 сакл. бер.
"Kakharman Katil" manuscript book. Centre of Written and Musical Heritage, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art; the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan; collection 39, item 6121.
Авестаньщ эчтэлеген тэшкил иткэн Каращылык рухы (Ангра-Майнью) белэн Яктылык рухы (Ахура-Мазда), аларныц Ьзркайсына туры килгзн мифологик, фзлсзфи, космогоник, физик, эхлакый Ьзм башка затлар, сыйфатлар, атрибутлар арасындагы керзш билгеле бер этапта борынгы Иран эпосында киц чагылыш тапкан. Терки эпосы белгече галим X. Короглы Авестада телгз алынган куп кенз мзгълуматларныц узлзрен ук эпик Ьзм фольклор материаллары буларак карарга кирзклеген искзрткзн иде. Ченки борынгы Авеста - зсзрнец стиле буенча фикер йерткзн тикшеренучелзр фикеренчз, «АллаЬыдан ицгзн китап тугел, з автор зсзре»11. Биредз персонажлар катгый рзвештз Яхшылык Ьзм Явызлык башлан-гычларына булензлзр (Ахура-Мазда Ьзм Ангра-Майнью капма-каршылыгы). Деньяны мондый буленештз куру кешелзрнец борынгы фикерлзу рзвеше белзн бзйле. Борынгы Иран эпосында Яхшылык башлангычы ролендзге шаЬлар Ьзм аларныц тугрылыклы батырлары Явызлык башлангычы взкиллзре булган гадзттзн тыш кечкз ия мифик затлар, мзсзлзн, диюлзр Ьзм башкалар белзн керзш алып баралар. Эмма басып алу яулары, миграциялзну, ассимиляция Ьзм соцрак тарих аренасына терки телле кабилзлзрнец чыгуы Ьзм борынгы иранлыларныц алар белзн турыдан-туры мензсзбзте архаик Иран эпосыныц, Авеста йогынтысыннан чыгып, башка юнзлеш алуына китергзн12.
Эмма Иран эпосында злеге бик иртз чор сюжетын чагылдырган кайбер моментлар сакланып калган урнзклзр дз бар. Фарсы «КаЬарманнамз»сендз
162
1918
«Какарман Катил» кулъязма китабы. Татарстан Фэннэр академиясе Г. Ибракимов исемендэге Тел, эдэбият кэм сэнгать институтыныц музыкаль кэм язма мирас узэге, 39 колл., 3497 сакл. бер.
"Kakharman Katil" manuscript book. Centre of Written and Musical Heritage, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art; the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan; collection 39, item 3497.
Ьзм татар «КаЬарман Катил»ендэ шактый зур урын алып тора торган акыллы Ьзм гадел Ьушзн шаЬ образы, мзсзлзн, шул ук Авестада сурэтлэнгэн Хушанга (Хаошйангха) исемле персонаж белзн гаять дзрздздз охшаш. Бу охшашлык дастандагы Ьушзн шаЬ исеме белзн Авестада тасвирланган падишаЬларныц берсе Хушанганыц исем аваздашлыгына гына кайтып калмый. Авеста Хушангасы, Ахура-Мазда кушуы буенча, диде ил белзн тугрылыклы хакимлек иткзн. «Ж|иде ил» тешенчзсе соцрак иран Ьзм кенбатыш теркилзр идатында «бетен денья» буларак ацлаш^1ла Ьзм фольклор белзн здзбиятка шул мзгънздз керз. Монголларныц Гесер турындагы атаклы китаби эпосында да шуца охшаш момент бар - Гесер ун ил белзн, ягъни денья белзн идарз итз, зсзрдз ул «Якты деньядагы ун илнец змире» («Десяти стран света владыка») буларак кат-кат телгз алына13. Хушанга кешелзрнец генз тугел, дию, даду (дасус, сихерче) кебек гадзттзн тыш кеч иялзренец дз патшасы, Ахура-Маздага тугр^1лыклы хезмзт итз, скиф мифик шзхесе Паралат (Геродотта - Паралатас) белзн бер тамырдан булган гадзп куп мзгънзле суз - Парадхата титулына ия була. Авестада бу титул фзкать Хушанга падишаЬка карата гына кулланылган14. Авестада тасвирланганча, кырык ел буе гаделлек белзн хакимлек иту дзверендз Хушанга Хакыйкатькз каршы тора торган тискзре кечлзрне - Друджга (борынгы фарсы сузе - «доруг», ялган дигзнне ацлата) хезмзт итучелзрне Ьзм мазан диюлзрен (Каспийныц
2G18
16З
кeньягындaгы Maзeндepaн тeppитopияceнeц hзм биpeдэ яшзгзн диюлэpгэ тaбы-нa тopгaн кaбилэлэpнeц Aвecтaдaгы чaгылышы) куплэп юк итэ. K-уп кeнэ тeкcтлap-дa Xyшaнгaньщ кeшeлэp ecтeннэн пaдишah xaкимлeгeн кaнyнлaштыpyы, ягъни идapэ cиcтeмacын ypнaштыpyы тypындa ceйлэнэ15. Xyшaнгa Пишдaдид иceмлe пepcoнaжньщ «Шahнaмэ» эcэpeндэ дэ 6улуы мэгълум. Биpeдэ дэ ул, Asecra Xyшaнгacы кeбeк ук, кыpык eл xaкимлeк итэ, ул пaдишahлык иткэн чop элeгe гepoик эпocтa «кeшeлeкнeц aлтын гаа^ы» дип cypэтлэнэ. Фиpдэуcигэ ниcбэт итeлэ тopгaн «Шahнaмэ»нeц Afiecra hэм бopынгы Иpaн эпocы ж;иpлeгeндэ иж^т итeлгэн эcэp булуы мэгълум16.
«Kahapмaн ^тил^эге hyшэн шahкa кил^к, чыгышы бeлэн ул - Синждк дигэн мэмлэкэттэн, шул мэмлэкэтжц дaнлыклы пaдишahы. Гaдeллeгe, aкыллы-лыгы hэм дэ бик бahaдиp булуы бeлэн куп шehpэт кaзaнгaн. hиндcтaннaн кaлa ж;^ йeзeнeц бapлык пaдишahлapы мoцa бyйcынгaн. «Xэттa мoньщ мehaятeннэн (xэзepлeклe булуыншн. - А. M.) ^p^m, куп пaдишahлap ж;иpлэpeн тaшлaп, эллэ кaйлapгa, дeньяньщ бep пoчмaгынa кaчкaннap». (Биpeдэ hэм aлгa тaбa тeкcттaн eзeклэp «Kahapмaн Kaтил» дacтaныньщ M. Э^эт^тов тapaфыннaн эзepлэнeп дeнья куpгэн бacмacыннaн17 aлынa). Фapcылapньщ мaxcyc чaкыpyы бyeнчa, уз ypынынa улы haйлaнны кaлдыpып, hyшэн шah Фapcы тэxeтeнэ килэ. Дacтaндa Синж^к ^^e Фapcы ж;иpeннэн бepничэ кeнлeк юл бyлapaк cypэтлэнгэн. Фapcы тэxeтeндэ hyшэн шahньщ куп яxшы гaмэллэp кылып идapэ итуe тypындa ceйлэнэ. Эммa тeп мaкcaт - hиндлэpнe ж;ицeп, биpeдэ иcлaм ypнaштыpy. hyшэн шah, « Aллahыньщ hидaятe» (дepec юлы) яpдэмeндэ, Фapcы ^e^rç иcкиткeч бaтыpлa-pы hэм «кyэтлe, кыpмыcкaдaн куп» rac^pe бeлэн, бу кepэштэ дэ ж;ицу яулый, oзaк eллap гaдeллeк бeлэн xaкимлeк итeп, дeнья куя.
Димэк, Xyшaнгa дa, hyшэн шah тa - бeтeн дeнья бeлэн идapэ итYчeлэp. Aвecтa гepoe мoны Axypa-Maздa кушуы бeлэн бaшкapca, hyшэн шah идapэce -иcэ Aллahыньщ язганын уrэYчe. Axypa-Maздa тapaфдapы бyлapaк, Xymamara бapлык ущй cыйфaтлap xac. Morça бэpaбэp hyшэн шah тa - идeaль пaтшa. Бopынгы Шэpeкътэн килэ тopгaн идeя бyлapaк, тepкилэp эдэбиятындa дa ту^ылыклы идeaль идapэчe oбpaзыньщ гaять пoпyляp булуы мэгълум. «Kahapмaн Kaтил» дacтaнындa hyшэн шahкa xac бapлык билгeлэpнeц Aвecтa гepoe билгeлэpeнэ бapып тoтaшyы hэм xэттa иceмнэpeнeц дэ бep тepлe яцгыpaштa булуы hm тэ oчpaклы гынa бyлa aлмый. Taтap дacтaны бeлэн Aвecтaдaгы бу пapaллeльлэp бopын-гы Иpaн эпocыннaн уceп чыккaн фapcы «Kahapмaннaмэ»ceндэ caклaнып кaлгaн apxaик пepcoнaжлapдaн килэ. Бу теэ эcэpнeц нигeзeндэ бepничэ мeц eллap элeк бyлгaн эпик cюжeтлap кaтлaмыньщ дa булуын дэлилли. Taтap вepcияce чыгaнaк тeкcткa тyгpылык caклaгaн. Эммa hyшэн шahньщ тeп чыгышы нэpcэгэ hэм кeмгэ бapып тoтaшyгa тaтap дacтaны apтык эhэмият биpми, тaтap ж;иpлeгeндэ бу œpco-нaж бeтeнлэй бaшкa кыйммэтлэp кузлeгeннэн тacвиpлaнa. Шyцa куpэ «Kahapмaн ^тил» дacтaнындa oчpый тopгaн тepлe кaтлaмнapньщ фoльклop кoнтaминaция-ceн бик нык кичepгэн, кaйбep oчpaклapдa xэттa cимвoлик дэpэж;эдэ гeнэ caклaнып кaлгaн булуын иcкэpту зapyp.
Дacтaндa cypэтлэнгэн hyшэн шah мэcьэлэceндэ тapиxтa янэ бep гаж^п oxшaшлык узeнэ ж;элeп итэ. Arça бepeнчeлэpдэн булып M. Эxмэтж;aнoв игътибap иткэн идe. Гaлим aтaклы тepeк cэяxэтчece hэм язyчыcы Эулия Чэлэби^ц (XVII йeз ypтaлapы) hyшэн шah мэcьэлэceнэ бик якын мeнэcэбэтe бyлгaн xэбэpлэp язып кaлдыpyынa эhэмият биpэ. Pyc тeлeнэ тэpж;eмэ итeлгэн китaптaн aлынгaн элeгe мehим xэбэpлэp тубэндэгeлэpдэн гыйбapэт: «Пo пoвoдy дpeвниx гpoбниц
164
1918
города Сарая. Отметим, во-первых, что почитаемые гробницы членов общины Мухаммеда и прочих пророков находятся вне города, в стороне кыблы. Среди них прежде всего назовем древнюю гробницу Хушенг-шаха, находящуюся к югу от города, в земляном холмике, в отдалении от реки Волги. Ее почитают, говоря, что Хушенг-шах был пророком мусульманского населения этой страны и наряду с этим - других мусульман. Со всех четырех сторон она обнесена высокой стеной, точно крепость. Длина самой могилы - 70 шагов. В том конце, где голова, поставлен вертикально столб, который едва обхватят три человека. В том конце, где ноги, - колонна из белого мрамора. На этой колонне имеется своеобразная надпись, словно печать, и древним письмом изложены все обстоятельства жизни покойного: "Я был падишахом, который правил 40 лет, благоденствовал 500 лет и первым водрузил корону себе на голову"»18.
Бу каберлекне кургзн Ьзм аньщ хакында тарихи риваять характерындагы хэбэрлэр язып калдырган Эулия Чэлэбинец Дзште Кыпчак далаларына сзяхзте 1641-1642 Ьзм 1666-1667 елларда булганлыгы мэгълум19. Риваятьлэрдэ хэбэр ителгэн мэгълуматлар «КаЬарман Катил» дастаны рухына Ьэм андагы вакыйга-ларны уз тирэсенэ туплаган Ьушэн шаЬ образына гаять дэрэдэдэ туры килэ. Бу борынгы хэбэрлэр уз эченэ терки кабилэлэрнец борынгы чорда бик киц географик таралышы мэсьэлэлэренэ ук барып тоташа торган утэ кызыклы Ьэм бэхэсле тарихи проблемаларны кузгата.
Хэзер элеге ике фикерне бер ноктага туплыйк: Авеста Хушангасыныц да, Дэште Кыпчак далалары Хушан шаЬыныц да бер ук шэхес булулары элегэ тарихчы-лар тарафыннан исбатланган факт булмаса да, моны игътибарсыз калдырып яисэ инкарь итеп булмый. Дастанныц экияти-мифологик елешендэ ЬиЬатия далалары турында телгэ алына. Шул ук Эулия Чэлэби исэ ЬиЬатиянец Дэште Кыпчакныц синонимы булуын курсэтеп уза: «А во времена Чингис-хана во всех концах Дешти Кыпчака - то есть Хейхат имелось 170 крупных городов. Ныне среди их руин разбивают свои стоянки и кочуют калмыцкие шахи - Тайша шах и Мончак шах с двумястами тысячами кочевых стойбищ. Все упомянутые города разрушил могучий Тимур-хан»20. Уз заманында Дэште Кыпчак гаять киц территорияне билэгэн. Дэште Кыпчак - Иртеш елгасыннан Дунай елгасына чаклы, Балхаш куленнэн Сыр-Дэрьяныц тубэн агымына, аннан Кырымга хэтле сузылган, Идел буе Болгары белэн рус кенэзлеклэре чигенэ кадэр булган кыпчаклар яшэгэн дир-далаларныц Х1-ХУ йезлэрдэ гарэп-фарсы тарихи язмаларында кулланылган атамасы, 1240 еллардан Алтын Урда билэмэсе21. 1Х-Х Ьэм хэтта аца кадэрге ук Иран - Урта Азия территориялэре картасында да Сыр-Дэрья тирэсеннэн башланган шактый зур курше территориялэрнец Хихат сузе белэн курсэтелгэн булуы игътибарга лаек. «КаЬарман Катил»нец иц теп персонажы Ьушэн шаЬныц эувэл Авестада сурэтлэнеп, соцрак Дэште Кыпчакныц легендар падишаЬы прототибы булуы бик ихтимал. Дастанныц географик ареалы Ьэм хронологик тирэнлеге уз эчтэлегенэ мондый бэйлэнешне иркен сыйдыра. Ьушэн шаЬныц Фарсы диренэ читтэн китерелгэн шеЬрэтле падишаЬ булу факты исэ моны янэ бер кат раслый.
Алда каралган мэсьэлэгэ нэтидэ ясап эйткэндэ, «КаЬарман Катил» Ьушэн шаЬыныц Авеста персонажы Хушанга падишаЬ белэн дэ, кабере Кыпчак далала-рында табылуы турында мэгълуматлар сакланган Хушан шаЬ белэн дэ зур урта-клыкка ия булуы дастанныц тарихи Ьэм географик масштабын тагын да ачыграк кузалларга мемкинлек тудыра. Эмма биредэ дан-шеЬрэтле, дицуче Ьушэн шаЬныц исламны берлэштеру идеясен тормышка ашыру ечен кулланылган дастани
2018
165
nepcoHa^ SyAybiH Aa hct3h nwrapwpra apaMbiH. BopwHrw a3Ma HbiraHaKAapra hhc3 peaAb Tapnx BaKwftraAapwHa HHKaAap HKWHaftraH 6yAywHa KapaMacTaH, AacTaHAarbi hymaH mah yA - raaTb Aapa^aAa 6aft haM THpaH TaMbipAbi mapTAbi o6pa3.
,A,acTaHHb^ 3khhth-mh^oaothk cro^eTw ncAaMrana 6opwHrw HpaH mh^oao-rnaceH maKTWH aKTHB TacBHpAaBw 6eA3H TaTap xaAKbiHb^ TbiAcbiMAbi aKHHTAap AHn кAaccн^нкaцннAэнэ TopraH TepKeMeHa KaparaH ^aHp nepcoHa^Aapw 6eA3H Aa 3yp ypTaKA^iKKa hh. TaTap xaAMK aKHHTAapeHAa haM KaftSep AacTaHHapwHAa raaTb nony-Aap AHWAap, napHAap, xaTTa AHro napHAape, CaMpyr Kom, cHxepne-^aAyAap haM aAap 6eAaH Twrw3 MeHacaSaTTa TacBHpAaHraH Kepamne-6aTwp o6pa3w KaTHamwHAa-rw cro^eT 6hk em KMHa 6opwHrw HpaH MH^oAorHaceHa 6apwn ToTama. BHpeAa Aa, ar^HH 6opwHrw HpaHAa Aa hbm3 pyxAap SeAaH Kepamen, aAapHw ^^Y^e 6aTwp y3aK ypwiHHapHb^ 6epceH aAbin TopraH. MacaAaH, HpaH repoHK anocwHAa aTaKAbi PecTaM 6aTbipHb^ AHroAap SeAaH Kepame TacBHpAaHa. .HxmwiAbiK SeAaH ^bm3a^ik koh^ahktmih nar^iAAwpraH 6y Kepam HpaH apxaHK anocwHAa nahAaBH aAaSHHTbi SyAapaK Mar^AYM. nahAaBH aAa6HHTw - HcAaMrana 6yAraH nahAaBH haM ypTa ^apcw TeAAe acapAap. HpaH aAa6HHTM SeAre^Aape 3apAemTAeK KHTa6w ABecTaHb^ (yA Y3e SHm KHTanTaH Topa) Y3eH Aa mymbi nop HcTaAere HTen KapbiHAap22. HpaHHb^ MeceAMaHAbiK nopbma KaAapre H3Ma HcTaAeKAapeHHaH rbiftSapaT 6y HAKapbAap, aASaTTa, SapAbiK TyAbiAbirbi SeAaH caKAaHbn KaAa aAMaraHHap. 9MMa Exmb SeAaH ^MaH Kepame TeMacbi, my^a SaHAe paBemTa haM myHHaH KHAen Hbira TopraH raAeA naTma, naTmaHbi caKAaynbi SahaAHp, SahaAHpHb^ hbm3 mh^hk 3aTAap SeAaH cyrbimbin ^H^e haM SamKa KYn KeHa HAeaAap xaAbiK H^aTbiHAa haM aepbiM aAraHAa aHb^ anocbiHAa KHAen ^HTKaHHap.
«KahapMaH KamuA» dacmauuua UAAwcmpaqm. PdccaMU P. ffl3McemduHoe. KahapMau KamuA (dacmau). - Ka3au: Tamap. Kum. H3mp., 1998. - 221 6.
An illustration to the dastan "Kakharman Katil". Painter R. Shamsetdinov. Kakharman Katil (dastan). -
Kazan: Tatar. kit. nashr., 1998. - 221 p.
166
1918
«КаЬарман Катил» дастанындагы Эквал дию образы, эйтик, фарсы халык дастан-нарындагы («Мэлик Ж^эмшид», «ШаЬнамэ» Ьэм башкалар) Акван-див исемле дию образы белэн исемнэр яцгырашы ягыннан да, индивидуаль персонаж була-рак холык-фигыленец тасвирланышы белэн дэ бер-берсен кабатлыйлар. Эквалнец дэ, Акван-дивныц да таштан салынган затлы сарайлары, гел-чэчэк бакчалары бар. Алар узлэре эллэ ничэ тел белэлэр (диюлэрнец бу сыйфаты дастанда тасвирлан-ган башка дию образларына да хас), яманлык яклы образ буларак гэудэлэнгэннэр. «КаЬарман Катил» дэ Эквал дию Ьэм аныц белэн бэйле вакыйгалар дастанныц борынгы Иран мифологиясе белэн тыгыз бэйлэнеше хакында сейли.
Сюжет традициялэре архаик Ираннан ук килэ торган урыннар «КаЬарман Катил» дастанында, чыннан да, шактый урын алып тора. Образ-персонажлары, аларныц узара менэсэбэте дэЬэтеннэн эсэрнец зур бер сюжет сызыгын тэшкил иткэн экияти-мифологик елеше дэ борынгы Иранныц язмача теркэлеп калган иц зур истэлеге - Авеста белэн зур уртаклыкка ия. Биредэ Авестаныц узенец дэ архаик Иран эпосы белэн тыгыз бэйлэнештэ булуы эЬэмиятле. Терки-татар дастан-экиятлэренец архаик Иран эпосы белэн охшашлыгыныц тамырлары Ьич кенэ дэ Авеста яисэ борынгы Ьэм урта фарсы телле чыганаклардан турыдан-туры калька тугел. Монда генетик бэйлэнеш юк, шуца курэ генетик якынлык Ьэм аныц аша эдэби истэлеклэрдэге охшашлык турында да суз була алмый. Шул ук вакыт-та мифик образлардагы, идея-мотивлардагы уртаклыкныц Ьэркайсын халыкара типологик бертерлелек дип кенэ дэ бэялэу дерес булмас иде. Гаять дэрэдэдэ зур охшашлыкныц теп нигезе бик борынгы заманнардан - Иран территориясенец Дэште Кыпчак территориялэре белэн тарихи Ьэм географик якынлык чорыннан ук килэ. Шул ук вакытта Иранга утеп кергэн терки кабилэлэрнец дэ уз эдэби-мэдэни кыйммэтлэре аша биредэге мэдэнияткэ кечле тээсир ясаган булуын истэн чыгарырга ярамый.
Архаик Иран эпик образлары белэн татар дастаннары Ьэм экиятлэре арасын-дагы уртаклыкныц тамырлары терки-иран якынлыгыннан килэ булса кирэк. Бу якынлыкныц идтимагый-тарихи сэбэплэре халыкныц рухи талэплэре Ьэм терри-ториаль бергэлек принципларына барып тоташа, аныц тээсире милли уткэнебезнец берничэ гасырны берьюлы колачлаган эЬэмиятле этабын тулаем ицли. Дию, эллэ ничэ башлы аждаЬа, пэрилэр, Сэмруг кош, акыллы патшаныц гадел хакимлеге, патшага тугрылык, диюлэрне дицуче батыр, хэтта хэйлэ-мэкер интригалары, ахыр-да явыз кечлэрнец уцай каЬарманнар, гадэттэн тыш батыр тарафыннан юк ителуе -болар бар да безгэ татар халык экиятлэреннэн ук таныш мотивлар. Нэкъ шушын-дый бергэлектэ алар борынгы Иран эпосында да урын алганнар. Мондый гадэеп охшашлыкны, тематик Ьэм фикер якынлыгын асылда бик борынгы чорлардан алып шушы ареалга менэсэбэтле халыкларныц рухи берлеге белэн генэ ацлатырга мемкин.
Алда санап утелгэн образ-персонажлар, мотивлар «КаЬарман Катил» дастанында утэ катлаулы эзлеклелектэ гадэеп бай гэудэлэнеш тапканнар. КаЬарман Катилне еч яшьлек вакытында ук диюлэр урлап китэ. Дастанда мифик затлар деньясы белэн кешелэр яши торган денья арасында бэйлэнеш бик зур булуга кара-мастан, дастанда алар икесе ике денья буларак бирелгэн. Мифик затлар деньясы турындагы тасвир эсэрнец мадаралылыгын бик нык арттырса да, бу ике денья затлары арасында кайвакыт хэтта никах деплэре сузылып, пэри заты Ьэм адэм заты кушылудан туган кешелэр тасвирланса да, кешелэр, пэрилэр Ьэм диюлэр деньясы идтимагый мэсьэлэлэрдэ берничек тэ бер-берсенэ керешеп китми. Мэсэлэн,
2018
167
ислам гаскэре уз максатларына тылсым, сихер белэн тугел, э кешелэр дэмгыятенэ хас рэвештэ генэ - ике як сугышчылары арасындагы каты сугышларда дицу яулау аша гына ирешэ. 9 пэрилэр Ьэм диюлэр мэсьэлэсе дастанда аерым-аерым кулэмле хикэятлэр рэвешендэ хэл ителэ бара. Биредэ дэ шул ук батырлар, аларныц, аерым алганда КаЬарманныц, искиткеч зур батырлыклары турында суз бара, эмма мифик затлар деньясыньщ узлэренэ генэ хас узенчэлеклэре дэ шактый (сихерче-дадулар аша эш йерту, хэйлэ-мэкер юлына басу Ь. б.). Боларныц деньясы икенче бер чит денья характерында булып, кешелэр деньясына хас проблемаларны хэл итудэ алар катнашмый.
Дастанда реаль денья белэн мифик денья аерып куелса да, алар арасында каршылык юк, э менэ гадэти адэм кече белэн утеп булмаслык чик Ьэм элеге ике денья затлары арасындагы мэцгелек керэш бар. Бу ике денья узлэренэ генэ хас булган образ-персонажлар системасы белэн бер-берсеннэн аерыла да, шул ук вакытта бик тыгыз бергэлектэ дэ тора. Биредэ деньяны исламча ацлау ике терле деньяга да утеп кергэн булып ацлашыла, ченки биредэ мифик денья персонаж-лары да АллаЬ исемен телгэ алып сейли, пэрилэр исламныц дицуе белэн кызык-сыналар Ь. б. Деньяны ике терле кузаллау шул рэвешле бер эсэргэ берлэшэ, алай гына да тугел, эсэрне бербетен итэ. Мондый берлэшугэ мисал «Тулэк китабы»нда (Тулэкнец су асты деньясына килеп элэгуе), «ТаЬир белэн ЗеЬрэ» сюжетлы дастаннарда (ТаЬирны сандыкка салып суга агызу эпизоды), «Йосыф кыйссасы»нда (кое образын Ьэм аныц сыйфатларын тасвирлау) Ьэм башка эпос-дастаннарда очрый.
«КаЬарман Катил»дэ борынгы терки Ьэм терки-иран фольклоры Ьэм язма поэзиясе образлары - Сэмруг кош, кое, кайчандыр атаклы дадудан сабак алган, хэйлэ-мэкергэ оста, пэрилэр телен белуче Кердан Кешан, тылсым кече Ьэм башкалар - болар ике деньяны, «теге» Ьэм «бу» деньяларны, узара тоташты-ра торган буын ролен утилэр. Мифик денья персонажы ШаЬбал шаЬ, авыр хэлдэ калгач, кешелэр деньясына пэрилэрен дибэреп, алар аша хат тапшырта. Эчтэлеге КаЬарманнан ярдэм сораудан гыйбарэт бу язуны Кердан Кешан укып, тэрдемэлэп биргэч, КаЬарман, 9квал дию белэн керэшеп, аны дицэргэ, ШаЬбалныц хатыны Камэррухны коткарырга дип, кылычын алып, юлга кузгала.
Иц эувэл КаЬарман, пэрилэргэ атланып, Мохит тавы аша ЬиЬатия далалары-на килэ. Бик матур бер бакчадагы гадэеп гембэздэге язуны укый. Биредэ батырга курсэтмэлэр бэйнэ-бэйнэ язылган була, бу язудан ацлашылганча, КаЬарманныц бирегэ килэчэге куптэн мэгълум эш икэн. Алга таба КаЬарман Ьэрвакыт шул курсэтмэлэрдэ эйтелгэнне исендэ тотып гамэл кыла. Пэрилэр атавы булган бу урыннар - беренче кат мифик денья булса, алга таба КаЬарман икенче бер мифик деньяга килеп чыга. Монысы кое аша башкарыла. Бу деньяда ул катлаулыдан-катлаулы Ьэм гаять дэрэдэдэ мадаралы вакыйгаларда катнаша, гадэеп тылсым-нар ярдэмендэ, эмма шул ук вакытта АллаЬка тапшырып Ьэм КаЬарманныц шэхси батырлыклар кылуы аркасында (ул узе белэн Ьэрвакыт Гамгам исемле кылычын йертэ) явызлык иясе Шэгъбан диюне утерэ, Карун шаЬныц дэверлэр йозагына биклэнеп, КаЬарман исемле пэЬлеванныц килуен кетеп яткан сихер-тылсымна-рын ача. Монда ирексездэн дастан белэн халыкныц «Ак буре» экияте арасында параллельлэр уткэру ихтыяды барлыкка килэ, ченки сюжет Ьэм образ охшашлык-лары бик куп. Кургэнебезчэ, «КаЬарман Катил» дэге мифик денья узе дэ гаять катлаулы Ьэм тармаклы. КаЬарман биредэ эллэ ничэ кое аша утэ. Кое гадэти генэ тугел. Ул бик тар, тирэн - КаЬарман аца таш атып карый, ташныц тешеп диткэн
168
1918
тавышы ишетелми. Шуннан биленэ бау бэйлэп, бауны кое читендэге кадакка элэктереп, тешеп китэ, алай да тепкэ дитэ алмый, кадак КаЬарман авырлыгына тузмичэ ычкынып китэ Ьэм батыр, бик озак очканныц соцында, ниЬаять, тепкэ килеп тешэ Ьэм сэгатьлэр буена исенэ килэ алмый ята. КаЬарман Катил, язуда курсэтелгэн эшлэрнец барысын да диренэ диткереп, экият баЬадирларына хас батырлыклар кылып, мадараларны уцай чишеп, Бэллур тавына китеп, Камэррухны коткара. Мифик деньяда КаЬарман Катил бердэнбер уцай персонаж тугел, биредэ диюлэрнец яхшылык тарафдарлары да бар, аца пэрилэр дэ ярдэмгэ килэ, шулай ук адэми затлардан да кайберэулэр бу мадараларда актив катнаша. Шуларныц берсе - КаЬарманныц никахлы хатыны, Ьиндлэр ягыннан ислам гаскэре ягына чыккан акыллы сылу - Сэрви Хораман. Терки эпосындагыча, баЬадирныц хатын-кыз юлдашы аца куптерле ярдэмнэр курсэтэ.
Кабат «уз» деньяларына адэмнэрнец бер теркеме пэрилэр ярдэмендэ эйлэнеп кайта. Э КаЬарман, эшлэп бетерэсе эшлэре булганга, ЬиЬатия сэхрэсе ягындагы Каф тавы итэгендэ урнашкан Кечкенэ Бэллур тауга килэ, биредэ Сэмруг кошныц балала-рын улемнэн коткара. Сэмруг кош балаларына янаган куркыныч - аларныц Кечкенэ Бэллур тауда ускэн агач башындагы ояларына урмэлэп менеп килэ торган аждаЬа. Билгеле булганча, аждаЬа - кешегэ зыянлы мифик зат Ьэм элеге образ узенец тамыр-лары белэн элеге дэ баягы Иран мифологиясенэ барып тоташа23. Биредэ аждаЬа куп башлы тугел, э бер генэ башлы. Бу яктан Ьэм дастанда аца чагыштырмача аз функция йеклэтелгэн булуы белэн ул Иран традициясендэге куп башлы аждаЬадан купмедер аерылып тора Ьэм терки халыклар арасында киц таралган, Кытай мифо-логиясе белэн уртаклыгы зур булган бер башлы канатлы еланга якынаеп китэ кебек. Татар халык экиятлэрендэгечэ ук, КаЬарман аждаЬаны утерэ.
Рэхмэт йезеннэн Сэмруг кош батырга кире «уз» ягына кайтара торган юлныц бер елешен утэргэ булыша. КаЬарман, Сэмруг кошка утырып, диде кен оча - диде айлык юл утэлэр, ченки «Сэмруг гаять каты оча иде». Шул рэвешле КаЬарман Эквал дию яши торган Бэллур тавына дитэ, биредэге исэп-хисаптан соц, СеЬман дию ярдэмендэ КаЬарман кабат «уз» деньясына кайтып дитэ, биредэ аны зурлап каршы алалар, аны каршыларга дип Ьушэн шаЬ узе юлга чыга. Соцыннан барысы бергэ Ьинд иленнэн кире фарсы мэмлэкэтенэ кайтып, бэхетле гомер кичерэлэр.
Игътибар итсэк, дастанныц реаль денья белэн бэйле елешендэ генэ тугел, мифик денья елешендэ дэ исламгача булган терки-иран пластын да, меселман традициялэре йогынтысы катламын да табарга мемкин. Дию, пэрилэр, аждаЬа -болар бар да бер тирэдэ, ягъни бер деньяда яшилэр. Аларныц билэмэсенэ барып диту адэми зат кулыннан килэ торган гамэл тугел, шулай да бу бетенлэй ук мемкин булмаган эш дип тэ эйтеп булмый. Дастанда бу денья Ьэм теге денья гэудэлэнешен курэбез. Исэн адэми зат «теге» деньяда кала алмый, мадаралар аша, улем белэн керэшэ-керэшэ, кире «бу» деньяга эйлэнеп кайта. Ике терле денья арасы елларга торырлык ерак, эмма шул ук вакытта теге денья образ-персонажлары бу деньяда да Ьэрвакыт янэшэдэ генэ. Болар - борынгы фикерлэу рэвешенец татар эпосында-гы чагылышы, яшэу-улем фэлсэфэсенец татар дастанына хас чишелеше.
Монда реаль денья сурэтен исламча деньяга караш дип билгелэсэк, диюлэр, пэрилэр, дадулар белэн тулы, элеге мифик затлар тормышын сурэтлэгэн икенче бер денья исэ бик борынгы, исламгача ук булган деньяга карашныц тради-цион картинасын елешчэ торгызу булып ацлашыла. Дастан персонажлары бу деньядан тегесенэ Ьэм киресенчэ бик актив хэрэкэт итэлэр, кире уз урынна-рына эйлэнеп кайталар. Бу - деньяны, борынгы мифологиягэ хас булганча,
2G18
169
«тepeлэp» ^Ьэм «улeлэp», «узeмнeкe» ^Ьэм «чит» дип булу мoтивынa якын тopa. «Kahapмaн Kaтил»дэ бу дeньяньщ мифик дeнья бeлэн янэшэлeгe бepничэ кaтлaм тpaдициялэpeнeц бep эcэpгэ тyплaнгaн булумнюн килэ. Эcэp дeньягa чopынa xac тepки кaтыш иcлaмчa кapaш бeлэн cyrap^ra^ Шул ук вaкыттa биpeдэ бик бopынгы тepки hэм иpaн cyбcтpaтыннaн гыйбapэт дeнья ^pra^ai дa чaгыAыш тaпкaн. Шyныcы мehим: эcэp тyкымacындa «бу» hэм «^ere», «уз» hэм «чит» дeньялap бep-бepce бeлэн гaять дэpэжэдэ яpaшкaн.
Mифик дeньядa йepгэндэ Kahapмaн мэpмэp тaштaн эшлэнгэн мэhaбэт гeмбэзлэp янынa килeп чыгa. Гeмбэз дигэндэ биpeдэ ишeгeн aчып кepeп бyлa тopгaн зyp бинa - capaй куздэ тоть^. Capaй кapшындaгы юaн тaш бaгaнa-гa Kahapмaнгa aтaп язyлap язылган. Kahapмaн, aндa язылгaннapгa бyйcынып, capaйньщ эчeнэ утэ. Биpeдэ capaйны hэм amirç эчeндэгeлэpнe тacвиpлayдa apx^ тeктypa, cкyльптypa, pэceм cэнгaтeнэ мeнэcэбэт бик кызыклы. Иcлaм rac^pe^rç жицуe идeяceн aлгa cepэ тopгaн дacтaндa тepлe жaнвap - apыcлaн, фил, кpoкoдил cypэтлэpe, cтeнaдaгы cypэтлэpнeц aвыз aчып бик кaты кычкыpyлapы, ^ш^^ган caeн cypэтлэpнeц aвызлapыннaн кoeлып тopгaн eлaннap, чaяннap, тaш cыннap hэм бaшкaлap тypындa ceйлэнэ. Moннaн тыш тa элe дacтaн cюжeтындa Бэhpaм Ж^эбaли иceмлe пэhлeвaн бeлэн amirç мэрвшу^^ Дилapэмнe Эквaл дию^ц Aзpык ж^ду cиxepe яpдэмeндэ тaш cынгa эйлэндepгэн булуы xaкындa cуз бapa. Cm яcay, cypэт тyдыpy, бигpэк тэ кeшeнeц йeзeн яcay - мeceлмaн тpaдицияceнэ кaпмa-кapшы гaмэл. Keшe йeзeн яcay hэм гoмyмэн cэнгaть Kopъэндэ aчыктaн-aчык тыeлмaca дa, xэдиcлэpдэ cypэт тyдыpy кaты тэнкыйтьлэнэ: «B дeнь cтpaш-нoгo cyдa Бoг нaкaжeт xyдoжникoв, твopцoв oбpaзoв, пoтpeбoвaв oт ниx нeвoз-мoжнoгo: oживить cвoи твopeния»24. «Kahapмaн Kaтил»гэ килeп кepгэн мoндый зooмopфик элeмeнтлap эcэpдэ бepничэ кaтлaм тpaдициялэpeнeц тэpтипceз буга-л^нтан килeп чыккaн куpeнeш. Бoлap - бopынгы тepки фoльклop тpaдициялэpe кaтлaмы. Биpeдэ дeньягa кapaшньщ бopынгы мифoлoгик aтpибyтлapы ypын aлгaн.
Cынчылык, тaш cypэтлэp - эпитaфик иcтэлeклэp бyлapaк бopынгы тepкилэpнeц peaAt тapиxындa дa бyлгaн фaктлap. Kыпчaк дaлaлapындa Ж^кин aAып xэзepгe Moлдaвия жиpлэpeнэ кaдэpгe тeppитopиядэ XI-XII гacыpлapдa ук угыз hэм кыпчaк кaбилэлэpe тapaфыннaн кyeAгaн иp hэм xa^m-^^ тaш cыннapы ca^a-нa. Бoлapньщ кyeлy тapиxы шaктый бэxэcлe булып, pyc тapиxындa aлap «бoAвaн» тepмины бeлэн aтaлaлap. M. Эxмэтжaнoв элeгe тepминньщ тepки гepoик эпocын-дa «^arnp» мэгънэceндэ кyллaнылa тopгaн «пэhлeвaн» cузeнэ aвaздaшAыгынa игътибap итэ25. «Kahapмaн Kaтил»дэ дэ бaтыpлapгa кapaтa пэhAeвaн cузe кyллa-нылган. Уйгыp, узбэк hэм бaшкa тepкилэpдэ «пэhAeвaн» cузe «пaлвaн» pэвeшeндэ узгэpeш кичepгэн. Димэк, чынбapлыктa бугeнгэчэ caклaнып кaAгaн бoAвaннapньщ тepки пaAвaн - пэhAeвaн булу иxтимaлы юк тугeл. «Kahapмaн Kaтил» дacтaнын-дa уз ypынын тaпкaн тaш cыннap, cынгa эвepeлдepу кeбeк элeмeнтлap дa мифик дeнья cypэтeндэ бopынгы тepкиAэp чaAымынa ишapэ итэ дип y^apra жиpлeк юк тугeл. Taш cыннap, тaштaгы жaнAы cypэтлэp - тepкилэpнeц кahapмaнAык дacтaны oбpaзлapы.
Дacтaндa кahapмaнньщ бaтыpAык cыйфaтлapын тacвиpлay, cyгыш-opыш кapтинaлapыньщ гaять жeнтeклe биpeлeшe, эhэмиятлe ижтимaгый-cэяcи вaкый-гaлap yцaeннaн ceeme aлy, тeп кahapмaнгa гaшыйк булып, arça яpдэмгэ килYчe дoшмaн ягы гузэл зaты, тepки эпoc eчeн типик caннapньщ пoпyляpAыгы, peaAь дeньядa дa, мифик дeньядa дa пэhлeвaнньщ мaxcyc cyгыш киeмe, узeнэ генэ aтaл-гaн cyгыш кopaAы, тepки этикeт кaгыйдэлэpe, aлapньщ Yтэлу-YтэAмэвeнэ бэя
170
1918
бирелу, батырныц дошман ягы кызы белэн никахлашуы Ьэм башкалар - болар бар да дастан сюжетында традицион борынгы терки эпик пластын тэшкил итэ торган меЬим элементлар.
Шулай итеп, татарларныц «КаЬарман Катил» дастанында борынгы иран Ьэм борынгы терки, шулай ук соцгырак чор меселманлык катламы, терки эпик традициялэре, Идел буе татарлары яшэу рэвешенэ хас узенчэлеклэр - бары бергэ бербетен булып чагылыш тапкан. Заманында Урта Идел меселман татарлары тара-фыннан яратып кабул ителгэн дастан терки фольклор традициялэренец архаик иран Ьэм терки-иран меселманлык дэверлэре традициялэре белэн эмоциональ-фикри бергэлеген тэшкил итэ. Тарихи вакыйгалар, шэхеслэр, идеология эсэрдэ фольклор-эдэби контаминациялэр, мифик кузаллаулар аша бирелеп, боларныц барысы бергэ кулэмле эпик бетен формалашуны тээмин иткэн. Зур тарихи чорны, мэдэни Ьэм милли-идтимагый тормыш вакыйгаларын узара гармониядэ чагылдырган « КаЬарман Катил» Урта Идел территориясендэ тарихи Ьэм эдэби бэйлэнешлэрнец бик борынгы чорларга ук китуен дэлилли. «КаЬарман Катил» - борынгы терки-иран этносара бэйлэнешлэрен Ьэм элеге халыклар фольклорында Ьэм эдэбиятында узара йогынтыны кузэтеп ачыклауда бэЬасез бай чыганак, халкыбызныц героикага нигезлэнгэн куренекле Ьэм кыйммэтле дастаннарыннан берсе.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Мухаметзянова А. X. Татарский эпос: книжные дастаны. - Казань: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова АН РТ, 2014. - С. 129-179.
2. Казан федераль университеты Н. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэсенец сирэк китаплар Ьэм кулъязмалар булеге, Т 141, Т 518, Т 519, Т 646, Т 741, Т 762, Т 2262.
3. Татарстан Фэннэр академиясе Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц музыкаль Ьэм язма мирас узэге, 39 колл., 52, 3497, 6121, 6026 сакл. бер.
4. Татарстан Республикасы Милли музееныц эдэбият фонды. Л. 3027.
5. Кыйссаи пэЬлеван КаЬарман Катил. - Казан: Бр. Кэримовлар нэшере, 1912. - 116 б.
6. Кыйссаи КаЬарман. - Казан: Ун-т тип., Ш. Хесэенов варислары нэшере, 1913. - 14 б.
7. Кыйссаи пэЬлеван КаЬарман Катил. Саф татар телендэ, Ьэркемгэ ацлап укырга бик кы-зыклы. - Казан: Матбагаи «Кэримия», 1914. - 116 б.
8. КаЬарман Катил. - Казан: Миллэт, 1915. - 16 б.
9. Кыйссаи пэЬлеван. КаЬарман Катил. Саф татар телендэ, Ьэркемгэ алып укырга бик кы-зыклы. - Казан: Матбагаи «Кэримия», 1918. - 87 б.
10. Брагинский И. С. Литература Ирана и Средней Азии // История всемирной литературы. В девяти томах. - М.: Наука, 1984. - Т. 2. - С. 266.
11. КороглыX. Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. - М.: Наука, 1983. - С. 54.
12. Там же. - С. 103.
13. Неклюдов С. Ю., Тумурцерен Ж. Монгольское сказание о Гесере. Новые записи. - М.: Наука. гл. ред. восточной лит-ры, 1982. - С. 129, 138, 141.
14. Короглы X. Г. Указ. соч. - С. 54-56.
15. Авеста в русских переводах (1861-1996) / Сост., общ. ред., примеч., справ. разд. И. В. Рака. - СПб.: Журнал «Нева» РХГИ, 1997. - С. 466.
16. Бакиров М. Шигърият бишеге: Гомумтерки поэзиянец яралуы Ьэм иц борынгы форма-лары. - Казан: Мэгариф, 2001. - Б. 227.
17. КаЬарман Катил дастаны. М. Эхмэтданов эшкэртуендэ. - Казан: Татар. китап нэшр., 1998. - 221 б.
2018
171
18. Шунда ук.
19. Челеби Зелия. Книга путешествия. Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII в. - М., 1979. - Вып. 2. - С. 17.
20. КаЬарман Катил дастаны. Курс. хез. - 221 б.
21. Татар энциклопедия сузлеге. - Казан: Татар энциклопедиясе институты, 2002. - Б. 197.
22. Брагинский И. С. Указ. соч. - С. 248.
23. Бакирое М. X. Татар фольклоры: Югары уку йортлары ечен дэреслек. - Казан: Мэгариф, 2008. - Б. 28.
24. Ганиееа Р. К. Восточный Ренессанс и поэт Кул Гали. - Казань: Изд-во Казанского ун-та, 1988. - С. 111-112.
25. КаЬарман Катил дастаны. Курс. хез. - 221 б. Эдэбият исемлеге
Мухаметзяноеа А. X. Татарский эпос: книжные дастаны. - Казань: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова АН РТ, 2014. - С. 129-179.
Кыйссаи пэЬлеван КаЬарман Катил. - Казан: Бр. Кэримовлар нэшере, 1912. - 116 б. Кыйссаи КаЬарман. - Казан: Ун-т тип., Ш. Хесэенов варислары нэшере, 1913. - 14 б. Кыйссаи пэЬлеван КаЬарман Катил. Саф татар телендэ, Ьэркемгэ ацлап укырга бик кы-зыклы. - Казан: Матбагаи «Кэримия», 1914. - 116 б. КаЬарман Катил. - Казан: Миллэт, 1915. - 16 б.
Кыйссаи пэЬлеван. КаЬарман Катил. Саф татар телендэ, Ьэркемгэ алып укырга бик кы-зыклы. - Казан: Матбагаи «Кэримия», 1918. - 87 б.
Брагинский И. С. Литература Ирана и Средней Азии // История всемирной литературы. В девяти томах. - М.: Наука, 1984. - Т. 2. - С. 266.
Короглы X. Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. - М.: Наука, 1983. - С. 54.
Неклюдое С. Ю., Тумурцерен Ж. Монгольское сказание о Гесере. Новые записи. - М.: Наука, гл. ред. восточной лит-ры, 1982. - С. 129, 138, 141.
Авеста в русских переводах (1861-1996) / Сост., общ. ред., примеч., справ. разд. И. В. Рака. - СПб.: Журнал «Нева» РХГИ, 1997. - С. 466.
Бакирое М. Шигърият бишеге: Гомумтерки поэзиянец яралуы Ьэм иц борынгы форма-лары. - Казан: Мэгариф, 2001. - Б. 227.
КаЬарман Катил дастаны / М. Эхмэт^анов эшкэртуендэ. - Казан: Татар. китап нэшр., 1998. - 221 б.
Челеби Зелия. Книга путешествия. Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII в. - М., 1979. - Вып. 2. - 117 с.
БакироеМ.X. Татар фольклоры: Югары уку йортлары ечен дэреслек. - Казан: Мэгариф, 2008. - Б. 28.
Ганиееа Р. К. Восточный Ренессанс и поэт Кул Гали. - Казань: Изд-во Казанского ун-та, 1988. - С. 111-112.
References
Muhametzyanova L. H. Tatarskiy epos: knizhnye dastany [The Tatar epic: dastan books]. Kazan, G. Ibragimov ILLA AN RT publ., 2014, pp. 129-179.
Kiyssay pehlevan Kaharman Katil [An epic about the bogatyr Kakharman Katil]. Kazan, Br. Kerimovlar neshere publ., 1912, 116 p.
Kiyssay Kaharman. [An epic about Kakharman]. Kazan, Un-t tip., Sh. Khosaenov varislary nashere publ., 1913, 14 p.
172
1918
Kiyssay pehlevan Kaharman Katil. Saf tatar telende, herkemge anlap ukyrga bik kyzykly [A Bogatyr epic about Kakharman Katil. Being in pure Tatar, it is very interesting to understand and read]. Kazan, Matbagai "Kerimiya" publ., 1914, 116 p.
Kaharman Katil. [Kakharman Katil]. Kazan, Millet publ., 1915, 16 p. Kiyssay pehlevan. Kaharman Katil. Saf tatar telende, herkemge anlap ukyrga bik kyzykly [A Bogatyr epic about Kakharman Katil. Being in pure Tatar, it is very interesting to understand and read]. Kazan, Matbagai "Kerimiya" publ., 1918, 87 p.
Braginsky I. S. Literatura Irana i Sredney Azii [Literature of Iran and Central Asia]. IN: Istoriya vsemirnoy literatury. V devyati tomah [History of the World Literature. In nine volumes]. Moscow, Nauka publ., 1984, vol. 2, pp. 266.
Korogly Kh. G. Vzaimosvyazi eposa narodov Sredney Azii, Irana i Azerbaydzhana [Interrelations of the epic of the peoples of Central Asia, Iran and Azerbaijan]. Moscow, Nauka publ., 1983, pp. 54.
Neklyudov S. Yu., Tumurtseren Zh. Mongolskoe skazanie o Gesere.Novyezapisi [A Mongolian legend about Gesar. New entries]. Moscow, Nauka. gl. red. vostochnoy lit-ry publ., 1982, pp. 129, 138, 141.
Avesta v russkih perevodah (1861-1996). Sost., obshch. red., primech., sprav. razd. I. V. Raka [Avesta in Russian translations (1861-1996). Comp. by I. V. Rack]. St. Petersburg, Zhurnal "Neva" RKhGI publ., 1997, pp. 466.
Bakirov M. Shigriyat bishege: Gomumtorki poeziyanen yaraluy hem in boryngy formalary [Cradle of poetry. The origin of common Turkic poetry and its early forms]. Kazan, Megarif publ., 2001, pp. 227.
Kaharman Katil dastany. M. Akhmetjanov eshkertyende [A dastan of Kaharman Katil. Processed by M. Akhmetzyanov]. Kazan, Tatar. kitap neshr. publ., 1998, 221 p.
Chelebi Evliya. Kniga puteshestviya. Izvlecheniya iz sochineniya turetskogo puteshestvennika XVII vv. [Book of travel. Extracts from the work of the 17th- century Turkish traveler. Issue 2]. Moscow, 1979, p. 117.
Bakirov M. Kh. Tatar folklory: Yugary ukuyortlary ochen dyreslek [Tatar folklore. A textbook for higher educational institutions]. Kazan, Magarif publ., 2008, p. 28.
Ganieva R. K. Vostochniy Renessans i poet Kul Gali [The Eastern Renaissance and the poet Kul Gali]. Kazan, Izd-vo Kazanskogo un-ta publ., 1988, pp. 111-112.
Сведения об авторе
Мухаметзянова Лилия Хатиповна, доктор филологических наук, главный научный сотрудник отдела народного творчества Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: lilmuhat@mail.ru.
About the author
Liliya Kh. Mukhametzyanova, Doctor of Philological Sciences, Chief Researcher at G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: lilmuhat@mail.ru.
В редакцию статья поступила 06.03.2018 г., опубликована:
Мвхзммзтщанова Л. X. Татар дастанында тарих, миф Ьэм эпик контаминациялэр гармониясе // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2018. - № 2. - Б. 159-172.
Submitted on 06.03.2018, published:
Mukhametzyanova L. Kh. Tatar dastanynda tarih, mif hem epik kontaminatsiyalergarmoniyase [Harmony of historic, mythic and epic blends in Tatar dastans]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2018, no. 2, pp. 159-172.
